सवा एक योजनबाट फालेको पाषाणले बनाएको खाल्डोलाई हेर्दै भीमले सोही पाषाणलाई उचाले । मन भारी हुँदा हलुंगो वस्तु पनि भारी हुँदो रहेछ । तलाउको जलसतह हल्लिरहेको थियो र प्रकाशलाई परावर्तन गरिरहेको थियो । 

चन्द्रदेवले प्रदान गरिरहेको निर्मल ज्योतिले निकटको वागमतीलाई अझ आकर्षक बनाएको थियो ।

“किन एकान्तमा छौ आर्यपुत्र ?” द्रौपदीले आशंकाजन्य प्रश्न ठड्याइन् । भीमले केही प्रतिवाद गरेनन् । दाजुको समीप गई चुपचाप बसे र चन्द्रमामा रहेको कालो विम्बलाई अध्ययन गर्न थाले ।

“तम र ज्योतिको गहिरो सम्बन्ध छ । ज्योतिलाई हेर्ने हो भने जीवन उज्यालो हुने प्रेरणा प्राप्त हुन्छ र तमलाई विचार गर्ने हो भने तमसोमा ज्योतिर्गमय हुनुपर्छ ।” धर्मराजले शरद ऋतुको अन्तिम कृष्णपक्ष र आउँदो गुप्तवासको एकसाथ सामना गर्नुपर्ने संकेत गरे । शान्त रात्रिमय माहोल कान्तिहीन चमकमा बिलायो ।

नजर वागमती नदीतिर भए पनि महासागरभन्दा दुर्लंघ्य गुप्तवासलाई कसरी सहज बनाउने चिन्ताले अनिदोपनले निमन्त्रणा दिइसकेको थियो । द्रौपदीको चर्मचक्षुले बाह्य संसारलाई विचरण गरुन्जेल यदि कोही दाजुभाइको नयनमा निद्रादेवी विश्राम गर्ने साहस गर्दथिन् भने युधिष्ठिरले आदेश दिएको हुनुपथ्र्यो । अर्जुनको दृष्टिले छलकपटलाई लक्ष्य गर्न सक्दैन ।

संकटले सबैतिर घेरेपछि आखिरमा सम्झने भगवान्लाई हो । द्रौपदीले देखिन्– सबैलाई महान् चिन्ता छ । पतिहरूको मनको आकाशलाई चिन्ताको घनघोर बादलले ढाकेको देखेपछि ब्रह्ममुहूर्तमा वागमती नदीमा स्नान गरिन् । अर्को वस्त्र धारण गरी पलेटी कसेर ध्यानमुद्रामा बसिन् । 

सूर्याभिमुख द्रौपदीले कृष्णलाई स्मरण गरिन्, ‘‘मेरा पतिहरू विलापमा छन् । उपाय तिमीले गर्नुपर्छ कृष्ण !’’ 

स्मृतिमा कृष्णले दर्शन दिए, ‘‘हे अग्निसुता ! तिमी अहिले मातृवात्सल्य प्रेममा छौ । पतिले भार्याको रक्षा गर्नुपर्ने हो, तर पुत्ररक्षिका भावले पूर्ण भएर जब भार्याले रक्षाको भार वहन गर्दछिन्, तब माताकै रूप हुन्छिन् । पुत्रका लागि माताको आदेश हुन्छ । म तिम्रो यस रूपको प्रशंसा गर्दछु ।’’

‘‘तिमी जिस्किरहेछौ कृष्ण, म विह्वल छु,’’ द्रौपदीले चिन्ता व्यक्त गरिन् ।

कृष्णले आश्वस्तको भाव प्रकट गरे, ‘‘उपाय तिमीले नै गर्नुपर्छ । म केवल बाटो देखाउँछु । तिमी अहिले माता छ्यौ कृष्णा । एक श्वेत वस्त्रधारी माताले नै तिम्रो अवश्यंभावी संकटबाट अवतरणको मार्गप्रशस्त गर्नेछिन् । तिमीले पनि माता नै मान्नू’’ अलप भए कृष्ण । 

पूर्वाभिमुख बसेकै अवस्थामा द्रौपदी मनको भावले पश्चिमाभिमुख भइन् । वास्तवमा सूर्योदय भएकै थिएन, तर कृष्णाले देखिन्– सूर्यास्त हुन लागेको छ । देख्दादेख्दै सूर्यबाट एक श्वेत वस्त्रधारी आमा आइन् । निकट आएपछि आमाको चरण स्पर्श गरिन् । चित्त बुझेन । सर्वांग (साष्टांग) दण्डवत् गरिन् । 

आमाले सस्नेह द्रौपदीलाई उठाइन् र भनिन्, ‘तिमी ढुक्क होऊ पुत्री । केही दिनमा म तिमीलाई एक उपाय बताउँछु,’’ आमा अलप भइन् । 

द्रौपदीले आँखा खोलिन् । सम्मुख पञ्चपति अनुहारमा आभा लिएर प्रतीक्षारत थिए । द्रौपदीको अनुहारमा आएको भाव रहस्यलाई कसैले अध्ययन गर्न सकेनन् ।

आफू समस्या भए पनि पत्नीलाई सुखमा राख्न चाहन्छन् पतिहरू । पत्नीको हँसिलो मुहार देखेपछि पतिलाई लाग्छ–घरमा सबैथोक ठिक छ । परिवार स्वर्ग बन्दछ ।

केही दिन घाम मधुरो लाग्यो । मनको धरणीमा पनि तुवाँलो लागिरह्यो, तर द्रौपदीमा भने आत्मविश्वासमा कात्तिक मासको तेस्रो प्रहरको पारिलो घाम भरिएको थियो । मनभित्रको न्यानोपनले ऊर्जा दिइरहन्छ । 

कुनै दिन अभूतपूर्व सपना देख्नेछु भन्ने पूर्ण विश्वासको आभा अनुहारमा चम्कन्थ्यो । द्रौपदी आफूलाई सन्तुष्ट देखाउन चाहन्थिन् र पाण्डवहरूलाई जसरी बाह्र वर्ष कटे त्यसरी आउँदो एक वर्ष पनि कट्ने विश्वास दिलाउन चाहन्थिन् । 

सधैँ सँगै रहनेहरूमा भ्रम छर्न सजिलो हुँदैन । 

द्वितीय प्रहरको रात्रिमा वागमतीको पानीमा चराहरूले विहार गरेजस्तो लाग्यो । अर्जुनले वाण सन्धान गरे, तर युधिष्ठिरले रोके । द्रौपदीले भनिन्, ‘‘यो कुनै शुभ संकेत हो ।’’

परालको ओछ्यानमा ढल्किँदै द्रौपदीले एकपटक कृष्णलाई सम्झिइन्,‘‘समय काँचो छ । महादैत्य वनबाट घटोत्कचलाई विसन्चो भएको खबर आएको छ । मैले मात्र कति परीक्षा दिनुपर्ने हो कृष्ण ?’’ कोल्टो फेर्दै चकमन्न अँध्यारोमा विस्तारै बिलाउँदै गएको अनुभव गरिन् । 

“भोलि बिहान तटिनीमा स्नान गरी सूर्यलाई जलाभिषेक गर्दा व्रत गर्ने संकल्प गर्नू” द्रौपदीलाई आदेशपूर्ण सल्लाह प्राप्त भयो ।

“म कुन व्रतको संकल्प गर्नु ? तपाईं को हुनुहुन्छ ? मैले गर्ने व्रतको प्रयोजन के होला ?”

“म सूर्यभार्या छठी हुँ । तिमी पुत्री हौ । म तिम्री मातासमान हुँ । अतः तिमीले मेरो स्मरण गर्नू । म तिम्रो इच्छा पूरा हुने वर दिन्छु ।”

“अनि के गर्नुपर्छ छठीमाता ? मैले कसरी व्रत पूरा गर्नुपर्छ ? म जस्तोसुकै कठिन व्रत पनि पूर्ण साधना र निष्ठापूर्वक गर्न तत्पर छु । कृपया मलाई विधान बताउनुहोस्,” द्रौपदीको जिज्ञासा उत्कर्षमा पुग्यो । 

अनुहारमा हल्का मुस्कान छरेर ती दिव्य महिलाले व्याख्या गरिन्, “पाँच दिनको व्रत हो । पहिलो दिन संकल्प, दोस्रो दिन पूर्णतः पवित्र स्नान, तेस्रो दिन निराहार रही राति सर्वोत्तम भोजन अर्पण गरी प्रसाद ग्रहण, चौथो दिन पूर्ण निराहार रही अस्ताउँदो सूर्यलाई अघ्र्य र राति जाग्राम बसी मेरो स्मरण तथा पाँचौँ दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गरी व्रतको पूर्णाहुति गर्नू ।’’ 

‘‘पुत्री ! तिम्रो निष्ठा, श्रद्धा र समर्पणले अज्ञातवास सहज बन्नेछ । तिमी माता हौ पुत्री, तिम्रो विश्वासले अज्ञातवास सफल हुन्छ । जहाँसम्म सूर्यदेवको प्रकाश पुग्दछ, त्यहाँसम्म तिमीहरूलाई शत्रुभाव भएको कुनै पनि दृष्टिले देख्न सक्दैन,” अलिकति रोकिएर फेरि भनिन्, “आदित्यले मलाई अढाई दिन मात्र माइती आउन दिन्छन् । सोही अवसरलाई छोपेर तिमीले व्रत गर्दा म तिमीलाई पूर्णतः आशिष दिन पाउँछु ।” 

द्रौपदी अझै केही सोध्न चाहन्थिन्, तर ती दिव्य महिला तेजमा विलीन भइन् । जब धेरै उज्यालो हुन्छ, तब आँखा तिर्मिरिएर आफैँ बन्द हुन्छ । द्रौपदीले लामो सास लिइन् । निद्रा खुल्यो, दुइटै हात छातीमा थिए । न निदाउन खोजिन् न त निद्रालाई निकट आउने साहस भयो । 

कृष्णेयी सूर्यसित साक्षात्कार गर्न चाहन्थिन् ।

अलिकति कुहिरो लागेको क्षितिजबाट जन्मिँदै गरेको सूर्यको दर्शन गर्न पाइनन् । सौम्य स्वरूपमा दिवाकरले द्रौपदीको दर्शन गरे । द्रौपदीको मनमा सूर्यप्रति दया र आकर्षण एकसाथ उम्रिए । यथोचित सम्मान कम हुनुहुँदैन । हरेकले हरेकलाई अनुकूल सम्मान गर्नैपर्छ । मनमनै वन्दना गरिन्, ‘‘ॐ सूर्याय नमः ।’’ 

द्रौपदीले जब सूर्य वन्दना गरिरहेकी थिइन्, तब सूर्यले उनको मुहारबाट अलिकति आभा सापटी लिए । आफूलाई अझ तेजमय पाए । सूर्यसमक्ष द्रौपदीले केही व्यक्त गरिनन् । अनि सूर्यलाई लाग्यो– म दोहोरो ऋणी भएँ ।

निर्मल जल लिएर गंगागामिनी निमग्ना वागमती स्वकर्ममा लीन थिइन् । सूर्यले दर्शन दिएको ठिक सवा प्रहरमा यज्ञसेनीले हातमा पवित्र जल लिएर सूर्यलाई समर्पण गर्दै संकल्प गरिन्, ‘‘मेरो व्रत सिद्ध होस्, आदित्य । मेरो व्रत विघ्नरहित बनोस् । म व्रतको आरम्भ गर्दै छु ।’’ 

‘‘म पनि ऋणमुक्त हुनेछु,’’ सूर्यको मनमा अलिकति कपास उम्रियो ।

पाण्डव केवल प्रसन्न थिए । पाञ्चालीको व्रतबारे उत्सुकतापूर्वक प्रतीक्षा गर्नु स्वाभाविक हो । फुर्सद र चिन्ताको समयमा व्रत वस्नु शान्तिका लागि उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक औषधि हो ।

कहिलेकाहीँ पशुपतिनाथको दर्शन गर्न जाने यात्रुहरू पनि किनारमा देखिन्छन् । पाण्डवलाई कौरवको गोप्य दूत नै लाग्दछ । कैयौँ दूतहरूले निगरानी नगरेका पनि होइनन्, तर समनपुर ग्रामनिकटको यो स्थान सुरक्षित छ । 

वसाढ र नेपालका व्यापारीहरूले सामान साटासाट गर्ने थलो पनि हो । चहलपहल भइरहन्छ । व्याघ्रजस्ता हिंस्रक जनावरको डर भएको वन भए पनि साधुहरू एक्लै दुक्लै ओहोरदोहोर गरिरहन्छन् । यस वनमा दस्युको भय छैन ।

निगरानीको तीर युधिष्ठिरलक्षित हुन्छ । नकुल र सहदेवलाई विशिष्ट कार्य दिइसकिएको छ । वागमती नदीलाई भेदन गर्ने सुरुङ निर्माणमा नकुल र सहदेव खटिइसकेका छन् । 

अर्जुन पूर्णतया पाञ्चालीको निगरानी गर्दै छन् । गुप्तवास प्रारम्भ हुने समय अत्यन्त निकट आइसकेको छ । 

‘‘कार्यमा सहयोगका लागि घटोत्कचलाई पनि बोलाउनुपर्ला कि ?’’ नकुल र सहदेवसमक्ष भीमले जिज्ञासा राखे । 

सहदेवले टाउको हल्लाए, ‘‘अहँ ।’’ भीमले पुत्रलाई भेट्ने अमूर्तभाव प्रकट गरेका थिए । परिस्थितिको गम्भीरताले मूर्त रूप लिन पाएन ।

पाण्डवहरूले कुनै विशाल महायज्ञ गर्न लागेको भ्रम कौरवदूतलाई पर्‍यो । गुप्तचरहरू सुस्त भए । तिनीहरूलाई लाग्यो– पाण्डवहरू यहाँ लामो समय रहलान् ।

भोलिपल्ट द्रौपदीले पूर्णतः निष्ठापूर्वक स्नान गरिन् । सूर्यलाई जलार्पण गर्दै मनमनै बिन्ती गरिन्, ‘‘हे छठीमाई ! नीति, नियम र निष्ठामा मार्गदर्शन होओस् ।’’ 

दिन सामान्य थियो, रात्रि झन् सामान्य ।

अर्को दिन निराहार बस्नुपर्ने । कुनै चिन्ता थिएन । जसरी सपनामा भनिएको थियो, अढाई दिनको आरम्भमा सूर्यदेवतिर दृष्टि दिँदै द्रौपदीले छठीमाईलाई आह्वान गरिन् र भनिन्, ‘माइतीधरणीमा स्वागतार्थ तत्पर छु ।’’

सन्ध्यादेवी धरणीमा पदार्पण गरिन् । निशाले तारुण्य ग्रहण गर्नुअगावै माइतीमा अतिथि छठीमातालाई भोजनका लागि आह्वान गरिन्, द्रौपदीले । पीत कदली, कदलीपुष्प, गाईको दूधमा बनाइएको क्षीर र पत्रदलसहित मूलिका कदलीपत्रमा अर्पण गरिन् । 

छेवैमा आम्रलकडीसँगै बालिएको धूपले वातावरणलाई सुगन्धित बनाएको थियो । साष्टांग दण्डवत् गर्दै द्रौपदीले सम्पूर्ण निष्ठा अर्पण गरिन्, ‘‘मेरो निष्ठा म समर्पण गर्छु । मलाई यहाँको व्रत सम्पन्न गर्ने आधार प्राप्त होस् माता !’’ 

अनि क्रमशः पाण्डवहरूले पनि सभक्ति दण्डवत् गरे ।

सबैले प्रसाद ग्रहण गर्नुअघि बाँडे पनि । समनपुर ग्रामका धर्मभिरूहरू उत्सुक थिए । एउटा नयाँ प्रारम्भ हुँदै थियो । प्रसाद ग्रहणपछि शान्तचित्त सबैले निद्रादेवीलाई समर्पण गरे । 

भीमसेनले भने तरुण भइसकेको पुत्र घटोत्कच, भार्या हिडिम्बिका र महादैत्य वनलाई सम्झिइरहे । निकट भएर पनि अज्ञात यज्ञमा सहभागी गराउन नसक्दा अपराधबोध वा पश्चातापको भावले मन पोलिरह्यो । निदाउन सकेनन् । 

राक्षसी भार्या हिडिम्बिकाले अदृश्य भएर आफ्नो निगरानी गरेको पाण्डवहरूले पत्तो पाएका थिएनन् । पतिलाई अनिदो देखेपछि हिडिम्बिका पनि उदास भइन्, तर सम्मुख आइनन् ।

गुप्तचरहरूलाई लागेको थियो कि व्रत सकियो । तर, सूर्योदय भएसँगै अझ तयारी अगाडि बढ्यो । द्रौपदी निकै सक्रिय भइन् । कदलीदल ल्याइन् । वेतस शाखा र पत्र, अशोक शाखा अनि अन्य शुभ पुष्प र पत्रहरूले वागमती किनारको एक भाग सजाइँदै थियो । 

ग्रामवासीले पनि पाण्डवलाई सघाए । धार्मिक काजमा समाजले सहजै सघाउन थाल्छ । सजाइएको मध्यभागमा बालुवाकै डल्लोजस्तो भाग अग्लियो । दिनभरि काम गर्दा समय बितेको पत्तै भएन । 

दिन एक प्रहर बाँकी रहँदा द्रौपदी जलमा प्रवेश गरिन् । सूर्यलाई साक्षी मानिन् र आफू पूर्णतः शुद्ध निराहार रहेको विनय गर्दै सजाइएको ठाउँको मध्यभागमा बसिन् । 

देउताजस्तो बनाइएको बालुवाको अग्लो भागमा कदलीपुष्प, अन्य पुष्प, इक्षु, र केरा चढाइन् । केरा काँचा थिए र पाकेका पनि । दुवै हात जोडेर ध्यानामग्न भइन् । ध्यानमा कहिले कृष्ण त कहिले छठीमाई आइरहे । 

जब सूर्यले आफ्नो तेज मधुरो पार्दै आकारलाई बढाउन थाले तब क्षितिज हल्का रातो हुन थाल्यो । द्रौपदीले अस्ताउँदै गरेको सूर्यलाई अघ्र्यार्पण गरिन्, ‘‘हे सूर्यदेव ! तपाईं साक्षी हुनुहुन्छ । म पूर्णतः निष्ठाले रातभर जाग्राम बसी छठीमाईको स्मरण गर्नेछु ।’’

“हामीले केही गर्नुपर्छ कि ?” युधिष्ठिरले प्रश्न गरे । 

“मलाई जाग्राम बस्नुपर्छ । यहाँहरू सबैले स्वानुकूल गर्नुहोला,” द्रौपदीको वाणीमा नम्रता थियो । आदेश वा सल्लाहको भाव थिएन ।

सन्ध्याले अँध्यारो मुख लगाइन् । षष्ठीको चन्द्रले सवा प्रहरसम्म द्रौपदीतिर फर्केर सूर्यदेवको प्रकाश दिइरहिन् धरणीलाई । निशाको प्रभाव बढ्दै गयो । नदी किनारमा देउतानेर बत्ती बलिरहेको थियो । 

बत्तीको उज्यालोमा अझ उज्यालो देखिएको थियो, द्रौपदीको अनुहार । अनुहारमा विराजमान थियो, निष्ठा र आस्थाको चेतना । र, चेतनाले आलोकित पारिरहेको थियो परिवेश । परिवेशमा चहलपहल थियो । रातभर अर्जुन द्रौपदीझैँ पूर्णतः जाग्राम बसे ।

सूर्यले उज्यालो लिएर आउँदा द्रौपदी व्रतको ध्यानमा मग्न थिइन् । भोक, निद्रा र थकाइ द्रौपदीको नजिक आउन सकेका थिएनन् । सूर्यसित साक्षात्कार हुनुभन्दा पहिले द्रौपदीले स्नान गरी नववस्त्र धारण गरिसकेकी थिइन् । 

सूर्यले आशीर्वाद दिए, ‘‘तिम्रो यो कठोर व्रत पूर्ण भएको छ । म साक्षी छु ।’’

नरम घामले सबैलाई स्पर्श गर्‍यो । सबैमा पुनर्जीवनको स्फूर्ति प्राप्त भयो । द्रौपदीले बालुवाको देउता, जहाँ विभिन्न सामग्री चढाएकी थिइन्, त्यहाँ जलार्पण गर्नुअघि नदीमा गएर सूर्यदेवलाई अघ्र्य दिइन् । ध्यान र साधनाले कठिन समय पनि सजिलै कट्दो रहेछ । 

‘‘हे माता ! निर्देशनको पालना गरेकी छु । व्रतको निर्देशन पूर्ण भएको लागेको छ । मलाई आशिष दिनुहोस्,’’ बिन्ती गर्दै व्रत सम्पन्न गरिन् । एक साध्वीलाई प्रसाद दिइन् । उनैबाट प्रसाद ग्रहण गरिन् । आँखामा गाजल लगाइन् । बलेको दीपकमा इक्षुलाई सेकेर गाजल बनाएकी थिइन् । 

साध्वीलाई अंकमाल गरिन् र चरणस्पर्श । साध्वीले आशीर्वाद दिइन्, ‘‘तथास्तु । सर्वमनोकामना पूर्ण हुनेछ ।’’ 

द्रौपदीलाई आवाज चिनेको जस्तो लाग्यो, अनुहार पनि देखेको, तर सम्झन सकिनन् । सबैलाई प्रसाद वितरण गरिन् । तुलसीको पातसहित प्रसाद आफ्नो मुखमा हाल्नुअघि द्रौपदीको कण्ठबाट मधुर स्वर निस्क्यो, ‘‘छठीमाई कि जय !’’

‘‘जय ! जय !! जय जय !!!,’’ टाढा, धेरै टाढा वन, बस्ती र गगनसम्म प्रतिध्वनित भइरह्यो । 

अहिले पनि समनपुरको वागमती किनारमा द्रौपदीको प्रतिध्वनि गुन्जिइरहन्छ । 

(आफूले प्रारम्भ गरेको व्रत कालान्तरमा छठ पर्वको नामले संसारभर विस्तार होला भन्ने अनुमान द्रौपदीलाई थिएन ।)

(मित्रनगर, गरुडा ४, रौतहट)

(समनपुर भन्ने ठाउँ रौतहटको गढीमाई नगरपालिकाको वडा नम्बर १ र २ मा पर्दछ । छठ पर्वको उद्भव यहीँ भएको लोकोक्ति लोकमानसमा रहेको छ ।)