नेपाल पञ्चांग निर्णायक विकास समितिले यमपञ्चक अर्थात् तिहार पर्व जहिल्यै पाँच दिनको हुने र यो वर्ष त्यो भोलि (बुधबार)देखि सुरु हुने स्पष्ट पारेको छ । समितिका अनुसार आज धन्तेरस पर्व हो । तर, यो छुट्टै पर्व भएको र तिहारसँग यसको खासै सम्बन्ध नहुने समितिका कार्यकारी निर्देशक सूर्यप्रसाद ढुंगेलले बताए । यमपञ्चकका पाँच दिनको कर्म भोलिदेखि सुरु हुने उनले जानकारी दिए ।

समितिका तर्फबाट ढुंगेलले सोमबार (हिजो) जारी गरेको विज्ञप्तिमा कात्तिक १६ गते औँसी तिथि उल्लेख छ । त्यो दिन अरू केही कर्म उल्लेख छैन । त्यो दिन साँझ बत्ती बाल्ने, देउसीभैलो खेल्ने कार्य गरिने उनले बताए । यो वर्ष भाइटीकाको शुभसाइत कात्तिक १८ गते बिहान ११ः३७ बजे रहेको समितिले जनाएको छ । यसै विषयमा हामीले ढुंगेललाई गरेका केही प्रश्न र उनको जवाफको सम्पादित अंश :

यो वर्ष तिहार कहिलेदेखि हो ?
तिहार भनेको, पञ्चक भनेको पाँच दिन हुन्छ । कहिले पाँच दिनमा तिथिहरू ६ दिनको पर्छ, कहिले चार दिनमा सिद्धिन्छ । पाँचवटा तिथि हो । घट्ने र बढ्ने क्रमले पाँचवटा तिथिभित्रका कर्म कुनै दुई दिन जान्छ । कुनै कर्म एकैदिन दुइटा गर्नुपर्ने हुन्छ ।

कहिले खाली रहेर एक दिन खप्टियो, अर्को दिन खाली रहन्छ । तर, पाँचवटा दिनको पाँचवटा तिथिको कर्महरू यही बेलामा गरिन्छ । यमपञ्चकको पाँच दिनको कर्महरू भोलि (बुधबार)बाट सुरु हुन्छ ।

धन्तेरस त आजै भन्नुभएको छ नि ?
धन्तेरस भनेको त यो तिथिको छुट्टै, यमपञ्चकभित्र आएन त्रयोदशी । यमपञ्चकको तिथि त हो, तर त्रयोदशी तिथि उदय भएको हुँदैन । यो साँझमा त्रयोदशी परेको दिनमा गरिन्छ । यो आरम्भको कुराहरू हो । शुद्ध यमपञ्चकको कर्महरू, कागतिहारदेखिको कुराहरू उदयकालमा तिथिमा गएपछि मात्रै हुन्छ ।

त्रयोदशी तिथिको साँझलाई धन्तेरस भनिन्छ । यो तिहारको अघिल्लो दिन हो । तिहारसँग जोडिरहनु परेन ।

यमपञ्चक के हो त ?
तिथिको हिसाबले त त्रयोदशी, चतुर्दशी, औँसी, परेवा र द्वितीया हो । तर, पञ्चक तिथि शुद्ध भएर आउनचाहिँ सूर्योदयकालमा आएर सुरु हुनुपर्‍यो । सूर्योदयकालमा त्रयोदशी तिथि त भोलि (कात्तिक १४) मात्रै आउँछ, जुन दिन आयो त्यही दिन कागतिहार हुन्छ र पहिलो पर्व कागतिहार हुन्छ । त्यसैले भोलिदेखि सुरु हुने भयो यमपञ्चक ।

कात्तिक १६ गते खाली देखियो नि !
कात्तिक १६ गते औँसीको दिन त सधैँ औँसीमा पर्ने कर्महरू हुन्छ । औँसीको दिनमा साँझ बत्ती बाल्नु परिहाल्यो । पाँचै दिन यमराजका नाममा बत्ती बाल्ने चलन छ । त्यो कुराहरू गर्नु परिहाल्यो । देउसीभैलोको कुराहरू औँसीको दिन पनि भइहाल्छ ।

औँसीमा गाईतिहार हुन्थ्यो होइन ?
लक्ष्मीपूजा र गाईपूजा कर्म औँसीमा हुने सम्भावना हुन्थ्यो । औँसी तिथि थोरै भएको हुनाले त्यो दिन (कात्तिक १६) राति–साँझमा औँसी परेन । त्यो अघिल्लो दिनमा परेको हुनाले कुकुरतिहार र लक्ष्मीपूजा एकैदिन (कात्तिक १५) पर्‍यो ।

त्यस्तै अब परेवा तिथिचाहिँ भोलिपल्ट गएको हुनाले गाईपूजा भोलिपल्ट (कात्तिक १७) पर्‍यो । त्यसो भएको हुनाले एक दिन दुइटा पर्व गयो र त्यो दिन (कात्तिक १६) खाली देखिएको हो ।

कात्तिक १६ गते पनि तिहार त तिहार भइहाल्यो । गाईपूजाचाहिँ त्यो दिन भएन । गाईतिहार परेवाको दिन हुन्छ ।

साँझमा र अर्धरात्रिकालमा जुन दिन औँसी पर्छ त्यो दिन लक्ष्मीपूजा गर्नुपर्छ । औँसीको र परेवा तिथिको सन्धिमा गाईपूजा गर्नुपर्छ । गाईपूजा गर्न परेवा तिथि लाग्नुपर्छ । त्यसो भएकाले परेवा तिथि भोलिपल्ट लाग्यो, साँझमा औँसी अघिल्लो दिन पर्‍यो । त्यस्तो कारणले गर्दा १६ गते खाली भयो ।