एउटा उदाहरणबाट सुरु गरौँ । कसैले एक बोरा आलु किनेर भान्सामा राखेको रहेछ । केही दिनमा हेर्दा एउटा आलु कुहिएको भेटियो । अब उसले त्यो आलुलाई बोरामा त्यतिकै छोड्यो भने के हुन्छ ? सबै आलु कुहिन्छ । अझ भनौ धेरै चाँडो कुहिन्छ । त्यस्तो बेलामा अलिकति पनि सुझबुझ भएकी गृहणीले के गर्छिन् ? आलुलाई फिँजाएर राख्छिन् । भान्सा सानो रहेछ, आलु फिँजाउँदा ठाउँ पुगेन भने कोठामा ओछ्यानमुनि फिँजाएर भए पनि आलु कुहिनबाट जोगाउँछिन् । तर, बुद्धि नहुनेले के गर्छ ? एउटा, दुईटा बिग्रेको आलु यसो निकाल्छ र बोरालाई अझ कुनामा धकेलिदिन्छ । मान्छे आलु पनि होइन र रोग लाग्नु भनेको कुहिनु पनि होइन । त्यसैले यो उदाहरणलाई गलत ढंगले नलिइयोस् । वास्तवमा अहिलेको अवस्थामा यो उदाहरण ठ्याक्कै चरितार्थ हुँदैछ । त्यसैले सम्झाउनका लागिमात्र या विम्ब प्रयोग गरेको हो । 

कोरोना कसरी सर्छ ? कुनै रोग लागेको व्यक्तिसँग निकै नजिक भयो भने उसको सास, खकार, थुकबाट सर्छ । मान्छेलाई टाढा टाढा राखियो भने यो रोग सर्छ ? सर्दैन । अनि सरकार किन सबैलाई घरभित्र कोचेर राख्नलाई उद्यत छ ? किन यस्तो काम हुँदैछ जसले कोभिड–१९को संक्रमण फैलनलाई सहयोग पुर्‍याउँदैछ ? 

उत्तर एकदमै सजिलो छ । निर्णयकर्ताहरू भाडाको कोठामा, फ्ल्याटमा बस्दैनन् । उनीहरू कम्पाउन्ड भएको घरमा बस्छन् र सँगै अर्को फ्ल्याटमा बस्ने मानिस पनि हुँदैनन् । त्यसैले उनीहरूलाई लाग्छ सबैलाई घरमा राख्यो भने एकअर्कासँग संसर्ग र सम्पर्क हुँदैन । त्यसैले कोरोनाको रोकथाम हुन्छ । यी आँखा भएर पनि दृष्टि गुमाएकाले काठमाडौंका एउटै घरमा छ, सात फ्ल्याट र एउटै तल्लामा दुई, तीन परिवार बसेको देख्दैनन्, न त यिनले एउटै कोठामा चार–पाँचजना सुतेर, त्यही कोठाको कुनामा भात पकाएर गुजारा चलाएकाहरूलाई देख्छन् । 

अहिलेका निर्णयकर्तामध्ये धेरैजना यस्तै सानो गुम्सिएको कोठाबाट आएका हुन् तर यिनलाई लाग्छ अब उनीहरूजस्तै सबैजना भ्रष्टाचार गरेर कमाएको ठूलो घर किनेर आरामसित बसेका छन् । अथवा, यिनलाई लाग्दो हो जो ठूलो ठाउँमा बस्दैनन्, केही महिनाको तलब नआए पनि आरामसित गुजारा गर्न सक्दैनन् ती केका मान्छे ? तिनलाई बाँच्ने अधिकारै छैन । वा लाग्दो हो, केही हजार गरिब मरेर उनीहरूलाई फरक पर्दैन, धनी र ठूला नेता मर्नु भएन । मर्न त को मर्छ कोरोनालाई मात्र थाहा होला । कम से कम यो भाइरसले सम्पत्ति भएका र नभएका वा शक्ति भएका र नभएकामा कुनै प्रकारको भेदभाव गरेको देखिएको छैन । 

धेरै बुद्धिमान छन् जसलाई लाग्छ यो रोगको रोकथामका लागि ‘लकडाउन’मात्र हैन कर्फ्यु लगाउनुपर्छ । कतिपय मुसा, चमेरा, सर्प वा भालुका केही प्रजाति धेरै दिनसम्म नखाई र नपिई शीतनिन्द्रा वा शीत समाधिमा जान सक्छन् । हाम्रा निर्णयकर्तालाई पनि लाग्दो हो मान्छेलाई शीत निन्द्रामा पठाउन सकिन्छ । अझ कति गाँठ भएका स्वाँठलाई लाग्दो हो सबैले एक महिनाको सामान किनेर घरमा राखेर बसे भइगयो नि ! नेपालका धेरै घरमा कसैले सित्तैमा एक महिनाको सामान किनेर दियो भने पनि राख्ने ठाउँ हुँदैन । अझ सहरको बसाइको त कुरै नगरौँ । हजारौं परिवार छन् जो दिनहुँ कमाइ भएन भने साँझ पेटको आगो निभाउन चिसो पानीमात्र पिएर सुत्न बाध्य हुन्छन् । 

सरकारमा बसेका जागिरे मानसिकतालाई कोरोना भुसको आगोजस्तो घरघरमा सल्किएको कुनै मतलब छैन । थाहा भएर पनि थाहा नपाएको भान गरेर बसेका छन् । उपल्ला तहका हाकिम र मन्त्रीलाई सहर सुनसान चाहिएको छ । त्यसैले पसल, व्यापार, व्यवसाय र सवारी साधन बन्द गरिदिएका छन् । कुनै एउटा व्यक्ति मास्क लगाएर पसलमा बस्दा रोग सार्ने तर घरछिमेकमा साथीभाइ ईष्टमित्रसँग बस्दा नसर्ने हो र ? सबैजना आफ्नो परिवारसँग मात्र बस्ने हो भने त ठीकै हो । तर, दुई वा तीनवटा कोठामा चार, पाँच जनाको परिवार चौबीसै घन्टा थुनिएर बस्न सक्छ ? परिवारको एउटा मान्छे बाहिर निस्किएर अर्को परिवार वा अर्को घरको मान्छेसँग कुरा गर्दा रोग फैलिँदैन ? फेरि केटाकेटीलाई सधैँ घरभित्र थुनेर राख्न सकिन्छ ? 

मान्छे घरघरमा थुनिएर बस्न पनि सक्दैनन् र बसेका पनि छैनन् । बिहान पसल खुल्दाको चटारो छाडिदिऊँ, अलि साँझ काठमाडौंको कुनै पनि गल्ली, गल्छेँडोमा पसौँ त मान्छे सबैजना सडकमा निस्किएका हुन्छन् । सबैजना समूह, समूहमा बसेर गफ गरिरहेका छन्, सबैजना पैदल यात्रामा निस्केका हुन्छन् । यिनले रोग सारेका छैनन् ? तर, दिउँसो सडकमा निस्कन पाएका छैनन् र सरकार त्यसैलाई आफ्नो सफलता सम्झेर बसेको छ । 

अब अलिकति तथ्यांकबाट हेरौँ र काठमाडौं सहरको अवस्थालाई उदाहरण मानौ । काठमाडौंको कुल क्षेत्रफल करिब ५० वर्ग किलोमिटर छ र यो क्षेत्रफलमा करिब १४ लाख मानिस बसोबास गर्छन् । अर्थात्, काठमाडौंको एक वर्ग किलोमिटरमा करिब २८ हजार मानिस बसोबास गर्छन् । यसरी हेर्दा जनघनत्वको हिसाबमा काठमाडौं विश्वकै धेरै घनत्व भएको सहरमध्ये एउटा देखिन्छ । तर, अहिले रोग फैलिएको अवस्थामा काठमाडौं बासीले सहरको हरेक कुना प्रयोग गर्न पाएका छैनन् । अर्थात् आआफ्नो वासस्थानमा मात्र खुम्चिनु परेको छ । अझ भनौं हामी बोरामा कोचिएको आलुजस्तै बनेका छाैँ । 

एरिजोना स्टेट युनिभर्सिटीका आसिफ इस्तियाक, मिलन श्रेष्ठ तथा नेत्र क्षेत्रीले ‘इन्भाइरोमेन्ट’ नामक जर्नलमा सन् २०१७ मा प्रकाशित गरेको एक अध्ययनअनुसार काठमाडौं उपत्यकाको कुल क्षेत्रफलको २६ प्रतिशत क्षेत्रमा बसोबास र कार्यालय, स्कुल आदिको निर्माण भएको छ । अब उपत्यका छाडेर महानगरको मात्र हिसाब गर्दा अनुमान गरौँ निर्माण क्षेत्र करिब ३६ प्रतिशत होला । 

यसरी हेर्दा निषेधाज्ञाको समयमा काठमाडौंको ३६ प्रतिशत क्षेत्रफलमा हामी १४ लाख मानिस कोचिएर बस्नुपरेको छ । अर्थात्, निषेधाज्ञा जारी हुँदाको समयमा १५ वर्ग किलोमिटरमा हामी सबै कोचिएर बस्नु परेको छ । अझै पख्नुस्, यति क्षेत्रमा बनेका घरटहरामध्ये कम्तीमा २० प्रतिशत क्षेत्रफल कार्यालय, क्लब, सोरुम, पसल, स्कुल, कारखाना, मन्दिरले ओगटेका होलान् । यसो गर्दा मानिसको घरबार भएको बसोबासको क्षेत्रफल भयो १२ वर्ग किलोमिटर । 

जनताको जिउधनमा प्रभाव पार्नसक्ने निर्णयकर्ताले यस्ता विषयमा अलिकति ध्यान पुर्‍याउन जरुरी छ । माथिको हिसाबले देखाउँछ अहिले काठमाडौं उपत्यकामा निषेधाज्ञा जारी गरेको अवस्थामा हामी एक वर्ग किलोमिटरमा एक लाख ६ हजार ६६६ मानिस बसिरहेका छौँ । अब भन्नुस् जस्को आफ्नै घर कम्पाउन्ड छ वा जो ठूलो फ्ल्याटमा सानो परिवारमात्र बस्छन् तिनले कति स्थान ओगटेका होलान् ? भनेपछि सानो कोठामा बस्ने, एउटै फ्ल्याटमा दुई वा तीन परिवार बस्ने, एउटै परिवारमा धेरै व्यक्ति बस्ने वा एउटै कोठामा चार, पाँचजनासम्म बस्नेहरूको अवस्था कस्तो भएको होला ?

अनि जुन सटरमा बसेको छ त्यहीँ पसल पनि भएका व्यक्तिलाई प्रहरीले जबर्जस्ती बन्द गराउन लगाएपछि ती व्यक्ति कहाँ जानु ? अब तिनको आर्थिक अवस्था के भयो भन्ने तर्क गर्नु त सिकारी कुकुरका अगाडि कुखुराको चल्लो गिडगिडाए बराबर हो । ठीक छ, आर्थिकरुपमा नसक्नेलाई बेवास्ता नै गर्नेजस्तो जुलुम मच्चाउँदा पनि एक वर्ग किलोमिटरमा एक लाख छ हजार मानिस बसोबास गर्दा रोगबाट बच्न सकिएला त ? अनि लुकेर रक्सी पसल खोल्ने, लुकेर चिया पसल खोल्ने, पछाडिबाट सामान बेच्ने कार्य चाहिँ सबैले देखेरै भएको छ । लुकेर गरेको कार्यबाट रोग नसर्ला त ?

मान्छेहरू सर्वत्र छन् भने पसल, अफिस र सडक बन्द गरेर किन खुम्चाउन खोजिएको हो ? कोरोना रोग केही व्यक्तिमा मात्र भएको भए, समुदायमा नछिरेको भए केही जोगिने संभावना थियो यस्तो निषेधाज्ञाबाट । अब त, हरेक व्यक्ति आफैँ सचेत हुने, मास्क लगाउने र दूरी कायम गर्नेबाहेक अन्य उपाय छैन । 

अनि, हैन घरबाटै निस्कनु हुँदैन, निस्कन पर्दैन र म कोठामै थुनिएर बस्छु भन्नेलाई कतै रोकटोक पनि त छैन । तर, जो निस्कन्छ तिनलाई मास्क अनिवार्य गर्ने, समूहमा गफ गर्न नदिए, भेट्न नदिए त कमसेकम पूरै सहरमा मान्छे फैलिन पाउँथे । एक वर्ग किलोमिटरमा एक लाख व्यक्ति बस्ने र को संक्रमित हो थाहा नहुने अवस्थाभन्दा एक वर्ग किलोमिटरमा २८ हजार व्यक्ति हुने गरी सम्पूर्ण क्षेत्रमा फैलन दिए हुन्न र ? फेरि बाटोमा दूरी राखेर, मोटर र मोटरसाइकलमा हिंड्ने व्यक्तिले रोग सार्ने होइनन् । नजिक हुनेले मात्र हो । घरमा नै कोचेर एक घरबाट अर्को घरमा रोग सार्दै भुसको आगो हुन नदिऊँैं । हो, अझै स्कुल नखोलौला, सिनेमा घर, पार्टी प्यालेस नखोलौँ र अन्य भिडभाड नियन्त्रण गरौँ । सबै कार्यालय, कारखानालाई पचास प्रतिशतमात्र संचालन गर्न अनुरोध गरौँ । सुरक्षित तवरले कार्य संचालन भए नभएको अनुगमन गर्न स्थानीय सरकारलाई परिचालित गरौँ । 

सबै व्यक्तिलाई घरमा थुनेर राख्दा केही कुहेको आलुसँगै सबै आलु भण्डारण गरेजस्तो हुन्छ । आलु फैलाएर सड्न रोकेजस्तै मानिसलाई सुरक्षित दूरीमा फैलाउने व्यवस्था गर्न अत्यन्त जरुरी भएको छ । त्यसैले निषेधाज्ञा, लकडाउन वा कर्फ्यु अहिलेको अवस्थामा कुनै पनि तवरमा समाधान होइनन्, जबर्जस्ती नलादौँ । मान्छे रोगको परवाहै नगरी सडकमा ढुंगा बोकेर आउने अवस्थाको सिर्जना नगरौँ ।