काठमाडौं । ‘हरियाली विकास गरौँ, वातावरण संरक्षण गरौँ’ काठमाडौं उपत्यकाका मुख्य–मुख्य सडक फुटपाथ किनारामा यही लेखिएको देखिन्छ । सँगै हुर्कँदै गरेका ९–१० फिट अग्ला विरुवाहरुको हरियाली सौन्दर्यता देख्न सकिन्छ । 

सडक फुटपाथ किनारामा काठमाडौं, ललितपुर महानगरपालिका, विद्यालयलगायतका विभिन्न संघसंस्था, वन तथा भू–संरक्षण विभाग, डिभिजन वन कार्यालयको संयुक्त सहकार्य र समन्वयमा हरेक वर्ष हजारौँ विरुवा रोपिन्छ । 

काठमाडौंको माइतीघरदेखि तीनकुने कोटेश्वर सडकखण्ड, कालिमाटी विष्णुमती, धोविखोला करिडोर, ओम हस्पिटल, वाग्मती करिडोर र ललितपुरको पुल्चोक, जावलाखेल, बल्खु, सातदोबाटोलगायतका क्षेत्रका सडक किनारमा हरियाली बढ्दै गएको छ । 

सहरी क्षेत्रमा हरियाली कायम गर्न यहाँका स्थानीय तहले ‘एक घर एक रुख’ को नीति पनि लिएका छन् । काठमाडौं महानगरपालिकाकी वातावरण इन्जिनियर निशा कोइरालाका अनुसार गतवर्ष महानगरद्वारा कालिमाटीदेखि विष्णुमति करिडोरमा ४८० वटा विरुवा रोपिएको थियो । 

उनका अनुसार सो विरुवाको संरक्षण वडाको समन्वयमा भइरहेको छ । महानगरले विभिन्न संघसंस्थाको समन्वयमा विरुवा रोप्ने र संरक्षण गर्ने काम गर्दै आएको उनी बताउँछिन् । 

हालसालै काठमाडौं र ललितपुर महानगरपालिकामा पर्ने रिङरोड कोटेश्वरदेखि कलंकी सडकखण्डको करिब १०.२ किलोमिटर दुरीमा आकर्षक ‘ग्रिनरी’ बनेको छ । 

एनसेल आजियाटा लिमिटेडले आफ्नो व्यावसायिक सामाजिक जिम्मेवारी अन्तर्गत सो क्षेत्रको हरियाली सौन्दर्यता कायम तथा संरक्षण गरेको छ । सो क्षेत्रको हरियाली उपत्यकाकै ‘वन अफ द व्युटीफुल प्रोजेक्ट,’ सावित ललितपुर महानगरपालिकाको भनाइ छ ।

ललितपुरका मेयर चिरीबाबु महर्जनले सहर हरियाली बनाउने अभियान अन्तर्गत आफूहरुले यो काम अघि सारेको बताउँदै सहयोगी हात एनसेललाई धन्यवाद व्यक्त गरे ।

ग्रिनरी कुल १०.२ किलोमिटर सडक खण्डको दायाँ बायाँ बनेको छ । जसअन्तर्गत ७.९ किलोमिटर ललितपुर र ३.२ किलोमिटर काठमाडौं महानगरपालिका अन्तर्गत पर्छ । 

यसअघि काठमाडौंको माइतीघर बबरमहल सडक खण्डमा नबिल बैंकले विरुवा रोपेको थियो । नेपाल भ्रमण वर्ष २०२० लाई लक्षित गर्दै बोटविरुवाहरु रोपिएका थिए । 

त्यस्तै कुमारी क्लब, रोटरी क्लब, लायन्स क्लबलगायत विभिन्न संघसंस्थाले वृक्षारोपण गर्दै आएका छन् । 

डिभिजन वन कार्यालय काठमाडौंले हेरक वर्ष एक लाख विरुवा उत्पादन गर्दै आएको कार्यालयका वन अधिकृत बद्रीकुमार कार्की बताउँछन् । 

“हामीले वर्षेनी एक लाख विरुवा उत्पादन गरेर काठमाडौंभित्र मात्रै करिब ६० हजार विरुवा वितरण गर्छौँ । हामी विरुवा रोप्छौँ र संरक्षण गर्छौँ भनेर आउने संस्थाहरु (रोटरी क्लब, लायन्स क्लब, नेपाली सेना, प्रहरी, वडा कार्यालय, स्थानीय संघसंस्था ) लाई वितरण गर्छौँ,” उनले भने । 

डिभिजन कार्यालयका अनुसार काठमाडौंमा सडकमा रोपिने साना विरुवाहरु असुरक्षित हुने भएकाले ठुला विरुवाहरु वितरण हुन्छन् । 

कार्की भन्छन्, “सडक फुटपाथमा रोपिने विरुवा हुर्काएर चार–पाँच फिट बनाएर वितरण गर्छौ । यसो गर्दा सुरक्षा गर्न सजिलो र विरुवा छिटो सर्भाइभ हुन्छन् ।”

डिभिजन कार्यालय आफैँले पनि काठमाडौंका सडकमा विभिन्न प्रजातीका विरुवाहरु रोप्दै आएको छ । 

पहिल्ला वर्षहरुमा हरियाली तथा वातावरण संरक्षणका कामहरु भएका छन् तर यसका साथै रोपिएका बोटबिरुवा हुर्काउन र कहाँ, कस्तो ठाउँमा कुन बिरुवा लगाउने भन्ने कुरामा पनि ध्यान दिनुपर्ने ललितपुरका एक स्थानीय विश्व शाक्यले बताए । 

सरकारी तथा गैरसरकारी संघसंस्थाको अग्रतामा सहरी वृक्षारोपण र हरियाली सौन्दर्यता बढाउन स्थानीय तहको नीति तथा कार्यक्रमलाई थप बलियो बनाएको स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिहरु बताउँछन् । 

स्मार्टसिटी बनाउन ललिपुर महानगरपालिका अगाडि छ । अन्तर्गत ललितपुरका सडकमा स्मार्ट स्ट्रीट लाइट र साइकल लेन बनेको छ । 

वन तथा भू–संरक्षण विभागका महानिर्देशक डा. राजेन्द्र केसीका अनुसार सहरी सडक क्षेत्रमा रोपिएका विरुवाहरुले संरक्षण पाए ९० प्रतिशत जिवित राखेर सहरी सौन्दर्यता कायम राख्न सकिन्छ । 

आफूहरुले रोपिएका विरुवा सर्भाइभ गर्नका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्दै आएको उनले बताए । “निजी तथा सार्वजनिक सहकार्य अन्तर्गत अहिले उपत्यकाका विभिन्न क्षेत्रमा हरियाली बढ्दै गएको छ,” डा. केसीले बताए । 

उपत्यकाका विभिन्न सडक किनाराहरुमा स्थानीय तह, नेपाली सेना, प्रहरी, विभाग लगायतको समन्वयमा प्रत्येक वर्ष वृक्षारोपण हुँदै आएको काठमाडौं महानगर वातावरण विभागकी प्रमुख सरिता राईले बताइन् । 

उनका अनुसार दायाँबाँया सडकमा फूल, नासपाती, तेजपत्ता, कल्की, राजवृक्ष, कपुर, असारे पावललगायतका बोट विरुवाहरु रोपिन्छन् । 

सरकारले ‘एक नागरिक एक फलफुल विरुवा रोपण’, ‘हरित सहर, हरित सडक’, जलवायु परिवर्तनको असर कम गर्ने वृक्षारोपण अभियान चलाउँदै आएको छ । 

उपत्यकाका तीन जिल्लाका डिभिजन वन कार्यालयहरुले छुट्टा–छुट्टै विरुवा उत्पादन र वितरण गर्छन् । डिभिजन वन कार्यालय ललितपुरले करिब ९० हजार विरुवा उत्पादन गरेर ४० हजार विरुवा वितरण गर्छ । 

कार्यालयका वन अधिकृत राम कुमार भण्डारीका अनुसार ललितपुर चापागाउँ र गोदावरी गरी दुईवटा नर्सरी छन् । उनले नर्सरीमा सहरी सौन्दर्यता बढाउने बहुवर्षीय विरुवा उत्पादन हुने बताए । “डाले घाँस, लप्सी, कपुर, बेली, पारिजात, धुपी लगायतका विरुवा उत्पादन र वितरण गर्छौँ । यी विरुवा सडकमा रोप्नको लागि थुप्रै संघसंस्थाहरु आउँछन् । उनीहरुलाई निःशुल्क विरुवा उपलब्ध गराउँछौँ,” उनले भने । 

त्यस्तै डिभिजन वन कार्यालय भक्तपुरले वार्षिक ४५ हजार बहुवर्षीय विरुवा उत्पादन र वितरण गर्छ । सहरी क्षेत्रमा पशु चौपाया नहुने र विरुवा लिएका सरोकारवाला निकायले संरक्षण गर्ने भएकाले उपत्यकाका सडकमा हरियाली बढ्दै गएको कार्यालयहरुले जनाएका छन् । 

सरसफाइ र काँटछाँटको जिम्मा नगरप्रहरी कमाण्डमा 

सडक र किनारा सफाइ गर्ने, फोहोर बटुल्ने, किनाराको झार उखेल्ने, बर्खे पानी बग्ने नालीमा जम्मा भएको माटो निकाल्ने, बोट विरुवा गोडमेल गर्ने, काँटछाँट गर्ने कमान्डिङ काठमाडौं र ललितपुरको नगरप्रहरीले सम्हालेको छ । 

काठमाडौं महानगरमा प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रमबाट आएका १५० जना जनशक्ति दैनिक सफाइका लागि थप गरिएको छ । 

तर कलंकीदेखि कोटेश्वरसम्मको सडक क्षेत्रमा भने एनसेल आजियाटा लिमिटेडले नै संरक्षण गर्दै आएको छ । आफ्नो व्यावसायिक सामाजिक जिम्मेवारी अन्तर्गत सो क्षेत्रको हरियाली सौन्दर्यता कायम तथा संरक्षण गरेको एनसेलले जनाएको छ । 

वातावरण विभागकी प्रमुख राईका अनुसार यसअघि नियमित सरसफाईमा काम गर्ने करिब ६ सय कर्मचारी परिचालन हुने गरेको थियो । 

सहरी व्यवस्थापनमा नगर प्रहरी बल परिचालनका लागि महानगरलाई ५ क्षेत्रमा बाँडिएको छ । 

सरसफाइ तथा अनुगमन शाखा प्रमुख नगर प्रहरी नायव उपरीक्षक पूर्णचन्द्र भट्टका अनुसार एउटा समूहमा २० देखि २२ जनासम्मलाई खटाइएको छ । 

काममा खटाइएका जनशक्ति परिचालन गर्न हरेक समूहमा एक एक जना नगर प्रहरीलाई कमाण्डर तोकिएको छ ।