मुना चौधरी

झोक्र्याएर बसिरहेका मलहुको मनमा धेरै कुरा खेलिरहेको थियो । उनको मन शान्त थिएन । उनको आँखाको पिँध भरिएको थियो । तर, उनी निःशब्द र भावशून्य थिए । चाउरी परेको उनको अनुहार सुक्खा थियो । दयाको भाव भरिएको उनका पहेँला आँखामा लाचारीको ज्वारभाटा उम्लिरहेकोे थियो । उनी यतिसम्म लाचार कहिले भएका थिएनन्, जति लाचार उनी छोराको व्यवहारबाट भएका थिए ।

उनले छोरा पाउनलाई अनेक भाकल गरेका थिए । निर्जल पेट बाबाधाममा साष्टांग दण्डवत् गर्दै शिव मन्दिर वरपर चक्कर लगाएर दर्शन गरेका थिए । घरमा अष्टजाम गरेका थिए । त्यसपछि ३० वर्ष अगडि छैटौँ सन्तानका रूपमा छोरो जन्मियो । छोरो जन्मेपछि उनले आफूलाई संसारकै सबैभन्दा भाग्यमानी बा ठाने । छोरो नजन्मेसम्म उनलाई गाउँलेहरूले अनेक लाञ्छना लगाउँदै कुरा काटेका थिए । वंश चलाउने र दागबत्ती दिने छोरा छैन भनेर उनले अनेक निन्दा खेप्नु परेको थियो । त्यही लाञ्छना र निन्दा सुनेर धेरै विचलित भए । तर, अन्तिममा छोरो पाएर संसारकै खुसी पाएको अनुभव उनलाई भयो ।

उनले पाँचै छोरीको बिहेबारी गराइसकेका थिए । एउटा छोरोको भर हुन्न भनेर उनले एउटा छोरा अझै जन्माउने प्रयास गरे । तर, सातौँ सन्तानका रूपमा पनि छोरी जन्मिइन् । उनले पाँचैजना छोरीहरूलाई राम्रै घरमा दिएका थिए । एउटा मात्र छोरो रामसेवक र कान्छी छोरी आशालाई दुःख गरेर पढाए ।

उनी किसान थिए । छोरीहरूको पढाइ र बिहे खर्च उनले ऋण लिएर टारे । तर, कुनै ठाउँको पनि एकै धुर जग्गा बेचेनन् । धान, चामल र नगदेबाली बेचेरै सबै ऋण चुक्ता गरे । कान्छी छोरी आशा १२ मा पढ्दै थिइन् । आशाको बिहे गर्न बाँकी थियो ।

एक मध्यम वर्गीय किसानमा उनको गणना हुन्छ । उनको दुई बिघा जग्गा थियो । खान, लाउनलाई आफ्नै खेतबारीबाट पुग्थ्यो । उनका छोरा रामसेवक प्राइभेट कम्पनीमा जागिर गर्थे । रामसेवक पटक–पटक आफ्ना बासँग पैसा मागिरहेका हुन्थे, व्यापार–व्यवसाय गर्न । छोरालाई दिने मलहुको एउटा मात्र राय थियो, ‘व्यवसाय गर्नु छ भने आफैँ कमाएर व्यवसाय गर् । स्वावलम्बी बन् ।’

रामसेवक मलहुको विचारको ठ्याक्कै विरुद्धमा थिए । मलहुले स्वास्नीको गहना बेचेर, रुख्खा, सुक्खा खाएर, ऋण लिएर र धेरै दुःख गरेर जग्गा–जमिन जोडेका थिए ।

एक वर्षदेखि बा र छोराबीच जग्गाको विषयलाई लिएर मनमुटाव चलिरहेको थियो । सबै जग्गा मलहुको नाममा थियो । उनी जग्गा बेच्न चाहन्नथे । तर, छोरो जग्गा बेच्न साँझ–बिहान मलहुलाई दबाब दिइरहन्थे । जुन छोरालाई उनी आफ्नो सर्वस्व मान्थे, त्यही छोराले खेत बेच्नका लागि उनको सुख, चैन सबै खोसेको थियो । बाउ–छोरामा राम्ररी बोलचाल नै थिएन ।

साठी वर्षको मलहुमा पहिलाको जस्तो जाँगर थिएन । दुःख गरेर आर्जेको खेत उनी बेच्न चाहन्थेनन् । त्यसमाथि जग्गाको दाम दिनदिनै निकै बढिरहेको थियो । उनी छोराकै लागि सबै खेत राखिदिन चाहन्थे । उनी चाहन्थे, उनको छोरोले सम्पत्तिको मोल बुझोस् । तर, रामसेवक चाहन्थ्यो, उसका बाले उसको मन बुझून् र व्यापार गर्न पैसा दिऊन् ।

सधैँ बिहान–बेलुकी रिसाउँदै रामसेवक बासँग जग्गा बेच्न प्रस्ताव राख्थ्यो । छोरोेको यही व्यवहारले मलहु आजित भइसकेका थिए । बुहारी सरस्वतीले पनि सासू दुर्गीलाई राम्रो व्यवहार गर्दिन थिइन् । कुरा लगाएर सासू र नन्दलाई रामसेवकको मुखबाट गाली मात्रै सुनाउँथिन् । बाउ–छोराबीच राम्ररी बोलचाल त थिएन नै, सरस्वतीको बोलचाल पनि नन्द र सासूसँग थिएन ! बाहिरबाट हेर्दा पाँचजनाको परिवार कति सुन्दर र सुखी देखिन्थ्यो । तर, भित्रभित्रै कलहको विषले भरिएको थियो ।

सरस्वती छिमेकका स्वास्नीमान्छेहरूसँग मिल्थिन् । घरको सबै कुरा छिमेकीहरूलाई सुनाउँथिन् । तर, घरमा उनी अँध्यारो अनुहार लगाएर बस्थिन् ।

परिवारमा आपसी समझदारी थिएन । शान्ति र चयन थिएन । एकार्काको अनुहारतिर कोही हेर्दैनथे । आशा कान्छी छोरी भएकीले मलहु उनलाई बढी पढाउन चाहन्थे । तर, सरस्वती चाहन्थिन् आशाको बिहे गरिदिइयोस् । उनी आशाको पढाइका विरुद्धमा थिइन् । अरूको घर जाने छोरीलाई किन पढाउनुपरयो भन्ने खालको रूढिवादी सोच सरस्वतीमा थियो । छोरा बा–आमासँग रिसाउँथे भने सरस्वती नन्दलाई लिएर सासू–ससुरासँग रिसाउँथिन् । यही कारणले मलहुको परिवारमा शान्ति थिएन । सबैको मनमा एकार्काप्रति रोष र क्लेश भरिएको थियो ।

मलहुले छोरालाई जति सम्झाए पनि छोरा उनको कुरा सुन्न तयार थिएन भने दुर्गी र आशाले केही बोले सरस्वती मुखमुखै जवाफ फर्काउँथिन् । उनीहरू मिल्ने कुनै सम्भावना देखिँदैनथ्यो । सबै उपाय अपनाएर मलहु थाकिसकेका थिए ।

आजित भएर उनी बरु आफ्नै मृत्युको कामना गर्थे । खेत नै त्यस्तो ठाउँ थियो, जहाँ मलहु, दुर्गी र आशा मन खोलेर रुन्थे । खेतमा काम गर्न गएको बेला आशा र दुर्गी आमा–छोरी घरको व्यवहार सम्झेर रुन्थे । मलहु उनीहरूलाई सम्झाउँथे । भन्थे, “सबै ठिक हुन्छ ।” तर, ठिक हुने कहिले ? कलह शान्त हुने कुनै लक्षण नै देखिन्थेन ।

आशाको बिहे गर्ने बेला भएको थिएन । दुःख गरेर आर्जेको खेत बेचेर पैसा छोरोलाई सुम्पिन मलहु तयार थिएनन् । उनले समाधानको बाटो नदेखेपछि स्वास्नीलाई पटक–पटक भन्दै आएका थिए, “यस्तो छोरो पाउनुभन्दा त नपाएको जाती । छोरालाई अलग गरिदिए समाजले के भन्लान् ? एउटै छोरो । यस्तो कलहमा बस्नुभन्दा छोरीलाई लिएर हिँडौँ तीर्थयात्रामा । तीर्थयात्रा गर्दै बसूँला । भिख मागेर खाऔँला । शान्तिले बस्न त मिल्छ ।”

मलहुको निर्णय सुनेर दुर्गीका गह भरिए । उनले फेरि थपे, “महँगी बढेर मान्छेहरूले जग्गा किन्न सकेका छैनन् । मैले दुःख गरेर किनेको खेत उसले बेच्न खोज्दै छ । बेचे भने फेरि त्यही दाममा जग्गा किन्न सकिँदैन । यो कुरा उसले किन बुझ्दैन ?”

बाउ र छोराका बीचमा दिन–प्रतिदिन कलह र मनमुटाव बढ्दै गइरहेको थियो । छोरोले जग्गा बेच्ने प्रस्ताव राख्न छोडेको थिएन भने खेत नबेच्ने हठबाट मलहु पछाडि हटेका थिएनन् । जग्गा नबेच्ने मलहुको हठ देखेर रामसेवकले ‘सबै जग्गा मेरो नाममा सार्नुस्’ भनेर एक दिउँसो रिसाउँदै प्रस्ताव राखे । मलहुले छोरोको कुरा सुनेर रिसाउँदै भने, “मेरो घरबाट निस्की ? जा, आफैँ कमा । आफैँ खा । जग्गामा आँखा नगाड् । म मरेपछि तेरै त हो नि सबै खेत ।”

उनको कुरा सुनेर रामसेवकले रिसाउँदै जवाफ फर्कायो, “मलाई अहिले जग्गा चाहिन्छ । कहिले मर्ने कि नमर्ने ठिगान छैन । त्यति बेलासम्म मैले किन कुर्ने ?”

जुन छोरालाई मलहुले जीवनदान दिएका थिए । छोरो पाउनको लागि हजारौँ भगवान्को दैलो ढक्ढक्याएका थिए, त्यही छोरो मलहुको मृत्युको कामना गर्दै थियो ! मलहुका आँखा आँसुले भरियो । तर, रामसेवकको आँखा, गाला र घाँटी रिसले रातो भयो ।

मलहुले आफूलाई नियन्त्रण गर्दै छोरासँग रिसाउँदै भने, “म बाँचुन्जेल तँलाई मेरो सम्पत्ति एक सुको दिने छैन । जे गर्नु छ गर् ।” मलहुको कुरा सुनेर रामसेवकको अनुहारमा रिसको रगत उम्लिएको देखियो । उनी गुहालीभित्र गए । गुहालीबाट सनको (सनपाटको गुद्दीबाट बनाइएको लामो) रस्सी लिएर आए ।

हट्टाकट्टा रामसेवकले मलहुको दुवै हात समाएर पिठ्युतिर अँठ्यायो । लाचार र वृद्ध मलहुको हात जवान छोराले अँठ्याउँदा उनी हलचल गर्न नसक्ने भए । उनी डराए । हात झट्कार्न खोज्दै भने, “के गर्दै छस् ? छोड् मलाई । यस्तो व्यवहार गर्न कहाँबाट सिकिस् ?”

रामसेवकले उनको दुवै हात पछाडि अँठ्याएर डोरीले कसेर बाँध्यो । कसेर बाँधेकाले उनको हात दुख्न थाल्यो । उनी डराए । डराएर थचक्क जहाँको त्यहीँ बसघरामा बसे । गुहार्दै स्वास्नीलाई डाक्न थाले, “रामसेवककी आमा कहाँ छेस् ? यहाँ आ । मलाई बचा ।”

उनको स्वरमा पीडा गुञ्जयमान थियो । भात खाँदै गरेकी दुर्गीले मलहुको व्यथित, लाचार र करुणाले भरिएको स्वर सुनेर अनुमान लगाइन्, बाउ छोराका बीचमा केही अवश्य परेको छ । दुर्गी आँगनबाट आउनुभन्दा अगाडि दुवै हात बाँधिएको मलहुलाई खलियानको दाइँ गर्ने मियोमा अँठ्याएर बाँधिसकेको थियो । मलहु लाचार भएर जनावर बाँधिएझैँ बाँधिएर बसिरहेका थिए । मलहुका दुवै आँखा आँसुले भरिएका थिए । जब दुर्गी खलियानमा आइन्, उनले मलहुलाई आफ्नै छोराले बाँध्दै गरेको देखिन् । उनले त्यो दृश्य देख्न सकिनन् र रुँदै डराउँदै टोल–छिमकेका मान्छेहरू डाक्दै भनिन्, “गुहार गुहार ! बचाऊ बचाऊ ! आफ्नै बाउलाई यो बेइमान छोरोले मार्न लागेको छ ।”

उनी कराएको सुनेर रामसेवकले मलहुको हातमा बाँधेको डोरी खोल्यो । मान्छेहरू जम्मा हुनुभन्दा अगाडि नै उसले डोरी खोलिसकेको थियो । डोरीले अँठ्याएको हाततिर हेर्दै मलहुले भने, “यही दिन देख्नलाई तँलाई जन्माएको थिएँ ?”

छिमेकीहरूले जम्मा भएर रामसेवकलाई गाली गरे । तर, ऊ त्यति बेलासम्म त्यहाँबाट निस्किसकेको थियो । प्रहरीचौकी पनि नजिक थिएन । प्रहरीचौकीमा उजुरी गर्न जानै एक घण्टा लाग्थ्यो । प्रहरीमा तुरुन्तै उजुरी गर्न कोही जान सकेनन् ।

कहिले लोग्नेको आँखामा आँसु नदेखेकी दुर्गी ६० वर्षको उमेरमा पहिलोपटक लोग्नेको आँखामा आँसु देखेर भावविह्वल भइन् । उनले मलहुलाई सहारा दिँदै उठाएर बसघरा लगिन् । हात बाँधिएको ठाउँमा डाम बसेको थियो । बाँधिएको ठाउँमा मालिस गर्दै उनी हिक्का छोड्दै रुन थालिन् । मलहु थुकसँगै आँसु पनि निलिरहेका थिए ।

मलहुका आँखा राता थिए । मनमा गहिरो घाउ र चाउरी परेको अनुहार वेदनाले भरिएको थियो । उनले आफूलाई सम्हाल्दै स्वास्नीलाई भने, “त्यो साला मेरो छोरो होइन । मेरो शत्रु हो त्यो । अब झन् एक सुको केही दिने छैन ।” दुर्गी आँसु पुछ्दै उनको अनुहारतिर निर्निमेष हेरिरहेकी थिइन् ।

उनी छोराको व्यवहार देखेर डराए । डोरीले हात बाँध्नेले घाँटी थिचेर नमार्लान् भन्ने के ठेगान ? उनको मनमा अनेक शंका पलायो । छोराबाट असुरक्षित अनुभव गरे । मलहुले आफ्नै छोरोको नाममा थुके । त्यस्तो छोराको बाउ भएकामा आफैँलाई सरापे ।

उनी मध्यरातमा स्वास्नी र छोरी आशालाई लिएर घरबाट निस्किए । बिहान हुनुभन्दा अगाडि उनी जेठी छोरी लीलाको घरमा पुगे । सबै वृतान्त लीलालाई बताए । लीलाले सम्मानका साथ बा–आमालाई आफ्नै घरमा राखिन् । आशाको भर्ना उतैको क्याम्पसमा गराए । रामसेवक सबै दिदीहरूको घर बाउ–आमालाई खोज्न गयो । तर, कुनै दिदीहरूले पनि बा–आमा आफूकहाँ आएको बताएनन् । सबै दिदी–बहिनी लीलाको घरमा जम्मा हुन्थे । बा–आमालाई भेटेर रुन्थे । मनभरिका दुःख, सुख बाँड्थे ।

उता, छोरीको घरमा बसेर मलहु खुसी थिएनन् । उनी छोराको व्यवहार सम्झेर चिन्तित थिए । दिन–प्रतिदिन दुब्लाउँदै गएका थिए । लीलाले जति सुखले उनलाई राख्न खोजे पनि उनी उदास रहन्थे ।

सबै दिदी–बहिनीहरू माइती आउन छाडे । भित्रभित्रै मलहुलाई चिन्ताले खाइरहेको थियो । ६ महिनापछि उनी बेलुकीको खाना खाएर सुते । तर, बिहान उठेनन् । उनले सदाका लागि संसार त्यागे । मृत्युपछि बा–आमा र आशा आफूकहाँ रहेको र बाको मृत्यु भइसकेको खबर लीलाले रामसेवकलाई पठाइन् । बाको मृत्युको खबर सुनेर रामसेवक र मलहुका मिल्ने गाउँका साथीहरु मलहुको अन्तिम बिदाइ गर्न लीलाको घर आए । जम्मा भएका मलहुका साथी र लीलाको गाउँका छिमेकीहरूले मलहुलाई दागबत्ती दिन रामसेवकलाई वञ्चित गरे । बाचुन्जेल बाउलाई पीडा र दुःख दिने छोरालाई उनको मृत्युपछि दागबत्ती दिने कुनै अधिकार छैन भन्दै गाउँलेले रामसेवकको विरोध गरे । लीलालाई दागबत्ती दिन लगाए । लीलाले बाउलाई दागबत्ती दिइन् । रामसेवकलाई दागबत्ती दिन वञ्चित गरेकोमा ऊ केही बोलेन । उदास अनुहार लगाएर पश्चातापको आगोमा जलिरह्यो । मलहुको सद्गत काजक्रिया लीलाकै घरबाट सम्पन्न भयो ।

श्राद्ध सकाएर रामसेवकले बाउको मृत्युदर्ता गरायो । मलहुको निधनपछि दुर्गीको नाममा स्वतः सबै जग्गा आउँथ्यो । तर, उसले आमासँग एकपटक पनि सल्लाह गरेन । मलहुको मृत्युदर्ता बनाएर जब ऊ बाउको नाममा भएको सबै खेत आफ्नो नाममा सार्न मालपोत पुग्यो, बल्ल उसले थाहा पायो मलहुले सबै खेत कान्छी छोरी आशाको नाममा सारिसकेका रहेछन् । रामसेवकलाई केही राखिदिएका रहेनछन् !

आशाको नाममा सबै जग्गा सारेको देखेर ऊ आगो भयो । ऊ रिसाउँदै लीलाको घरमा पुग्यो । आशा र आमालाई धेरै बेरसम्म गाली गरिरह्यो । उसले गाली गर्दैगर्दा आशा र दुर्गी केही बोलेनन् । मौन बसिरहे । गाली गरेर थाकेपछि ऊ घर फर्कियो ।

उसले आफ्नो भागको जग्गा हक–दाबी गर्न आशामाथि मुद्दा हाल्यो । अदालतमा उपस्थित हुन तोकिएको तारिखमा आशासँगै दुर्गी र लीला पनि अदालत पुगे । 

अदालत भरिएको थियो । भरिएको सभामा कठघरामा उभिएर आशाले न्यायाधीश र रामसेवकतिर पालैपालो हेर्दै भनिन्, “बा–आमाको महत्त्व दाइले बुझ्नु भएन । पितृसम्पत्तिको समेत महत्त्व बुझ्नु भएन । बालाई शारीरिक र मानसिक यातना दिनुभएकोले बाले सबै जग्गा मेरो नाममा सार्नुभएको हो । मलाई बाको सम्पत्तिमा कुनै लोभ छैन । दाइले जुन दिन बाले दुःख गरेर आर्जन गरेको सम्पत्तिको मोल, बाको पसिनाको गन्ध र बा–आमाको महत्त्व बुझ्नुहुन्छ, त्यसै दिन सबै जग्गा म दाइलाई फिर्ता गर्नेछु ।”

आशाको कुरा सुनेर रामसेवकले पहिलेका दिनहरू सम्झियो । बा–आमालाई गरेको व्यवहार सम्झियो । बाउलाई पटक–पटक मानसिक यातना दिएको र डोरीले हात बाँधेको सम्झियो । अतीत सम्झेर ऊ पश्चातापमा पर्यो । आफूले परिवारसँग अत्यन्तै नराम्रो व्यवहार गरेको सम्झियो । बा–आमालाई पीडा दिएको सम्झियो ।

कठघराबाट निस्केर बसिरहेकी आमा दुर्गीको खुट्टा ढोग्दै ऊ रून थाल्यो । आमा र बहिनी आशालाई सँगै घर जाऔँ भन्ने प्रस्ताव पनि राख्यो । तर, उनीहरूले घर जान स्वीकारेनन् ।

पश्चातापमा परेको रामसेवकलाई एक महिनाभित्रै सबै जग्गा आशाले फिर्ता गरिन् । आफूसँग केही राखिनन् ।

यति बेला आशा सहरमा बसेर काम गर्दै पढ्दै छिन् । उनले आफूसँगै आमालाई पनि सहरमै ल्याएकी छन् । दुर्गी छोरासँग बस्नुभन्दा छोरीसँग बस्नै मन पराउँछिन् !

रामसेवक आशालाई बेलामौकामा पढाइका लागि पैसा पठाउन खोज्छ । तर, आशा दाइसँग पैसा लिन अस्वीकार गरिरहेकी छन् ।