site stats
बाह्रखरी :: Baahrakhari
साहित्य
Global Ime bankGlobal Ime bank
Nabil Bank Banner adNabil Bank Banner ad
लिली : मेरी आमा
SkywellSkywell

कताकताबाट घरीघरी एउटै आवाज सुनिएजस्तो लागिरहेथ्यो । सपनामा हो कि विपनामा, होसमा हो कि बेहोसमा जस्तो । घरी त्यो टेलिफोनको आवाजजस्तो सुनिन्थ्यो, घरी मोबाइलको रिङटोनजस्तो । घरी डोरबेलको आवाजजस्तो पनि ।

म आँखा उघार्ने प्रयत्न गरिरहेकी थिएँ, तर मेरा आँखा केले टालिएका थिए कुन्नि, उघार्नै सकिरहेकी थिइनँ । अकस्मात् तीनवटै आवाज मिसिएर एकैचोटि कर्कश आवाज गुन्जिएजस्तो लाग्यो ।

बल्ल मेरा आँखा खुले । म यति थकित महसुस गरिरहेकी थिएँ, मानौँ महिनौँदेखि ओछ्यानमै कुँजिएर बस्न विवश दीर्घरोगी हुँ ।

KFC Island Ad
NIC Asia

आँखा खुले पनि शरीर तंग्रिन केही समय लाग्यो । अघिका अनेक थरी आवाज एकाएक हराएका थिए । अब अनौठो सन्नाटा छाइरहेको थियो ।

अकस्मात् टेबुलमा रहेको मोबाइलको रिङ बज्यो । थाकेका आँखाले त्यसलाई हेरेँ, तर त्यहाँसम्म मेरो शरीर तन्किनै मानेन । मोबाइल फेरि बज्यो । रोबर्टजसरी मेरा हात मोबाइलतिर बढे । 
जुडिथको फोन रहेछ । कल रिसिभ गरेँ ।
“ह्याप्पी बर्थडे टु यू... ह्याप्पी बर्थडे टु यू... ह्याप्पी बर्थडे डियर...।”

Royal Enfield Island Ad

मोबाइल स्पीकरमा जुडिथले सुरिलो स्वरमा गाएको बर्थडे गीत सुनियो । तर, मैले केही भनिनँ । मलाई केही भन्ने मन भइरहेको थिएन । अथवा, केही भन्ने आँट आइरहेको थिएन ।

उसले फोनमा एकोहोरो के–के सोधिरहेकी थिई । तर, मसित उसका प्रश्नहरूको कुनै उत्तर थिएनन्, न त सुन्ने जाँगर नै थियो । मौन अवस्थामै मैले बीचैमा फोन राखिदिएँ र थुचुक्क सोफामा बसेँ ।

बाहिर वेगले हावा चलिरहेको थियो । हावाले हल्लाएर अपार्टमेन्टका झ्यालबाट खिटखिट आवाज आइरहेको थियो । हावा त लन्डनमा यसअघि धेरैपटक महसुस गरेकी थिएँ, तर यस्तो तेज गतिको हावा कहिल्यै अनुभव गरेकी थिइनँ । जाडोले हो कि या अरू कुनै कारणले हो मेरा हातगोडा कामिरहेको नजानिँदो अनभूति भयो ।

मैले रातभरि झ्याल खुला छोडेकी रहेछु । मेरा आँखा झ्यालको छेउमा राखिएको बुक केसमा परे । किताबहरू पानीले भिजेर ढाडिएका थिए । वर्षौँदेखि मैले रहरले जम्मा गरेका किताबहरूको गति देख्दा नमज्जा लाग्यो ।

उठेर विस्तारै त्यतातिर लागेँ । ‘जेन एयर’ उठाएँ । पानीले लछप्पै परेर किताबका पानाहरू आपसमा टाँस्सिएका थिए । बुककेसको छेउमा कार्पेटको एक छेउ भिजेको रहेछ । त्यो देख्दा झन् विरक्त लागेर आयो । किताब हातबाट फ्यात्त भुइँमा झर्यो । जबर्जस्ती शक्ति निकालेर झ्याल बन्द गर्ने कोसिस गरेँ । 
बाहिर अझै अँध्यारो थियो । सिमसिम पानी परिरहेको थियो ।

एउटा अर्धचेतजस्तो अनुभूतिबाट म ब्युँझिने कोसिस गरिरहेकी थिएँ । हुन त म सधैँ एक्लै नै बस्दै आएकी छु, तर पनि आज भने अनौठोसित खालीपन महसुस भइरहेको थियो ।

म पुनः सोफामै गएर बसेँ । मेरा पिरो र असजिला आँखा सिधा भित्तामा टाँगिएको फोटोमा एकोहोरो अडिए । म घरीघरी त्यो फोटोबाट आँखा हटाउने कोसिस गरिरहेकी थिएँ, तर त्यो फोटोबाट आँखा हटेनन् । फोटो हेर्दै म टोलाउन थालेँ । अकस्मात् फोटो चल्मलाउन लागेजस्तो अनुभूत भयो ।

फोटो यति चलायमान भयो कि हेर्न नसकी मैले आँखा चिम्म गरेँ । कचौराभरि हलुवा लिएर एउटी युवती हिँडिरहेको दृश्य बन्द आँखाबाट पनि म देखिरहेकी थिएँ ।

तर्सिएर आँखा खोलेँ, कोठा उस्तै शोकमग्न थियो । भित्ताको फोटो पनि सामान्य थियो । लामो सास फेरेर सोफाको आडमा टाउको राखेँ र आँखालाई आराम दिने प्रयत्न गरेँ । मेरो अवस्था अर्धनिन्द्रामा परेको जस्तो थियो ।
“माया...माया...!” कसैले कानैनिर आएर मिठो स्वरमा बोलायो ।
मैले ‘हँ’ भन्ने प्रयत्न गरेँ, तर सकिनँ । मेरा आँखा अझै बन्द नै थिए ।
“किन नबोलेकी ? म नैना क्या तिम्री दिदी ! चिनिनौ ?” आवाज दोहोरियो ।

यो बोली मेरो निम्ति चिरपरिचित नै थियो । यो त्यही बोली थियो, जसको आसपास मैले आफ्नो जीवनका पच्चीस वर्ष बिताएकी थिएँ । एक हप्ताअघिसम्म पनि यही मायालु बोलीले मेरो अवस्थाको बारेमा सोधीखोजी गरेको थियो ।

तर, हिजो मात्रै यो बोली सदाका लागि बन्द भएको खबर मलाई फोनमार्फत दिइएको थियो । मेरो जीवनमा सबैभन्दा नजिककी मेरी दिदी नैना दुर्घटनामा परेर सदाका लागि बितेको खबरले म असाध्यै विचलित भएकी थिएँ ।

धेरै बोल्नुपर्ने मेरी दिदी नैना, जसको स्नेहयुक्त बोली मेरा हरेक पाइला–पाइलामा सँगै साथै हिँडिरहन्थ्यो, तिनै दिदीको त्यो मायालु बोली सदाका लागि गुमाउनुजत्तिको पीडा मेरा लागि अर्को थिएन ।

तर, यति बेला, त्यही बोली कानमा गुन्जिँदा म तर्सिएँ र हडबडाएर आँखा खोल्न पुगेँ । यद्यपि, अघिल्तिर केही थिएन । उही रिक्तता मात्रै । अनायस मेरा आँखा पिरो भए र चहर्याउने गरी आँसुका केही थोपा गुँडुल्किएर झरे ।
म उठेँ र भित्ताको फोटोलाई अर्कोतिर फर्काइदिएँ ।

ढोकाको घन्टी बज्यो । घडी हेरेँ, आठ बजिसकेछ । ‘यति सबेरै को आएको हुनसक्छ ?’ मैले आफैँलाई प्रश्न गरिहेरेँ, तर केही नसोची मेरा पाइला ढोकातिरै बढे ।

बाहिर एउटा अग्लो युवक उभिएको थियो । उसले ‘गुडमर्निङ म्याडम, इट्स फ्रम लिली’ भन्दै एउटा ठूलो बुके हातमा थमाइदियो । मैले जबर्जस्ती थ्याङ्क यु भन्ने कोसिस गरेँ, तर मेरा ओँठ चलेनन् । ‘ह्याभ अ नाइस डे म्याडम’ भन्दै ऊ गइसकेको थियो । मैले ढोका ढप्क्याइदिएँ र बुकेतिर हेरेँ ।

बुके असाध्यै सुन्दर थियो । त्यसमा मलाई असाध्यै मनपर्ने लाइलक रोज, लिली र क्रिस्एन्थमका सुन्दर गुच्छा मिलाएर राखिएका थिए । एउटा सानो स्टिकमा कार्ड रातो रिबनले बाँधेर अड्याइएको थियो । अघिपछि भए यति सबेरै यति सुन्दर फूल उपहार पाउँदा म खुसीले कति उचालिन्थेँ होला, तर आज मलाई आफ्नो विशेष रुचिका फूलहरू पनि खासै केही लागिरहेका थिएनन् ।

बुके काखमै च्यापेर म थचक्क भुइँमा बसेँ । मेरा औँलाले फूलका पत्ताहरू सुम्सुम्याउन थाले । ती कोमल थिए । त्यहाँबाट आएको ताजा बास्ना मेरो फोक्सोसम्म पुग्यो । यो मलाई असाध्यै माया गर्ने लिलीको मनपर्ने फरफ्युमजस्तै सुगन्धित थियो । फूल सुम्सुम्याउँदा सुम्सुम्याउँदै मेरो अघिल्तिर लिलीको मायालु अनुहार घुम्न थाल्यो । त्यसले मायालु स्वरमा केही गुनगुनाएजस्तो लाग्यो ।

एकासी वर्षे लिली मेरी साथी जुडिथकी हजुरआमा हुन् । जुडिथलाई तीन वर्ष अगाडि मैले एडिनबरा म्युजिक फेस्टिबलमा भेटेकी थिएँ । चार दिनको म्युजिक फेस्टिबलमा पटक–पटक हामी ठोक्किन पुगेका थियौँ । भरे हामी बस्ने होटेल पनि एउटै रहेछ ।

यो रमाइलो संयोगलाई एउटा कफी बसाइमा हामीले मित्रतामा परिणत गर्ने निर्णय ग¥यौँ । लन्डनमा पनि हाम्रो बसाइ नजिकै रहेछ । बसाइ पनि नजिकै र धेरै रुचिहरू मिल्दाजुल्दा भएकाले हाम्रो मित्रता त्यो दिनदेखि निरन्तर आजसम्म पनि कायम नै छ ।

जुडिथले एक दिन उसकी हजुरआमा लिलीको घरमा मलाई लगेकी थिई । त्यो दिन मैले करिब तीन घण्टा उनको घरमा बिताएँ । हिँड्ने बेलामा उनले अर्को हप्ता पनि आउन आग्रह गरिन् । विदेशको एक्लोपनबाट म आजित भइसकेकी थिएँ । त्यसैले कसैले हार्दिकतापूर्वक बोलाउँदा म नजाने कुरै थिएन, खुसीसाथ गएकी थिएँ ।

यसरी उनीसित प्रायः भेट हुन थाल्यो । हरेक आइतबार उनी जुडिथ र मलाई मनपर्ने केक टेबुलमा राखेर चियाका कपसँगै प्रतीक्षा गरिरहेकी हुन्थिन् । उनको बुढेसकालको एक मात्र सहारा नै जुडिथ थिई । त्यसमा अब म पनि सामेल भएकी थिएँ, जुन लिलीले मलाई दर्शाउने स्नेहबाट देखिन्थ्यो ।

सायद परिवारसित लामो समयसम्म बिछोडिनु पर्दाको पीडामा लिलीले पोखेको स्नेहले म उनीतिर आकर्षित हुँदै गएको थिएँ । हरेक आइतबार मेरा लागि विशेष हुन थालेको थियो । लिलीले यहुदीहरूको नयाँ वर्ष र अन्य चाडबाडहरूमा पनि मलाई अनिवार्य रूपमा समावेश गर्थिन् । अब विस्तारै उनका साथी र इष्टमित्रहरूले समेत मलाई राम्रैसँग चिन्न थालिसकेका थिए ।

एक्कासि मलाई त्यो बुकेबाट आएको सुगन्ध लिलीको शरीरबाट आउने सुगन्धजस्तै लाग्यो । लिलीको मायालु अनुहार र व्यवहारको सम्झना मात्रैले पनि मेरो शरीरमा हल्का शक्तिको सञ्चार भएझैँ महसुस भयो । म उठेँ र काखको बुकेलाई टेबुलमा लगेर राखिदिएँ ।

फोनमा अलार्म बजेको सुनेपछि म झस्किएँ । साढे आठ भइसकेको थियो । ‘सवा नौभित्र काममा पुगिसक्नुपर्ने !’ अनायस म हतारिएँ । म बाथरुमतिर पसेँ ।

ऐनामा आफ्नो अनुहार आफैँलाई अपरिचितझैं लाग्यो । मेरो अनुहार तर्साउनेजस्तो देखिन्थ्यो । आँखाका डिल पोलेको फोकाजस्तै गरी उक्सिएका थिए । गाला र नाक राता थिए । कपाल पूरै चिथोरिएर जिङ्रिङ्ग परेको थियो । मैले हेयर ब्रस टिपेर कपालतिर लगेँ ।

“माया कस्तो कुखुराले भुतुली खेलेजस्तो बनाकी कपाल । आइजो म कोरेर वेभी कर्ल बनाइदिन्छु !” अनायस नैना दिदीको मायालु हप्काइ कानभरि गुन्जिन्छ ।

नैना दिदीको भन्दा मेरो कपाल राम्रो थियो । तर, मलाई कपालको खासै वास्ता लाग्दैनथ्यो । नैना दिदीलाई चाहिँ सिँगारपटारको असाध्यै सोख थियो । त्यसैले उनको त्यो सोख पूरा गर्न पनि उनी मलाई दिनमा ३÷४ पटकसम्म पनि आफ्ना अघिल्तिर राख्थिन् र मेरो कपालमा उनको अनेक स्टाइलको एक्सपेरिमेन्ट गरिरहन्थिन् ।

सम्झना मात्रैले पनि हेयर ब्रस मेरो कपालमा सर्न सकेन । मैले त्यसलाई त्यतिकै राखिदिएँ ।

टाउको अहिले नै फुट्लाझैँ टनकटनक टन्किरहेको थियो । मैले चिसो पानी अनुहारमा छ्यापेर फ्रेस हुने कोसिस गरेँ । मेरा आँखा अझै टट्टाए । केही क्षणमै काममा निस्कनुपर्ने कुराले दिमागमा हानिरहेको थियो ।

मैले कुल्ला मात्रै गरेँ । कपाल मिलाउने जाँगरसमेत चलेन । हतारहतार अफिसको युनिफर्म बदलेर ढोकाछेउमा झुन्ड्याइएको ज्याकेट भिरी म बाहिरिएँ ।

बाहिर धुम्मिएको थियो । दिमाग अझै गज्याङमज्याङ भइरहेको थियो । अनुभूतिचाहिँ शून्यशून्य थियो । विगत चार वर्षदेखि म नियमित यही बाटो हिँडिरहेको छु । यो बाटोका छेउछाउका स–साना बुट्यान, पर्खाल र फुटपाथ र तिनका अवस्था समेत मेरो दिमागमा आफ्नैजस्तो गरी गढिबसेका छन् ।

आज भने हिजोअस्तिको जस्तो उही बाटो होइन कि जस्तो लागिरहेको थियो । बाटोछेउका घर र बिल्डिङ, सडकमा कुदिरहेका गाडीहरू अनि फुटपाथमा हिँडिरहेका मानिसहरू पनि अलग्गै चालढाल भएका जस्तो लागिरहेको थियो । मेरा पाइलाले टेकेको जमिन नौलो लागिरहेको थियो । सवा नौ बजे अफिसमा पुगिसक्नुपर्छ भन्ने दिमागमा परेको दबाबले बारम्बार मेरा पाइलालाई अझै धकेलिरहेको थियो ।

सधैँ बिहान कफी किन्ने क्याफेको अघिल्तिर पुग्दा त्यहाँभित्र बसेका मानिसहरू किन हो आफूजस्तै उदास र दिक्क मानिरहेका जस्ता देखिए । क्याफेभित्रबाट आएको कफीको बास्नाले मेरो तलतललाई ब्युँझाउन खोज्यो, तर मेरा पाइला क्याफेभित्र नपसी सडक पार गर्नतिर लागे ।

हप्तामा एकपटक ट्रेन पास टपअप गर्थेँ । मेरो टपअप हिजो मात्र भएको थियो, फेरि म यहाँ किन आइरहेको छु । ग्रोसरी सपअगाडि पुगेपछि म यो सोचेर अलमलिएँ । मैले उभिएरै ट्रेन स्टेसनतिर हेरेँ । अफिस जानेको चटारोले स्टेसनको आसपास मानिसहरूको चलखेल देखिन्थ्यो । यति बेला म पनि त्यही हुलमा हुनुपर्ने थियो । तर, किन हो मेरा पाइला त्यतातिर घिस्रिनै मानिरहेका थिएनन् ।

म स्टे्सनतिर यसरी हेरिरहेकी थिएँ, मानौँ म त्यहाँ पहिलोपटक आएको नयाँ मान्छे हुँ र मलाई अहिले नै स्टेसनतिर जानु छैन ।

अब मेरा पाइला स्टेसनको विपरीत दिशातिर लम्किए । अघिको भन्दा गति अलिकति बढेको थियो । हिँड्दै गर्दा मलाई गर्मी भएजस्तो लाग्यो, तर नरोकिइकनै ज्याकेटको फस्नर खोलेँ । ल्याम्पोस्टमा गएर ठोक्किएछु ।

यति जोडले ठोक्किएछु कि एक छिन त आँखा अघिल्तिर अँध्यारो देखेँ । मेरो टाउको बेस्सरी थर्रथराइरहेको थियो । ढलुँलाजस्तो भएर नजिकैको एउटा पसलको भित्तामा समात्न पुगेँ । पानी पिउने मन भइरहेकोे थियो, तर ग्रोसरी सपसम्म जाने आँट पनि थिएन । मैले असहाय भएर भित्र चियाएँ । त्यो पसल बन्द थियो ।

मलाई बस्न मन भएन । ज्याकेट फुकालेर हातमा लिएँ अनि विस्तारै हिँड्ने विचार गरेँ । तर, मेरा गोडा निकै कमजोर महसुस गरिरहेकी थिएँ । तैपनि, मैले फर्किने विचार गरिनँ, सरासरी हिँडी नै रहेँ ।

रूखैरूखले घेरिएको बाटो हिँड्दै म पार्कको ठूलो गेट अघिल्तिर पुगेँ । गेटको छेउमै उभिएका ठूलाठूला पपलरका रूखहरू पात झरेर पूरै उजाडिएका थिए । चिसो बिहानको सबेरै पार्क सुनसान देखिन्थ्यो र यो पूरै रङ खुइलिसकेको उजाड देखिन्थ्यो ।

मेरो शरीर यति गलेको थियो कि मानौँ म निकै लामो बाटो हिँडेर यहाँ आइपुगेको हुँ । मेरा कुर्कुच्चामा किला बिझेजस्तो दुखाइ थियो । हरेक पाइला टेक्दा त्यसबाट आउने पीडालाई दाँत कटटट पारेर सहन थालेकी थिएँ ।

मेरा हात फत्रक्क गलेर काँधदेखि नै झर्लाजस्तो भइसकेको थियो र हातमा च्यापेको ज्याकेट पनि भारी भइसकेको थियो । मेरा आँखा अति थाकिसकेका थिए, मैले धेरै परपरको दृश्य हेर्नै छाडिसकेकी थिएँ ।

एक मन त सोचेँ, घरै फर्किन्छु । तर, आएको बाटो फर्किने आँट नै आएन । अब फेरि त्यति नै लामो बाटो हिँड्ने शक्ति मसित थिएन । यो बस चल्ने बाटो पनि थिएन ।

फोन गरेर ट्याक्सी बोलाउने विचार पनि आयो । मोबाइल निकाल्छु भनेर ब्याग छामेँ, तर मसित ब्याग नै थिएन । म उदास भएँ । जिन्दगीमा यति असहाय महसुस कहिले पनि भएको थिएन । 
पार्कको गेटअघिल्तिर रहेको बेन्चमा म थचक्क बसेँ ।

सडकपारिको फूलको पसल खुलिसकेको थियो । पसले फूल र स–साना बिरुवाहरू बाहिर ओसारिरहेको देखियो । त्यो पसल देख्दा अकस्मात् लिलीलाई सम्झिएँ । लिलीकहाँ आउँदा प्रायः त्यही पसलबाट फूल किनेर लिई आउँथे म ।

अकस्मात् एउटा शक्तिले मलाई जुरुक्क उठायो । म पार्कलाई दाहिने पारेर अगाडि बढेँ । मेरा गोडा उस्तै दुखिरहेका थिए । तर, म सकेसम्म छिटोछिटो हिँड्ने प्रयत्न गरिरहेकी थिएँ ।

करिब पाँच मिनेटको हिँडाइपछि मेरा गोडा स्वचालित रूपमा एउटा घरअगाडि गएर रोकिए । घरको बगैँचा उस्तै उजाड देखिन्थ्यो । मिलाएर छाँटिएका पोथ्राहरू पात झरेर नांगिएका थिए । घाँसमाथि हल्का सेतो तुसारो देखिन्थ्यो । घरअगाडितिर रोकिएको कार रातभरिको तुसारोले पूरै कठ्यांग्रिएको थियो ।

म सरासर सानो गेटबाट छिरेर घरको ढोका अघिल्तिर उभिएँ ।  मेरा हात घण्टीतिर बढे, तर थिच्न सकिनँ ! यति बेला म अत्यन्तै अलमलिरहेकी थिएँ । मेरो दिमाग खाली थियो, त्यसमा कुनै विचार  आइरहेका थिएनन् । के मन भयो कुन्नि म दुई पाइला पछिल्तिर हटेँ ।

बगैँचातिर हेरेँ । घरछेउको गुलाफको झाडी पूरै उजाडिएको थियो । लाभेन्डरका झ्याङहरूको पनि नाम निशान थिएन, तर म तिनको स्थानको अन्दाज लगाउन सक्थेँ ।

लाभेन्डरको सम्झनाले मात्रै पनि मलाई के शक्ति दियो कुन्नि म हतारिएर ढोका ढक्ढकाउन पुगेँ । मलाई घण्टी थिच्ने होस पनि आएन । मैले त्यति बेलासम्म लगातार ढोका ढक्ढकाएँ, जबसम्म भित्रबाट ढोका खुलेन ।

ढोकामा उही मायालु अनुहार उभिएको थियो । लिलीले उही स्नेहालु मुस्कान पोखेर मलाई स्वागत गरिन् । तर, एकै छिनमा त्यो मुस्कान हरायो र त्यसमा प्रश्न, आश्चर्य अनि मायाका भावहरू देखिए । एक्कासि म उनीतिर खिचिएँ र उनलाई कसेर अँगालो हालेँ ।

लिलीका झिना हातले मलाई अँगालोमा बेरे । उनका हत्केला मेरो ढाडमा सल्बलाइरहेका थिए । उनको उही मायालु आवाज मेरो कान वरिपरि गुन्जियो, “ह्वाट ह्यापेन्ड टु यु माइ डार्लिङ ? आर यु ओके ?”

लिलीको स्नेहले मेरो मनको बाँध भत्कियो । म भक्कानिएर रुन थालेँ र उनको छातीमा टाँसिदै भनेँ, “लिली, मैले मेरी प्यारी दिदीलाई गुमाएँ । अब मलाई माया गर्ने यो संसारमा कोही रहेन ।”

योभन्दा अगाडि केही बोल्न सकिनँ । मेरो बोलीलाई छातीभित्रबाट आएको हिक्काले जितिसकेको थियो । त्यो हिक्का एकैपटक त्यति बेला रोकियो, जब लिलीको मुखबाट मैले सुनेँ, “डन्ट वरी डार्लिङ । आईएम हियर फर यु । यु क्यान टेल मि मम ।”

थाहा भएन मैले नेपालीमा पोखेको मेरो वेदना लिलीले कसरी बुझेर यो ढाडस दिइन । तर, तिनको बोली र अँगालो मेरी आमाको जत्तिकै प्यारो र भरपर्दो थियो ।
 

NIBLNIBL
प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज १६, २०७८  ०९:२१
Sipradi LandingSipradi Landing
worldlinkworldlink
प्रतिक्रिया दिनुहोस्
NTCNTC
Ncell Side Bar LatestNcell Side Bar Latest
Nepatop (PlastNepal)Nepatop (PlastNepal)
national life insurance newnational life insurance new
Bhatbhateni IslandBhatbhateni Island
Shivam Cement DetailShivam Cement Detail
सम्पादकीय
SubisuSubisu
Hamro patroHamro patro