दसैं सुरु हुनासाथ म सधैं मामाघर पुगेको हुन्छु । यो क्रम अहिले पनि जारी छ ! मेरो मामाघर, सिरहा भलुवाही । शरीर यतै छ, राजधानीको भीडभाडमा । मन भने अहिले पनि उतै छ, स्मृतिमै भए पनि ।

यतिबेला म विचरण गरिरहेको छु, भलुवाहीको डगहर (बाटो) । फूलबारी । पोखरी । खत्ता । मुसहरी टोली । चमर टोली । अर्थात्, टण्डेलिनुमा (बिनाअर्थको घुमाइ) चलिरहेको छ । यी शब्दहरूसँगै पुगेको छु म त्यहाँ, जहाँ मैले दशकभन्दा बढी दसैं मनाएँ । 

०००
गाउँमा दसैं । दसैंको वातावरणले छपक्कै छोपेको छ सबैलाई । सबैलाई आफ्नो–आफ्नै चटारो छ । थरिथरिको चटारो छ । बासमती, गमढी र आँसु धानको चिउरा ढिकीमा कुट्नेदेखि खसीबोका काट्नेसम्मको चटारो, सबैमा उस्तै ! 

कृष्णहरि काकाको चटारो चण्डीपाठ कसरी भ्याउनेमा छ भने अरूलाई अरू नै चटारोले चेपेको छ ।

उता मामाहरूको चटारो, टीकाको दिन बेलुकी सांस्कृतिक कार्यक्रम सम्पन्न गर्नुमा अल्झेको छ । यसैले गाउँमा कसैलाई फुर्सद छैन । सबै व्यस्त छन् । स्टेजमा ओर्लने कलाकारको सूचीमा हाम्रो नाम त छैन, तर हुट्हुटी छ । उत्साह छ । (उत्प्रेरणा पनि जाग्दैछ ।)

मञ्च काठका खाटहरू जम्मा गरेर बनेको छ, दरबज्जा (खलियान)मा । मञ्चमा उज्यालो म्यान्टुल (पेट्रोम्याक्स)को छरिएको छ । कलाकारहरू थुप्रै छन् । राजधानी र अरु सहरबाट दसैंमा जम्मा भएका ठूलाबडा पनि मञ्चमा उक्लने तयारीमा छन् । गाउँकै कलाकारहरू त हुने नै भए ।

टीकाको दिन बेलुका । कोही गीत गाउँछन् । कोही नाच्छन् । कोही प्रहशन मञ्चन गर्छन् । यसरी नै घण्टौं बित्छ ओपन थिएटरमा । कात्तिके शीत टाउकोमा झरिरहेको छ । कसैलाई मतलब छैन । सबै रमाएका छन्, गीत–सङ्गीतमा ।

यस्ता धेरै दसैं र धेरै सांस्कृतिक कार्यक्रम मैले भोगेको छु, भलुवाहीमा । त्यसैले पनि मेरो स्मृतिपटमा मेरो घरतिरकोभन्दा मामाघरतिरको दसैंको सम्झना अधिक छ । घरतिरको त खासै सम्झना पनि छैन !

७–८ वर्षदेखि १६–१७ वर्षको हुँदासम्म प्रायः हरेक दसैं मेरो भलुवाहीमै बित्थ्यो । बुवा–आमा र भाइहरू काठमाडौं अनि जनकपुरमै हुन्थे । म मात्रै भलुवाही जान्थेँ । किनभने सानैदेखि त्यहीँको दसैंको चस्का लाग्यो । (सायद, बाल्यकालमा मामाघरमा पाइने दक्षिणाको अर्थशास्त्रले पनि काम गरेको थियो कि !)

बितेका ३०–३५ वर्षअगाडिको दसैंको सम्झना हो यो । त्यसको धङधङीले अझै छोडेको छैन । त्यसैले, मानसिकरूपमा उपस्थिति आज पनि गाउँमै छ । जब कि, भलुवाहीका उतिबेलाका अधिकांश कलाकार (?) आज राजधानीमै छन् ।

हो पनि । मालश्री धुन बज्न सुरु भएलगत्तै म भलुवाही पुग्छु । अनि सम्झिन्छु ती कलाकारहरू, जसले मलाई कलाकारिताको रङ्गमा रङ्गिन मद्दत गरेका थिए ।

म सम्झिरहेछु त्यो रङ्गमञ्च– जहाँ मेरा मामा र फुपाजू स्टेजमा उक्लिएर प्रहशन भन्थे-

‘लखपतिया जनकपुर कितना दूर है ?’
‘चलिएचलिए हुजुर, अब थोड्बे दूर है ।’ 

तालीको पर्रा छुट्थ्यो । त्यही पर्रासँगै हामी उफ्रिन्थ्यौं । नाच्न नआए पनि नाच्थ्यौं । 

बीचबीचमा गीत गाउन अघि सर्थे, हारमोनियमसहित सुन्दर मामा । नामजस्तै सुन्दर थियो उनको स्वर । सुन्दर मामा (सुन्दरमणि उपाध्याय) गीत गाउँथे । हारमोनियम बजाउँथे । अभिनय सिकाउँथे । वास्तवमा भर्सटाइल कलाकार थिए उनी ।

कलाप्रति सुन्दर मामाको प्रेम र समर्पणले हामीलाई पनि यता तानेको हो कि भन्ने महसुस हुन्छ अहिले । यथार्थ पनि सायद यही नै हो !

सुन्दर मामा गीत गाउने र बाजा बजाउने मात्र गर्दैनथ, उनी गोलबजारको हाइस्कुलमा अङ्ग्रेजी विषय पनि पढाउँथे । अर्थात् उनका हामीजस्ता नौटङ्कीबाज चेला मात्रै थिएनन्, एकसे एक धुरन्धर चेलाहरू छन् उनका, जसले गोलबजारको स्कुलमा शिक्षादीक्षा पाएका थिए ।

यिनै सुन्दर मामाले हारमोनियम फेट्दै गीत गाउँन सुरु गर्थे-

सारा दिन अरूलाई बाँडेँ
सायद यी रात मेरा 
मेरा सुखहरू अरूको 
सायद यी आँसु मेरा । 

हामी सबै उनको गीतमा झुम्थ्यौं । यो क्रम निक्कै वर्षसम्म जारी रह्यो । किनभने हरेक वर्ष गाउँमा नाटक र सांस्कृतिक कार्यक्रम हुन्थ्यो । अनि सांस्कृतिक कार्यक्रममा गानाबजाना गर्ने र नाटक खेल्न लगाउने मूल कार्य सुन्दरमणिकै निर्देशनमा हुन्थ्यो ।

यसैले पनि जलेश्वर, जनकपुर अनि काठमाडौंको दसैं मलाई जहिले पनि फिक्का लाग्थ्यो । जलेश्वर, जनकपुर वा काठमाडौंको दसैं त के दसैं ! भलुवाहीको पो दसैं ! भन्थेँ म ।

०००

आज पनि स्मृतिमा छ भलुवाहीको दसैं । कहिल्यै विस्मृतिमा जाँदैन त्यो । युगौंदेखि यहीँ छ । मनमा । मस्तिष्कमा । 

सुन्दरमणि उपाध्यायले गाएको यो गीतले आज पनि मलाई तरङ्गित गराउँछ । सुन्दा अनुभूत हुन्छ, ‘यो गीत नारायणगोपालले गाएका हैनन्, सुन्दर मामाले गाएका हुन् !’

एक–दुईवटा दसैं मामाघरमा बित्यो । दुई–चार वर्ष मामाघरै बसेर पढियो । गाउँको बसाइ लम्बिएसँगै अग्रज दाइ अनि मामाहरूले नाटक र सांस्कृतिक कार्यक्रममा अभिनय र गायनका लागि हामी केटाहरूलाई प्रेरित गरे । 

समयसँगै कर्ममा पुस्ता हस्तान्तरण हुँदैगयो । युवाहरू अघि बढ्न थाले । ती युवासँगै हामी १५ वर्षे ठिटाहरू पनि स्टेज बनाएर त्यसकै वरिपरि रमाउन थाल्यौं । 

स्टेज खाटकै हुन्थ्यो । बिजुली थिएन । त्यसैले म्यान्टुलको विकल्प थिएन । माइक र स्पिकर हुने कुरै भएन । गीत गाउँथे । त्यो बेला हिन्दी नाटक ल्याएर नेपालीमा अनुवाद गरिन्थ्यो । अनि मात्रै नाटक मञ्चन हुन्थ्यो ।

उमेरअनुसार नाट्य अभिनयका लागि पात्र चयन गरिन्थ्यो । महिला पात्र पनि केटाकै भागमा पथ्र्यो । सबै कुनै न कुनै रूपमा मञ्चमा सहभागी हुन्थे । 

र, निर्देशनका लागि सुन्दर मामाको साथ र सहयोग हमेशा हुन्थ्यो । उनी अभिनय सिकाउँथे । अर्थात्, उनलाई अभिनयकलामा पनि ज्ञान थियो । नाटक र सांस्कृतिक कार्यक्रमको रिहर्सल, कहिले कसैको गोहाली (गोठ)मा हुन्थ्यो भने कहिले गाउँ टाँस्सिएकै फूलबारीमा ।

अनि अग्रज पुस्ताका सुन्दरमणि युवा र किशोरहरूलाई प्रशिक्षित गर्दै आफै पनि एक–दुई गीतको जिम्मा लिन्थे । र, फेरि गुञ्जिन्थ्यो मञ्चमा, सारा दिन अरुलाई बाँडेँ...।

इतिहास विषयका ज्ञाता डा. विमलकुमार शर्मा सुन्दरमणि उपाध्यायको स्मरण गर्दै आफू पनि उनको सांस्कृतिक चेला भएको बताउँछन् । भलुवाहीमा रहँदा आफूले गीत–सङ्गीत र नाटक अनि प्रहसनका विषयमा सुन्दरमणि उपाध्यायसँगै धेरै कुरा सिकेको स्वीकार्छन् । 

केही दिनअघि मध्यवानेश्वरमा भेट भएका डा. विमल भन्छन्, “भलुवाहीमा सुन्दरमणि उपाध्यायसँग सिकेको कला भरतपुरमा काम लाग्यो । पिताजी भलुवाहीबाट बसाइ सर्नुभयो, महोत्तरीको गौशाला भरतपुर । उक्त गाउँमा पनि हामीले चाडपर्वमा नाटक र सांस्कृतिक कार्यक्रम प्रस्तुतिको परम्परा सुरु गर्यौं ।”

डा. शर्माका अनुसार सुन्दरमणि सरस्वतीका वरदपुत्र थिए । अङ्ग्रेजी भाषाका शिक्षक उनको ज्ञान सांस्कृतिक क्षेत्रमा अथाह हुनुले यो कुरा प्रमाणित गरेको शर्माको भनाइ छ । 
वास्तवमा, सुन्दरमणि उपाध्यायको गायन कला अद्भूत थियो । हरेक गीत कण्ठाग्र थिए । नारायणगोपालका त्यसबेलाका चर्चित गीतमात्रै नभएर उनले मोहम्मद रफी र मुकेशका गीत पनि उही सूर र तालका साथ गाउँथे ।

संविधानविद् डा. विपिन अधिकारी पनि सुन्दरमणिको गायन सुनेको बताउँछन् । भलुवाहीको कार्यक्रममा हैन, उनले लहानमा सुनेका थिए । त्यसबेला सुन्दरमणि उपाध्याय लहानको गोलबजार हाइस्कुलमा पढाउँथे । 

सुन्दर मामाको त्यो कलाप्रेम आज पनि मलाई सम्झना हुन्छ । लाग्छ, ममा कलाप्रतिको थोरै रुझान् सुन्दरमणि उपाध्यायको चेला भएकै कारण आएको हो ।

डा. विमल शर्मा पनि आफूलाई सुन्दरमणिको चेला भन्न रुचाउँछन् । र, उनले पनि केही आफ्ना चेला बनाए, रवि अधिकारी र सुनील अधिकारीहरूलगायत । जो पछि काठमाडौंको रङ्गमञ्चमा पनि देखिए । तिनको संलग्नता पछि पत्रकारितामा रह्यो । 

राजधानी प्रवेशपछिको केही वर्ष मैले पनि केही नाटकमा अभिनय गरेँ । अर्थात् राजधानीमा मञ्चन हुने केही नाटकमा सुन्दरमणिका चेलाहरू नाचघर र सभागृहमा अभिनय गर्दैथिए । कलामर्मज्ञ सुन्दरमणि कुनै न कुनै रुपमा काठमाडौंको रङ्गमञ्चमा पनि जोडिएका थिए ! 

डा. शर्मा भन्छन्, “४० को दशकको प्रारम्भमा रवि, सुनील, म र तिमी कुनै न कुनै रुपमा काठमाडौंको रङ्गमञ्चमा उक्लिएकोले; एकअर्थमा यहाँंको रङ्गमञ्चमा कलाकार दिने योगदान सुन्दरमणि सरलाई पनि जान्छ भन्न सकिन्छ । यसलाई अस्वीकार गर्न सकिन्न ।”

आज सुन्दरमणि हामीबीच छैनन् । उनको निधन भएको पनि धेरै वर्ष बितिसकेको छ । तर उनले हामीलाई प्रदान गरेको कलाकर्म आजपर्यन्त हामीसँगै छ । त्यसैले सुन्दर मामाको सुन्दर स्मृति हामीसँगै छ । 

मेरा कान्छा मामा कुमुद ढकालसँग सुन्दर मामाको कुरा उठाउँदा उनी भन्दैथिए, “सुन्दर दाजु उतिबेलै काठमाडौं आउनुभएको भए एकजना उत्कृष्ट कलाकार भएर उदाउने थिए !”
सारा दिन अरुलाई बाँडे...बोलको गीत गाउन त नारायणगोपालले नै गाएका हुन, तर मेरा लागि आज पनि त्यो गीत सुन्दर मामाले गाएका हुन् भन्ने लाग्छ ! मेरो मस्तिष्कमा उक्त गीत सुन्दर मामाको आवाजमा झङ्कृत भइरहन्छ ।