तुलसी दिवश/कवि तथा संस्कृतिविद्
राजेश खनाल
उनी धनकुटामा जन्मिए । बाल्यकाल र किशोरकाल पनि धनकुटामै बिताए । बाल्यकालको केही समय मावल चैनपुरमा बिताउनु परिस्थितिजन्य उपज थियो ।

बुझ्ने भएपछि आफ्नै थातथलो झरे, धनकुटाको मनोरम भूमिमा उनी गीत, संगीत, कला, काव्य, नाटक र संस्कृतिसँग घुलमिल हुँदै हुर्किए । ‘‘हुर्किएँ मात्रै के भन्नु यी सारा कुरा जीवनमा आत्मसात गर्दै हिँडें,’’ उनले भने ।

त्यसैले नै होला, उनी आज पनि ‘सहर’ भित्रको ‘गाउँ’ मा बस्छन् । जहाँ उनलाई बिहानै ब्युँझाउन चराहरू चिरबिर चिरबिर गर्छन् । वसन्तमा कोइलीको कुहुँ कुहुँसँगै निद्रा टुट्छ ।

साँझ पर्न लागेको आभाष पनि चराहरूले नै दिन्छन् । ‘‘चराहरूको गुँड तिरको यात्रा र तिनको आवाजमा आउने भिन्नताले साँझ परेको संकेत मिल्छ । घडी हेर्नु पर्दैन ।’’

रातिमा झ्याउँकिरीको बिरसिलो आवाज उनका लागि अप्रिय छैन । चाकुपाट चुली राजधानीभित्रै गाउँ हो । सहर भित्रको गाउँमा उनको समय बित्छ । ललितपुरको चाकुपाट चुली, जहाँ उनले गाउँकै शान्ति र मिठास पाइरहेका छन् ।

कवि, साहित्यकार तथा संस्कृतिविद् तुलसी दिवशसँग कुराकानी गरिरहँदा  सहकर्मी सुनील प्रधान र म चराहरूको चिरबिर सुनिरहेका थियौं । दिउँसै !

उमेरले ८० मा दगुरिरहेका कवि साहित्यकार तुलसी दिवश भन्छन्, “यतिबेला यस्तो चिरबिर सुनिन्छ ! साँझ बिहान कस्तो होला ? तिमी अनुमान गर्न सक्छौ ।”

भन्न त मानिस उनी बसेको ठाउँलाई चाकुपाट हाइट भन्छन् । तर, उनी ‘चाकुपाट चुली’ भन्छन् । चुली भनिरहँदा उनलाई यो ठाउँ अझै बढी आफ्नो जस्तो लाग्छ । 

चाकुपाटमा रहेको उनको घर कम्पाउन्डमा रूखहरू प्रशस्त छन् । जति बेला उनी चाकुपाट हाइटमा आए, त्यसबेला रूख थिएनन् । खेतै मात्र थियो । त्यहाँ जग्गा लिएर घर बनाए । उनकी आमाले रूख रोपिन् ।

उनका भाइले पनि रोपे । एकएक गरेर सबैले रोप्दै गए । यसरी चारैतिर रूखैरूख भरियो । तीनै रूखहरूमा आएका चराचुरुङ्गीहरूले आफूसँग आएर कुराकानी गरेको अनुभूत गर्छन्, दिवश ।

यो प्राकृतिक निकटताले उनलाई धनकुटा नै पुर्‍याइरहेको अनुभुति गर्छन् उनी । यी रुख र चराचुरुङगीसँग गहिरो गरी जोडिएका छन्, तुलसी ।

उनी भन्छन्, “कहिले काँही मालीले आएर यी रूख छाँट्दा पनि मलाई कतै दुखेर आउँछ ! त्यो स्मृति अविछिन्नरूपले ममा जोडिएको छ । यो ठाउँ मैले आफैंले बनाएँ । धनकुटाको त्यो घरबारी बुवाको सिर्जना थियो ।”

० ० ०
जन्मथलो धनकुटामा रहँदा पनि उनको दैनिकी यस्तै प्रकृतिको काखमै रमाएर बित्थ्यो । त्यसैले धनकुटा, आज पनि उनको स्मृतिमा ताजा छ । 

तुलसी दिवश पूर्वस्मृतिमा रमाउँछन्, “आफू जन्मी हुर्की बढेको ठाउँ बिर्सने त कुरै आउँदैन । धनकुटा आज पनि सम्झनामा आइरहन्छ । सपनीमा पनि र विपनीमा पनि । त्यहाँ पुग्न नसके पछि त सम्झनाको विकल्प पनि त रहँदैन !”

किशोरकालदेखि नै उनको रुची साहित्य, संगीत, कविता, कला अनि संस्कृतिमा रह्यो । उनी नाटकमा सक्रिय भए । लोकगीत⁄लोकसंगीत र लोक संस्कृतिका विविध कार्यक्रम गर्नथाले । यसरी उनको यस क्षेत्रमा  क्रियाशीलता बढ्दै गयो ।

उनी सम्झिँदै थिए, धनकुटाको सिरानमा रहेको आफ्नो घर । नजिकैको सल्लेरी वन । त्यतैतिर सल्लाघारीको छेउछाउमा हरियो घाँसमा पल्टेर ‘अज्ञेय’ को ‘हरी घाँस पर क्षणभर’ कविता पढेको उनी सम्झिन्छन् । यद्यपि राजधानीको भिडभित्रको चुलीले धनकुटालाई पूर्णरूपेण ‘कम्प्लिमेन्ट’ नगरे पनि जोडेर ल्याएको उनको तर्क छ ।

कवि दिवशका पुर्खा भक्तपुरबाट पूर्वतिर बसाइँ सरेको कथा उनका पिताजी महाप्रसाद जोशीले आफूलाई सुनाएको सम्झिन्छन् । उनका पिताजी सरकारी जागिरमा थिए । जागिरे जीवन, कहिले कता कहिले कता जानुपर्ने ।

त्यसैले पनि उनको बाल्यकालको केही वर्ष मावल चैनपुरमा बितेको हो । केही वर्ष उनले चैनपुरकै स्कुलमा पढे । जब २००७ सालतिर उनी चैनपुरबाट धनकुटा आए, त्यसपछि उनको पढाइसँगै सांस्कृतिक क्रियाकलापमा रुची बढ्दै गयो । अनि धनकुटासँगै त्यहाँको कला, संस्कृति, नाटक, लोकगीत र संगीतसँग लपक्कै भिजे । 

त्यसैले पनि धनकुटा बजारसँगको भावनात्मक सम्बन्ध अत्यन्त घनिष्ट रहेको उनी बताउँछन् । लालुपातेको घोडा चढेको, दसैं तिहारमा लिङगे पिङ्ग/रोटे पिङ्ग मच्चिएको आज पनि उनको स्मृतिमा ताजा छ ।

उनले सम्झिए, धनकुटाको फेदीमा निरन्तर बगिरहने तमोर नदी । धनकुटाकै सेरोफेरोमा रहेको उत्तर बाहिनी र धनकुटा खोला । उतिबेला धनकुटामा मर्दापर्दा तमोर किनारमा गएर संस्कार गर्ने चलन थियो ।
धनकुटालाई यसरी स्मृति बिम्बमा ऊने उनले– “धनकुटा बजार आफ्नो खुट्टा तमोर नदीमा दैनन्दिन धोएर वा स्नान गरेर, कहिले उत्तानो र कहिले कोल्टो परेर बसिरहेकी एउटी युवती जस्ती, अनि माथिको त्यो सल्लेरी वन तिनैले सुकाउन फिँजाएको केश जस्तो लाग्छ ।”

जीवन तमोर जस्तै बगिरहनु पर्ने रहेछ । रूख जस्तो एकै ठाउँमा जडवत् रहिरहन नसक्ने उनी बताउँछन् । तुलसी दिवश पनि निरन्तर बगिरहने तमोर नदीजस्तै, अनेक आरोहअवरोह पार गर्दै जीवनको यो उत्तरार्धमा ।

कला संस्कृतिमा भिजेको परिवार । चित्रकला, संगीत, भजन गायन, नाटक मञ्चन आदि कार्यमा उनका पिताजी र काकाहरू सक्रिय थिए । सबै रमाउँथे यस काममा । त्यसले कवि तुलसी दिवशलाई पनि सानै उमेरदेखि आफूतिर आकर्षित गर्दै लग्यो । 

दिवशका हजुरबुवाका दुई परिवार । पिताजी जेठो छोरा । छुट्टिएर बसेका थिए । नाति न परे कहिले तल्लो त कहिले माथिल्लो घर गरिरहन्थे दिवश । उनका लागि सबै आफ्नै घर थिए । 

उनी बस्ने घरमा घरबेटीकी छोरी पनि थिइन् । उनीसँग खेल्थे तुलसी । एक पटक खेल्ने क्रममा बारीमा फलेको काँक्राको चिचिला टिपेर ल्याइयो, पुतलीको बिहे भोजका लागि भनेर । चिचिला तुलसी आफैले ल्याएका हुन वा घरबेटीकी छोरीले ल्याएकी हुन्, उनलाई हेक्का छैन । तर, त्यो चिचिलो ल्याएपछि घरबेटी आमा बेस्मारी कराइन् । के के भनिन् ।

त्यसबेला तुलसीको मनमा गढ्यो, ‘यो मेरो घर होइन रहेछ’ । आफ्नो घर भएको भए कसैले यसरी गाली गर्ने थिएनन् ! बाल्यकालको यो स्मृति आज पनि उनको मनमा तरोताजा छ ।

त्यसको केही समयपछि उनका पिताजीले त्यही घरको मास्तिर आफ्नो घर बनाए । उनी भन्छन्, “त्यो घर बनेपछि सबैभन्दा धेरै खुसी म भएको थिएँ ।” यो भनिरहँदा तुलसी दिवशको अनुहार चहकिलो भएको थियो । 

० ० ०

गीत संगीत र रंगकलामा मात्रै होइन, उनी खेलकुदमा पनि पारङ्त थिए । उनी फुटबल, भलिबल खुबै खेल्थे । खेलकुदमा पनि उनलाई अथाह रुची थियो । लंगजम्प हाइजम्प खेल्न पनि रुचाउँने उनी फुटबलमा गोलकिपरको जिम्मेवारीमा बस्थे । कहिले काँही फुटबल खेल्नै, धरान विराटनगर हुँदै कटिहार र फार्बिसगन्जसम्म पनि पुगेको स्मरण गर्छन्, उनी ।

सबैतिर सक्रिय तुलसी दिवशको यो आत्मीय स्वभावले गर्दा उनको सम्पर्क आफूभन्दा उमेरले पाका मानिसहरूसँग बढी हुँदै गयो । साना उमेरकाहरूसँग माया प्रेम त हुन्थ्यो, तर सामान्य ।  

तुलसी दिवशको दैनन्दिनी यसरी नै गुज्रिँदै थियो । दैनिक साहित्य, कला, संस्कृति, संगीत, लोकसंगीतकै सेरोफेरोमा बित्दो थियो, पढाइसँगै । त्यसमाथि नेतृत्व लिने बानी पनि उनमा विकसित हुँदै गयो । विभिन्न कार्यक्रम गरेर सिंगै धनकुटाबजारलाई उचाल्थे उनी । चाहे माथिको टोल होस् वा मुनिको टोल ।

पढाइ अगाडि बढ्दै थियो नै, त्योसँगै कला/साहित्य/संस्कृतिमा उनकोे निवेश आफ्नै किसिमबाट हुँदै गएको थियो । यही लगावले नै पछि उनलाई सांस्कृतिक कार्यक्रममा मेची, कोशी र सगरमाथाबाट सांस्कृतिक कार्यक्रमको नेतृत्व लिँदै काठमाडौंसम्मको यात्रा गराएको थियो ।

तुलसीले किशोरकालमै धनकुटामा पुस्तकालयहरू स्थापना गर्दै गए । पुस्तकालयहरूको व्यवस्थापनमा उनी सक्रिय भएर लागेका थिए । त्यसैबेलादेखि आफूलाई अक्षरहरूले आफूतिर तान्दै लगेको उनी बताउँछन् । उनी अक्षरहरूको नजिक हुँदै गए । घनिष्ट हुँदै गए । त्यस पछि, उनले कथा कविताका मार्फत अक्षरको खेती गर्दै गए । र यही अक्षरको खेती गरेर त्यसको फल आजसम्म प्राप्त गरिरहेको उनी बताउँछन् । 

तुलसी भन्छन्, “म अक्षरसँगको सम्बन्ध, अक्षरसँगको नातालाई बाँट्दै थिए, बाबियोको डोरी सरी । जुन डोरी पिङ्गका रूपमा बरको रूखको हाँगामा झुण्डिएको थियो । म पनि त्यही अक्षरहरूलाई बाक्लो र घनिष्ट बनाउँदै बाँट्दै गइरहेको थिएँ ।”

तुलसी दिवश, आज त्यो सन्दर्भ सम्झिँदा रोमाञ्चित हुन्छन् । दशैंताका बरको हाँगामा पिङ्ग टाँगिन्थ्यो । उनी त्यो बाँटेको डोरीलाई खुबै ध्यानले हेर्थे । डोरीले उनलाई अतिनै आकर्षित गरेको थियो । ‘यो डोरी पाए त कति रमाइलो हुनेथियो होला !’ यही सोच्थे उनी ।

एक पटक पिङ्गमा त्यो डोरी हाल्नेले भनेछन्, “यो हाँगाबाट जो हाम्फाल्छ, यो डोरी म उसैलाई दिन्छु ।” 

तुलसी भन्छन्, “मलाई के नै चाहियो र । मैले पनि दायाँबायाँ हेरिनँ । न त केही सोचेँ नै । बस, बरको हाँगामा चढेँ र तल तिर हाम्फालेँ । अन्ततः बाबियाको डोरी हात पारेँ ।” उनको मुहारमा मृदुमुस्कान फैलियो ।

० ० ०

मामाघर चैनपुरबाट धनकुटा आएपछि उनले धनकुटामा नै पढ्न सुरु गरे । चार कक्षामा भर्ना भए । फाइनल जाँच पछि डबल प्रोमोसन लिँदै छ कक्षामा पुगे । 

कक्षा ९ मा पढ्दाको कुरा हो । स्कुलमा उनले अप्सनल विषयमा बायोलोजी विषय लिएका थिए । किनभने साहित्य कला संस्कृतिमा लागे पनि कालान्तरमा साइन्स पढेर डाक्टर हुने सोच उनको थियो । 

तर बायोलोजीको शिक्षकले कक्षामा त्यति राम्रो नपढाएकाले उनीहरूले ट्युसन पढाइदिन पनि आग्रह गरे । तर टिचर मानेन् । त्यसपछि आफूहरूले टुप्पी कसेर पढेको उनी सम्झिन्छन् । जसले सार्थक नतिजा दियो । 

अर्थात् उनीहरूले २०१२/०१३ सालमा धनकुटास्थित गोकुन्डेश्वर हाइस्कुलबाट एसएलसी पास गरे ।

एसएलसी पछि तुलसी दिवश आईएससी पढ्नै भनेर राजधानी भित्रिए । त्रिचन्द्र कलेज र पब्लिक साइन्स अर्थात् अमृत साइन्स कलेजमा साइन्स पढाइन्थ्यो । उनले त्रिचन्द्रमा नाम निस्के पनि एडमिसन लिएनन् । उनलाई पब्लिक साइन्स कलेजमा नै पढ्ने इच्छा थियो ।

पब्लिक साइन्स कलेजको इन्ट्रान्सको रिजल्ट आउन बाँकी थियो । एडमिसनका लागि उनी गोजीमा पैसा बोेकेरै हिँड्थे । एकपटक एकजना उतैको मानिस भेट भए । उनलाई थाहा थियो, तुलसीसँग पैसा छ भन्ने । त्यसैले तिनले पैसा खाँचो भएकाले केही दिनपछि दिने सर्तमा मागे । 

तुलसीले पनि ठिकै छ भन्दै ‘आफूलाई एडमिसनका लागि चाहिने भएकाले त्यस बेला दिनुपर्छ है’ भन्दै सापटी दिए । 

केही दिनपछि उनको नाम निस्कियो पब्लिक साइन्स कलेजमा । तर ती मानिसले आज भोलि भन्दै महिना दुई महिना झुलाए । तिनले पैसा फिर्ता दिएनन् । अन्ततः उनी अमृत साइन्समा एडमिसन लिन नसकेर धनकुटा फर्किए ।

संस्कृतिविद् दिवश भन्छन्, “आफूले चाहेर वा आफूले इच्छा गरेर मात्रै नहुने रहेछ । ती मानिस सम्पन्न मानिस हुन् । उसलाई दुई तीन हजार कुनै ठूलो कुरो थिएन । तर त्यो पैसा उनले दिएनन् ! यसैले गर्दा मेरो  आईएससीको पढाइ रोकियो ।”

अर्को वर्ष पनि उनी फेरि काठमाडौं उक्लिए, साइन्स पढ्नका लागि । यतिबेला अमृत साइन्समै एडमिसन लिए । पढ्दै गए । सेन्टअप पनि भए । तर कला, संस्कृति, नाटक र साहित्यमा निथु्रक्क भिजेका तुलसी दिवशलाई पछि गएर ‘साइन्स मेरो मार्ग होइन’ भन्ने लाग्यो । र उनले साइन्सको फाइनल नदिएर आर्ट फ्याकल्टीको परीक्षा दिए । र आईएससी होइन, आइए पास गरे । 

साइन्सको पढाइ कठिन त हुन्थ्यो नै । त्यसका लागि समय पनि अधिक दिनुपर्दथ्यो । उनी लालदरबारस्थित सेन्ट्रल होस्टल बस्थे । त्यहींबाटै उनी कहिले भारतीय पुस्तकालयमा गएर साहित्य पढ्थे भने बेलाबेलामा  काठमाडौंमा हुने कवि गोष्ठीहरूमा भाग लिइरहन्थे ।

यसरी साइन्स पढ्ने एउटा विद्यार्थी कहिले कता त कहिले कता गएर कविता वाचन गर्थे । उनी किताबमा झुम्मिन्थे । अक्षरमा रमाउँथे । फलतः उनको साइन्स पढ्ने सोचमा तगारो नै तेर्सियो ! 

एक पटक काठमाडौंमा भएको एउटा कविता गोष्ठीमा नाट्यकर्मी बालकृष्ण सम र महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि कविता वाचन गरेको उनलाई सम्झना छ ।

गोष्ठीमा तुलसीले पनि कविता वाचन गरे । अरुका कवितामा वाह वाह र ताली खुब आएको थियो । तर उनको कवितामा न त वाह वाह आयो । न त ताली । उनी खिस्रिक्क भए !

तर, कार्यक्रम सकिएपछि समले भनेछन्, ‘बाबु तपाईंको कविता राम्रो थियो ।’ समले यति भनेपछि उनको मन ढक्क फुल्यो ! समजी गए । त्यसपछि देवकोटाले पनि तुलसीलाई ‘तपाईंको कविता राम्रो थियो,’ भने । 
अनि तुलसी दिवशलाई लाग्यो, ओहो ‘वाह वाह’ न आए पनि, ‘ताली’ नबजे पनि कविता राम्रो हुँदो रहेछ । यही सोचले उनलाई झनै प्रेरित गर्‍यो, साहित्यमा निरन्तर लागिरहन ।

उनी हाँसे । भने, “यस्ता साहित्यिक कार्यक्रमहरूले मलाई के डाक्टर बन्न दिन्थ्यो र ! आइए पास गरेर धनकुटा फर्किएँ ।”

० ० ०

धनकुटामा बाल मन्दिर स्थापना गर्ने अवधारणा अगाडि आयो । त्यसले पूर्णता पनि पायो । र धनकुटामा बाल मन्दिरको स्थापना गरिँदै तुलसी दिवशलाई त्यहाँको संस्थापन प्रधान्याध्यापक बनाइयो ।

बालमन्दिरको अवधारणा नितान्त नौलो विषय थियो । जहाँ बालबालिकाहरुको पढाइ हुन्थ्यो । त्योसँगै धनकुटामा उनले कविता गोष्ठी आयोजन गर्दै कविता वाचन परम्पराको थालनी गरे । खुला ठाउँमा कविता वाचन कार्यक्रम आयोजना हुन थाल्यो । त्यस गोष्ठीमा सानादेखि ठूला पाका कविहरू पनि कविता वाचन गर्न आउँथे ।

तुलसी दिवशका अनुसार खगेन्द्र प्रधानाङ्ग, हेमचन्द्र पोखरेल, नरपति शर्मा पोखरेललगायतका पाका व्यक्तिहरू कविता वाचन गर्न आउँथे । यसरी धनकुटामा साहित्यिक वातावरण मौलाउँदै गयो । 

धनकुटा क्याम्पसमा पढाउँदै गर्दा उनले त्यहाँ पनि कविता गोष्ठीको परम्परा चलाए । र कलेजमा त्यहीँका विद्यार्थीहरूबाट नाटक खेलाउने प्रथा पनि सुरु गरे । उनी आफै नाटक निर्देशन गर्थे । 

तुलसी दिवश भन्छन्, “त्यसअघि महिलाले नाटकमा भाग लिन्थेनन् । पुरुषले नै महिलाको भूमिका निर्वाह गर्थे । तर मैले क्याम्पसका महिला विद्यार्थीलाई महिला पात्र र पुरुष विद्यार्थीलाई पुरुष पात्रको भूमिका दिएर नाटक मञ्चन गराएँ । र यसरी पुरानो परम्परा तोडेँ ।” 

अर्थात्, आफूमा विद्यमान नयाँ सोच र चिन्तनलाई यथार्थमा परिणत गर्दै लगें उनले । त्यसले उनलाई छिटो स्थापित गर्दै लग्यो । 

यद्यपि उनको अक्षर यात्रा जारी थियो । अक्षरकै खेतीमा लागेर उनले कविता मात्रै होइन, कथा र उपन्यास पनि लेखे । उनका कति कथा त छापिए पनि । तर पछि गएर उनले आफूलाई कवितामा मात्रै केन्द्रित गर्दै लगे ।

कविता लेख्दै र सुनाउँदै जाँदा उनले अखिल नेपाल साहित्य सम्मेलनमा भएको कवि गोष्ठीमा प्रथम पुरस्कार प्राप्त गरे । 

० ० ०

बीए पास गरेर धनकुटा कलेजमै नेपाली पढाउन सुरु गरेका तुलसी दिवशले त्यही योग्यताले काठमाडौं आएर पद्मकन्या क्याम्पसमा पढाउन थाले । पछि मात्रै उनले एमए पास गरे । 

पद्म कन्या क्याम्पसमा नेपालीका साथै लोकसंगीत पनि पढाए । लोकसंगीतको पाठ्यक्रम विकासमा पनि उनको सक्रियता रह्यो । त्यसभन्दा अगाडि संगीतलाई प्राज्ञिकरूपमा पढाउन सुरु भएको थिएन । 

लामो कुराकानीका क्रममा तुलसी दिवशले कविता वाचन शैलीको चर्चा गर्दै भने, “सबैभन्दा पहिले कविता, कविता हुनुपर्छ । अर्थात् कविता राम्रो हुनुपर्छ । त्यसपछि मात्रै त्यसलाई वाचन कलाले सुन्दर बनाउनु पर्छ । वाचन मात्रै राम्रो भएर कविता राम्रो हुँदैन । वास्तवमा यो देश किसानहरूको देश हो । हामी अक्षरको खेती गर्ने किसान हौँ । हाम्रो सीमित बारी वा खेत हुँदैन । हामीले यहाँ रोपेको खेतको बाली युरोप अमेरिकामा गएर उठाउँदै आएका छौं । अक्षरको खेती भनेको त्यस्तो हो !”

 ० ० ०
२१ वर्षको उमेरदेखि विद्यार्थीलाई पढाउन सुरु गरेका कवि तुलसी दिवशका जीवनमा अनगिन्ती आरोहअवरोह सिर्जना भए । हुन त उनी आफूले सोचेको काम गर्दै हिँडे । चाहेको काममा उनको सक्रियता रह्यो पनि । तथापि, सोचेजस्तो नहुने उनी बताउँछन् । उनले साइन्सको पढाईलाई पूर्णता दिन सकेनन् । चिकित्सक बन्ने सोचाइ त्यागे । चित्रकार हुन खोजे, त्यो पनि पूरा भएन । 

यसरी एउटा सोच्यो अर्को भइदिन्छ ! र यस्तै कतिपय प्रसंगले पीडा पनि दिइरहेको हुन्छ । ‘जिन्दगी हामीले सोचेकोभन्दा नसोचेको ज्यादा हुँदोरहेछ । हामीले खोजेकोभन्दा नखोजेको ज्यादा हुँदोरहेछ !’, भन्छन् उनी । उनका अनुसार हामी भन्नलाई त आफ्नो जिन्दगी आफैं बनाउँ भन्छौं । तर त्यो नहुन सक्छ । 

२०६४ सालमा उनले दुखद् घटना व्यहोर्नु पर्‍यो । उनले आफ्नै परिवारभित्रका भाइ, बहिनीसहित परिवारका पाँच जना सदस्य गुमाउनु पर्‍यो । यो दुर्घटनाले पीडा र दुःख दिनु स्वाभाविक थियो ।

कवि तुलसी दिवशले गम्भीर भएर भनेँ, “हरेक मानिसले आफ्नो उद्वेग र भावनाको व्यवस्थापन गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ । सायद त्यो व्यवस्थापन नगरेको भए आज म यो अवस्थामा रहने थिइनँ !