काठमाडौं । नेकपा (एमाले)का नेता माधवकुमार नेपाल इतिहासकै सङ्कटापन्न अवस्थामा आइपुगेका छन् । झण्डै पाँच दशक लामो यात्राका दौरानमा नेता नेपालको राजनीति अक्करमा अल्झिन पुगेको छ भनेर पनि विश्लेषण गर्न सकिन्छ । 

हरेक वस्तुको विकास र विनास वस्तुको अन्तरनिहित कारणले हुन्छ । अन्य कारणलाई सहायक मात्रै मान्न सकिन्छ ।

भौतिकवादीहरूले यसलाई मार्क्सवादी सच्याइ पनि ठान्छन् । र त, माधव नेपालको अधोगतिका सर्जक–कारक अरू कोही होइनन्, स्वयम् नेता नेपाल नै हुन् ।

२०७६ पुस २३ गतेदेखि गठबन्धनबाट एउटै नामभित्र अटाएका तर पार्टी–आन्दोलनको आकार ग्रहण गरिनसकेको नेकपाभित्र पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड र माधवकुमार नेपालको सामीप्यता एकाएक झाँगिन पुग्यो ।

त्यसैको उत्कर्ष थियो– कात्तिक २८ गते सचिवालय बैठकमा पेस भएको १९ बुँदे ‘दस्तावेज’ ।

कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र लामो समय दुईवटा र परस्पर विरोधी ध्रुवको नेतृत्व गरेका प्रचण्ड र नेता नेपालबीचको सामीप्यता, गठजोड अप्राकृतिक थियो । स्वाभाविकरूपमा त्यसले केही प्रश्नहरू पनि पैदा गरेको थियो ।

सर्वोच्च अदालतले फागुन २३ गते पार्टी एकता बदर गरेपछि पुरानै पार्टीमा फर्किएका प्रचण्डले शनिबार प्रज्ञाको डबलीमा सफेद झुट बोले । नागरिक आन्दोलनको प्रश्नहरूको घेराबन्दीमा परेका प्रचण्ड आफैले ओलीविरुद्ध दस्तावेज अघि सारेको जिकिर गरिरहे । त्यसभन्दा अघि, चैत ५ गते सिन्धुलीको कार्यक्रममा ओलीविरुद्ध अघि सारिएको ‘१९ पाने’ लाई ‘लेटरबम’को संज्ञा दिएका प्रचण्ड ‘बुर्जुवा’हरू हेडक्वार्टरमा बमबाडी गरेको जनयुद्धकालीन आत्मश्लाघामा रमाए ।

तर, तथ्यहरूले प्रचण्डको दाबी–जिकिरलाई खारेज गर्छ ।

‘१९ पाने’ दस्तावेजको असली सर्जक प्रचण्ड थिएनन् । त्यसका असली सर्जक त माधवकुमार नेपाल नै थिए ।

कोके (कोअर्डिनेसन केन्द्र), माले हुँदै एमाले आन्दोलन निर्माण आइपुग्दा कतै नजोडिएका र मदन भण्डारी प्रतिपादित जनताको बहुदलीय जनवादको विकासक्रममा पनि कतै नभेटिएका ओलीले हठात् रूपमा २०७१ मा आएर पार्टी सत्ता कब्जा गरेपछिको असन्तुष्टि वास्तवमा असली सर्जक थियो । पार्टी सत्ता हुँदै राजकीय सत्तामा पनि प्रभुत्व विस्तार गरेपछि उब्जिएको असन्तुष्टिले नै डोर्‍याएर १९ पानेसम्म पुर्‍याएको थियो ।

‘१९ पाने’मा राज्यसत्ता, पार्टी–कम्युनिस्ट आन्दोलनको विद्रूपीकरण, भ्रष्टीकरण गरेको, राजनीतिक, सैद्धान्तिक र विचारधारात्मकरूपमा पथभ्रष्ट रहेको आरोप प्रधानमन्त्री तथा अध्यक्ष ओलीमाथि लगाइएको थियो ।

यसका पछाडि मूलभूतरूपमा दुईवटा उद्देश्य रहेको प्रष्ट छ ।

पहिलो : मदनको अवसानपछि नै केपी ओली र माधवकुमार नेपालकाबीचमा मतभेद तीव्र बन्दै थियो, पार्टी सत्ताको नेतृत्व कसले गर्ने भनेर । रहस्यमय दासढुङ्गा दुर्घटनापछि नेता नेपाल पार्टी सत्तामा आए । त्यतिबेला देखि नै व्यक्तित्वको टकराव बढेको स्वयम् नेता नेपाल बताउँछन् ।

केही दिनअघिको अनौपचारिक कुराकानीमा नेता नेपालले नै यसबारे थोरै मुख खोलेका थिए । “मदनको अवसानपछि उहाँ नेतृत्वमा आउन चाहनुभएको थियो । तर, त्यतिबेला उहाँका निम्ति समय अनुकूल बनेन,” नेता नेपालले सांकेतिक रुपमा यति मात्र बोलेका थिए ।

नेता नेपाल नेतृत्वमा आएपछि २०५१ सालमा एमाले ठूलो दल बन्यो । पार्टी अध्यक्ष, महासचिवसहित प्रभावशाली नेता सत्तामा जाने भएपछि पार्टी चलाउने जिम्मा वामदेव गौतमलाई दिइयो– विधानमै नभएको उपमहासचिव पद सिर्जना गरेर ।

त्यसले पनि ओली–नेपाल तिक्तता बढाउने काम गर्‍यो । २०५१ सालको अल्पमतको सरकार ढलेपछि पार्टी कमिटीको बैठकमा ओलीको पहिलो प्रस्ताव थियो –विधान मै नभएको ‘सिङजुरो’ भाँचौं ।

आवरणमा जे देखिए पनि २०५४ सालको एमाले–माले विभाजनको कारक यो पनि थियो ।

नेपाल, ओली र वामदेवको त्रिपक्षीय टकरावका कारण पार्टी आन्दोलन चेपुवामा पर्‍यो । पार्टी छिन्नभिन्न भयो । नेपालगञ्ज महाधिवेशनमा बाध्यताले एक ठाउँमा उभिएका ओली–नेपाल जनकपुर महाधिवेशनसम्म पुग्दा आमुन्ने सामुन्ने हुन पुगे । बुटवल महाधिवेशनको हलसम्म छिर्दा ओलीको ‘स्ट्रेन्थ’ विस्तार हुन्थ्यो होला, तर पहिलो संविधान सभाको निर्वाचनमा एमाले ‘धुलाम्य’ भयो ।

झलनाथ खनालबाहेक शीर्ष नेताले नजित्ने अवस्था बनेपछि नेतृत्व पनि उनैको पोल्टामा पर्‍यो ।

भृकुटीमण्डप महाधिवेशनमा आइपुग्दा पुनः नेपाल–ओली आमुन्नेसामुन्ने भए । पार्टीसत्तासँगै राजकीय सत्तामा पनि पुगेका ओलीले प्रभुत्व एकाएक विस्तार गरे । नेता नेपालको भूमिका पार्टीमा अनपेक्षितरूपमा साँघुरियो । आफैँले निर्माण–सिर्जना गरेको आन्दोलनमा आफैँ किनारमा पारिएपछि र पाखा लगाउन थालिएपछि आत्मरक्षा माधवकुमार नेपालका निम्ति अनिवार्य सर्त बन्यो ।

एमाले–माओवादी केन्द्रको एकतापछि नेता नेपालाई त्राण दिने बुटी प्रचण्ड नै बने ।

पृष्ठभूमिमा जेजे कथा, उपकथा रचना गरिए पनि पार्टी एकताबारे एमालेभित्र घनिभूत बहस थिएन । पहिलोपटक सरकारबाट बहिर्गमन हुँदा ओलीको मनमा गहिरो खाडल परेको थियो । माओवादीसँग गठबन्धन बनाएर, चुनावमा सुविधाजनक बहुमत ल्याएर सरकारको नेतृत्व गरेर त्यसको पुर्ताल गर्ने उनको अभिष्ट थियो ।

पार्टी आन्दोलनबाट किनाराकृत पारिँदै लगिएका नेता नेपालले पनि प्रचण्डको आगमनपछि सहज भविष्य देखे,  पुनरागमनको सपना बुन्न थाले । प्रचण्डरूपी मुंग्रोले ओलीलाई तह लगाउन सकिने आकाङ्क्षा पाले । खराब स्वार्थले क्षणभङ्गुर परिणाम दिन्छ । एमाले–माओवादी एकता त्यस्तै एक परिघटना बन्न पुग्यो ।

एकतापछि केही समय त ओली–प्रचण्डकै ‘चोचोमोचो’ जोडियो । राजकीय सत्तामा ओलीले ढिम्कन दिएका थिएनन्, पार्टी सत्तामा पनि झन् कर्नरमा पर्ने खतरा देखेपछि दीर्घकालीनरूपमा प्रचण्डलाई ओलीको अँगालोबाट छुटाउने उपायको खोजीमा लागे । दस्तावेज नै अघि सारेपछि प्रचण्ड–ओली कहिल्यै मिल्न सक्दैनन् भन्ने नियोजित उद्देश्यबाट जन्मिएको हो, ‘१९ पाने’ । 

दोस्रो : ओलीमा अतृत्प तानाशाही चाहना छ, अधिनायकवादको भोक छ भन्ने कुरा घटनाक्रमले नै पुष्टि पुष्टि गरिसकेको छ ।

राजकीय सत्ताको केन्द्रीकरण त गरिसकेका थिए । प्रचण्डसँग मिलेर पार्टी सत्ताको केन्द्रीकरणको कोसिसमा थिए ।

अधिनायकवादको केन्द्रीय र सार चरित्र पनि यही हो ।

पार्टी कमिटी, संरचनाहरू निश्क्रिय राख्ने, पार्टीका विधान, प्रणाली मुर्झाउँदै जाने, दुई अध्यक्षको भेट, मिलेमतो, सहमति, समझदारी मात्रै सक्रिय हुँदा नेता नेपालको भूमिका पार्टी आन्दोलनबाट धकेलिँदै थियो ।

त्यसबाट जोगाउन पनि नेता नेपालले अस्त्र उचाल्नै पर्ने भएको थियो । त्यसैले दस्तावेज नै अघि सारिएको हो ।

माधव नेपालको आत्मघाती पाइलाहरू

राजनीति मूलतः विचारबाट निर्देषित हुन्छ । प्रचण्ड–नेपालको गठबन्धनको उत्कर्ष ‘१९ पाने’ थियो । ‘१९ पाने’को ‘क्लाइमेक्स’ पुस ५ को कदम ।

भलै अदालतले सच्याइदियो, पुस ५ को कदम लोकतान्त्रिक प्रणाली, संवैधानिक सर्वोच्चता, कानुनी–विधिको शासनप्रति जनताको जनवादको प्रतिबद्धतामाथिकै बज्र प्रहार थियो । संविधानमाथि मात्रै होइन ।

ओलीले संविधानका पांग्रा फुकालेर आफ्नो सत्ता अकन्टक बनाउन थालेपछि माधवकुमार नेपालहरूका निम्ति अलग बाटो तताउनु नै उपयुक्त थियो । पेरिसडाँडाको बाटो तताउनु राजनीतिक दृष्टिले जायज कदम थियो ।

तीन महिनापछि सर्वाेच्च अदालतले ओलीको कदम असंवैधानिक ठहर गरिदियो । माधवकुमार नेपालका निम्ति यो राजनीतिक जित पनि थियो । र, उनले सिद्धान्तको तहमा विकास गरेको ‘जनताको बहुदलीय जनवाद’ र एकताको सम्मुखमा रुपान्तरण गरेको ‘जनताको जनवाद’को पनि जित थियो ।

फागुन २३ गते अर्को फैसला गर्दै पार्टी एकता नै भङ्ग गरिदिएपछि तुरुन्तै धुम्बाराही ‘फर्कने’ निचोडमा पुग्नु माधवकुमार नेपालका निम्ति ‘आत्मघाती’ कदम नै थियो ।

नवौँ महाधिवेशनपछि ओलीसँग उनको राजनीतिक मतभेद थियो । पार्टी एकताका बेला ओलीले बाध्यताले जनताको जनवाद स्वीकार गरेका हुन् । जनताको बहुदलीय जनवादकै ‘बुर्जुवाकरण’ उनको लक्ष्य हो भन्ने कुरा कहीँकतैबाट छिप्दैन । 

त्यसो त ओली कुनै सैद्धान्तिक भाष्यकार होइनन् । ओलीको राजनीतिसँग विचारधाराको कुनै साइनो सम्बन्ध छैन । संगठकको छवि पनि उनको होइन ।

तथापि, ओलीसँग राजनीतिक, कार्यदिशात्मक र विचारधारात्मक विमति तीव्र बनिसकेपछि नेता नेपाल आफ्ना केही साथीहरूको सांसद पद गुम्ला अथवा, एमाले आन्दोलन मैले नै निर्माण गरेको हुँ, ओली त पछि जोडिएका हुन् भनेर अतिशय भावुक हुँदै पेरिसडाँडाबाट धुम्बाराहीतिर पैताला फर्काइहाल्नु हुँदैनथ्यो ।

सभागृहमा आयोजित कार्यक्रममा नेता नेपालले ‘ओलीसँगको ४९ वर्षे मायाप्रीति एकै रातमा टुट्दैन’ भनेर भावुकता पोखे । यत्रो संगतपछि पनि ओली प्रवृत्तिसँग राम्ररी चिनापर्ची हुन नसक्नु र एमाले कायम नै रहँदा ओलीले भित्रबाट वीरे–आग्लो ठोक्छन् र त्यहाँ मेरो कुनै पनि स्थान हुँदैन भनेर सोच्न नसक्नु माधव नेपालको भुल नै हो ।

पुस ५ पछि ओली–नेपालबीचको दरार पार्टी फुटसम्म पुगिसकेको थियो । अदालतको फैसलाले त्यसलाई जोड्न सक्दैनथ्यो । 

परिस्थितिलाई वस्तुनिष्ठ समीक्षा गर्न नसक्दा माधव नेपालको राजनीतिक भविष्य अन्योलग्रस्त हुन पुगेको छ ।

ओली ‘केशरजङ्ग’को पथिक, नेपाल सीपीको बाटोतिर

वर्तमान ओलीप्रवृत्ति इतिहासमा केशरजङ्ग रायमाझी चिन्तनको निरन्तरता हो । रूप फरक भए पनि ओलीको चरित्र सारमा केशरजङ्ग रायमाझी प्रवृत्तिसँग मिल्दो–सुहाउँदो छ ।

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको दोस्रो सम्मेलनबाट महासचिव निर्वाचित भएका रायमाझी अन्ततः दरबारका प्रिय बने । 

२००६ सालमा स्थापना भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी २०१७ साल पुस १ को तत्कालीन राजा महेन्द्रको कदमलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा मतभिन्नता हुँदा विभाजित हुन पुगेको थियो । त्यतिबेला केशरजङ्ग राजाको कदमका पक्षमा निर्भीकतापूर्वक उभिए ।

प्रजातन्त्रका लागि संघर्ष गर्ने ध्येयले कम्युनिस्ट पार्टी आन्दोलनको सूत्रपात गरेका पुष्पलाल श्रेष्ठ र तुलसीलाल अमात्यहरूले रायमाझीलाई कारबाही गरे । आन्दोलनमा फुटको वीजारोपण भयो ।

अहिले ओली पनि आफ्नो शक्ति–सत्ता टिकाउन जस्तोसुकै ‘पश्चगामी’ शक्तिहरूसँग हातेमालो गर्न, सहमति–सम्झौता  तत्पर देखिन्छन् । चैत १० मा प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा अनेरास्ववियुले आयोजना गरेको कार्यकर्ता भेलामा नेता नेपालले पनि यही निष्कर्ष निकालेका थिए । ओलीले आफ्नो सत्ता टिकाउन राजावादीसँग साँठगाँठ गरेको र उनले जति प्रयत्न गरे पनि राजतन्त्र नफर्कने नेपालले बताएका थिए । 

“केपी ओलीले जतिसुकै साँठगाँठ गरुन्, अब राजतन्त्र फर्किंदैन । हामी परास्त गरेरै छाड्छौँ,” नेपालले भनेका थिए ।

संविधानको प्रावधान विपरीत गएर प्रतिनिधि सभा भंग गर्ने, राजा महेन्द्रले जसरी शासनसत्ताको केन्द्रीकरण गर्ने, संघीयताको मानमर्दन गर्ने केशरजङ्ग पथकै दृष्टान्त भएको मान्दा अन्यथा हुँदैन ।

आफैँले एकताबद्ध गरेको आन्दोलन तितरवितर हुन पुग्यो । आफैंलाई निर्वाचित गरेको संसद् मास्न उद्यत भए । कम्युनिष्ट आन्दोलनले पहिलोपटक प्राप्त गरेको दुई तिहाइ निकटको जनमत छिन्नभिन्न पारे । बँचेखुचेको एमाले फुटको सङ्घारमा छ । तर पनि ओली २३ फागुनको फैसलापछि पुनः जितको दम्भ बोकेर बालुवाटारमा मौजुद छन् । रूपमा जित देखिए पनि सारमा ओलीले अब हार्न बाँकी केही छैन । राजनीतिक हारमा पनि जितको अनुहार देख्नु प्रकारान्तरले ‘रायमाझी पथ’ नै हो ।

एमाले आन्दोलनबाट विमुख भएर दरबारतिर सोझिएको ओलीको बाटो औंल्याइरहँदा माधव नेपालको पथतिर पनि दृष्टिगोचर गर्नुपर्ने हुन्छ ।

फागुन २३ गते एमाले ब्युँताउने अदालतको फैसलापछि जसरी उनी धुम्बाराहीको बाटो तताउने निष्कर्षमा पुगे, त्यसले उनलाई ठूलो नोक्सानी पु¥याएको छ । विम्बमा हारेको जुवाडेको हैसियतमा ओरालिदिएको छ ।

नेता नेपालले मायाप्रीतिका जति भावनात्मक कुरा गरे पनि डा. विजय पौडेलले भनेझैँ ओलीको हृदय रसाउनेवाला छैन । आजको दिनमा कुण्ठाको संग्रह बनेका ओलीको हृदयमा नेता नेपालका निम्ति माया टुसाउने जमिन बाँकी छैन । 

ओलीले नेता नेपालसँग समूहगत डिल पनि गर्ने छैनन् । स्पष्टीकरणको पत्र थमाएर उत्तर मागिसकेका छन् । नेता नेपालले प्रतिस्पष्टीकरण सोधेकाले उनीमाथिको कारबाही खल्तीमा सुरक्षित छ । त्यसको संकेत पनि उनले संसदीय दल बैठकमा गरिसकेका छन् । तर, उनले छिट्टै कारबाहीको अस्त्र उचाल्दैनन् । बरु त्यतिञ्जेल नेपालको पक्षमा उभिएकामध्ये फकाउन सकिनेलाई त्यो उपाय अलम्बन गर्नेछन् । केहीलाई दच्काउनेछन् र आफ्नो पक्षमा पार्नेछन् ।

नेपाल समूहको शुक्रबार र शनिबार बैठक बस्यो । बैठकले अन्तरपार्टी संघर्षलाई नै जोड दिने निष्कर्ष निकाल्यो । यो निष्कर्षले नेता नेपाललाई बलियो देखाएको छैन । बरु थप रक्षात्मक र निरीह तुल्याएको छ ।

माधव नेपाल जतिञ्जेल अन्तरपार्टी संघर्षमा अडिने छन् र नयाँ पार्टी बनाउने कोर्समा जाँदैनन्, त्यतिञ्जेलसम्म उनका भनिएकाहरू एकएक गर्दै आन्दोलनबाट चुहिइसकेका हुनेछन् । कृष्णभक्त पोखरेल बिर्साउने गरी ओलीको कित्तामा विलीन भइसकेका हुनेछन् ।

अन्तिममा निकै सीमित संख्याको ‘झुण्ड’ बोकेर नेता नेपाल मूल आन्दोलनबाट पाखा लाग्नुपर्नेछ । त्यो भनेको राजनीतिक हिसाबले सीपी मैनाली पथ नै हो । कुनै समय झापा क्रान्तिका सर्जक मैनाली झलनाथ खनालले टिप्पणी गरेझैँ ‘बुकुरो’ त खोलेर बसेका छन् । तर कहीँकतै उनको नाम सुनिँदैन । आफ्नै अकर्मण्यता र निरीहताले नेता नेपाललाई त्यही दिशातिर डोर्‍याउँदैछ ।