दोस्रो दिन

बिहान उठ्दा मेरो टाउको अलि बढी नै दुखेको थियो । उठेर पानी पिएँ अनि आफ्नो नित्यकर्म सकेँ । कोठामा चिया, कफी पिउनलाई केही पनि रहेनछ । यस्तो थाहा पाएको भए नेपालबाट नै ल्याउथेँ नि भन्ने सोचेँ । यात्राको तारतम्य मिलाउने एजेन्टले यति जाबो कुराको पनि सूचना नदिएकोमा दिक्क पनि भएँ र ‘ब्रेकफास्ट’ खान गएँ । साथीहरू सबै ‘ब्रेकफास्ट’ खाने ठाउँमा भेट भए । सबैलाई उचाइले अलि गाह्रो बनाएको रहेछ भन्ने बुझियो । म ‘ब्रेकफास्ट’ सकिनेबित्तिकै कोठामा फर्केँ र नेपालबाट लगेको दुईटा सिटामोल खाएर खाटमा पल्टेँ । केही छिनपछि तीनजना साथी आएर ढोका ढक्ढक्याए । मैले ढोका खोलेँ र उनीहरूले मेरो स्वास्थ्यको अवस्थाबारे सोधे । ‘ब्रेकफास्ट’ खाँदा नै मलाई गाह्रो भएको उनीहरूले बुझिसकेका थिए । मैले सिटामोलले काम गरिसक्यो त्यति गाह्रो छैन भनेपछि उनीहरू गए । म भने मनमनै सोच्दै थिएँ - ल्हासामा नै यति गारो भएपछि मानसरोवरसम्म पुग्दा के हालत होला?

त्यसपछि हामी सबैले केहीबेर आराम गर्‍यौँ र ११ बजेतिर पोताला दरबार हेर्न निस्कियौँ । पोताला दरवार नजिकै भएकोले हामी पैदलै गयौँ । लगभग आधा घन्टाको हिँडाइपछि हामी पोताला दरबार पुग्यौँ । त्यहाँपनि राहदानी देखाएर प्रवेश गर्‍यौँ ।

सबै साथीहरू केहीबेर पोताला दरबारको दक्षिणतिरको बाटोभन्दा उत्तरको ठाउँमा बसेर फोटो लिन व्यस्त भए । त्यसपछि हामी पोताला दरबार चढ्नतिर लाग्यौँ । ल्हासा भन्दा ३०० मिटर उचाइमा रहेको ल्हासाको मार्पो ली पहाडमा अवस्थित यस दरबारको खास उचाइ ११७ मीटर रहेछ । राजा स्रोङ्चन गम्पोले सातौं शताब्दीमा यो दरबार निर्माण गरेका रहेछन् । यो दरबारको हालको संरचना पाचौँ दलाई लामाले सत्रौं शताब्दीमा विस्तार गरेका रहेछन् ।  तेह्र तलाको र एक हजार कोठाहरू भएको यस दरबार तिब्बेतियन, हान चाइनिज र नेपाली वास्तुकलाको मिश्रणले बनेको रहेछ । यो दरबार सेतो दरबार र रातो दरबारमा छुट्याइको रहेछ । सेतो दरबारमा दलाई लामाहरूको आवास रहेछ भने रातो दरबारमा धार्मिक संग्रहालय, स्तुप र सुनै सुनले भरिएको आठवटा दलाई लामाको चिहान रहेछ । चौधौं दलाई लामाको शासन कालको समयमा सन् १९५९ मा चीनले तिब्बतलाई विलय गरेपछि यो दरबार संग्रहालयमा परिणत गरिएको रहेछ  ।

हामीले जाने बुझेसम्म दरबारको माथिल्लो तलासम्म पुगेर सबै सूचना लिन खोज्यौँ तर थोरै समयको अवलोकनमा भोटकै इतिहाससित गाँसिएको यो पोताला दरबारको इतिहास बुझ्न त्यति सजिलो थिएन । फेरि हरेक कुरा चिनियाँ लिपिमा मात्र लेखिएको हुँदा पनि हामीलाई सही जानकारी पाउन कठिन भयो । पोताला हेरिसकेपछि हामी लन्च खान हिजोकै नेपाली रेस्टुराँमा आयौँ । लन्च खाएपछि पुन: हामी जोखाङ मन्दिर भित्र के छ भनेर हेर्न त्यस मन्दिरतिर लाग्यौँ ।

यस मन्दिरभित्र १२ वर्षको जोवो शाक्यमुनिको २.५ मिटर अग्लो मूर्ति छ । यो मूर्ती राजा स्रोङ्चन गम्पोको चिनियाँ रानी वेनचेङले चाइनिज ताङ वंशबाट उपहारस्वरूप ल्हासा ल्याएकी रहिछन् र यो मूर्ती बुद्धको समयभन्दा केहीपछि भारतमा नै बनेको जनविश्वास रहेको छ ।

मन्दिरभित्रको मुख्य हलमा रानी भृकुटीको पनि मूर्ति छ । रानी भृकुटीले नै भोटमा बुद्ध धर्म भित्र्याएको विश्वास रहेछ । सुनैसुनको छाना र भित्र पनि सुनैसुनले भरिएको यो मन्दिर हेरेपछि किन ल्हासामा सुन छ भनेर उखान बनाएका रहेछन् भनेर बुझ्न सजिलो भयो । यो मन्दिर हेरिसकेपछि हामी बाहिर निस्कियौँ र चोक नजिकै एउटा रेस्टुराँमा चाइनिज खानाको ‘डिनर’ गरेर होटल फर्कियौँ ।

तेस्रो दिन

आज हाम्रो लक्ष्य ल्हासाबाट १०० किलोमिटर दक्षिण पश्चिममा ४ हजार ४४१ मिटर उचाइमा रहेको यामद्रोक सो ताल हेर्नु थियो । त्यसैले बिहानै ६ बजे हामी होटलको लबीमा जम्मा भइसकेका थियौँ । होटललाई हामीले ‘प्याक ब्रेकफास्ट’ तयार गर्दिनु भनेर अघिल्लो दिन नै खबर गरेकोले रिसेप्सनमा ‘प्याक ब्रेकफास्ट’ राखिएको थियो । सो ‘प्याक ब्रेकफास्ट’ पनि बसमा ‘लोड’ गरेर हामी सबै यामद्रोक सो तालतर्फ लाग्यौँ । बाटो उही ल्हासा विमानस्थलको नजिक हुँदै जाने रहेछ । एक घन्टाको यात्रापछि हाम्रो बस बिस्तारै पहाड चढ्न थाल्यो । रूख विरूवा नभए पनि जमिन घाँसले भरिएको थियो । केही उकालो उक्लेपछि हामीले चौंरीहरू पहाडका भिरालो जमिनमा चरिरहेका देख्यौँ । पातलो छरिएका चौंरीहरू पर परसम्म देखिन्थे । मोटर बाटो घुमाउरो र उकालो थियो । अलि माथि पुगेपछि बसमा ‘ब्रेकफास्ट’ दिइयो । ‘ब्रेकफास्ट’को प्याकेट खोलेर खाँदै हामी बाटोका घुम्ती पार गर्दै बसको बाहिर चियाइरहेका थियौँ । पहाडका भिरालाहरूका केही ठाउँमा चौरीखर्क पनि बनाइएको रहेछ । केही बेरमा बसले ४ हजार ७९४ मिटरको काम्बाला पास पार गर्‍यो । साथीहरू सबै आआफ्नो मोबाइल फोनमा कति उचाइमा पुग्यौँ भनेर हेर्न व्यस्त देखिन्थे ।

काम्बाला पास कटेपछि पहाडको केही तल यामद्रोक ताल पूर्व पश्चिम दिशामा लामो फैलिएको देखियो । माथिबाट हेर्दा उक्त दृश्य साह्रै मनमोहक थियो । हाम्रो बस ओरालो झर्न थाल्यो । केहीबेरमा तालको प्लेटफर्म नम्बर तीनमा पुर्‍याएर  बस रोकियो । बाहिर चिसो सिरेटो चलेको थियो । चिसोबाट बच्न सबैले आफ्नो ज्याकेटको टोपी वा उनी टोपी लगायौँ । हामी केही मिटर तल तालमा पुगेर फोटो खिच्ने र हिमाली तालको बनोटलाई अभिरूचीपूर्वक हेर्न थाल्यौँ । हामी पुगेको केही बेरमा तिब्बेतियन म्यास्टीफ (भोटे कुकुर) लिएर केही मान्छे आए । त्यो कुकुरसित फोटो खिचेको १० युआन (आरएमबी) रहेछ । हामी सबैले आलोपालो कुकुरसित फोटो खिच्यौँ  । फेरि चौंरी लिएर अरू केही व्यक्ति आए । हामीमध्ये केहीले चौंरीसित पनि फोटो लियौँ । केहीबेरको फोटो लिने र तालको दृश्यावलोकनपछि हामी फर्कियौँ । बस आएकै बाटोबाट उकालो चढ्न थाल्यो । फर्किँदा पहाडको पासनिर एकछिन रोकेर हामीलाई फोटो खिच्ने मौका दिइयो र त्यस क्षणको हामीले भरपूर फाइदा पनि लियौँ । पहिलोचोटी त्यति उचाइमा पुगेकोले हामी अलि ‘नर्भस’ पनि थियौँ कतै अक्सिजनको कमी त हुँदैन भनेर । हामी फेरि बस चढ्यौँ र काम्बाला पास कटेर ओरालो झर्न थाल्यौँ । दुई घन्टाको यात्रापछि हामी एक बजेतिर ल्हासाको रेल स्टेसन आइपुग्यौँ र स्टेसननजिक एउटा चाइनिज रेस्टुराँमा चाइनिज परिकारको लन्च खायौँ ।

हाम्रो सिगात्सेतर्फ जाने रेलको समय ४:३० बजेको थियो तैपनि हामी एक घन्टाअगाडि नै रेलवे स्टेसनमा छिर्‍यौँ । त्यहाँ पनि सुरक्षा जाँच कडा रहेछ । सुरक्षा जाँचपछि हामी रेलवे स्टेसनभित्रको ‘वेटिङ रुम’ मा बस्यौँ । हामीले ‘रिजर्भ’ गरेको बस हामीलाई रेल स्टेसनमा झारेपछि सिगात्सेतिर हिँडिसकेको थियो । त्यही बस हामीलाई लिन सिगात्से रेल स्टेसन आइपुग्नुपर्थ्यो । हामीलाई भोटमा रेल चढ्ने भन्दा अनौठो पनि लागेको थियो र उत्सुकता पनि । त्यसैले हामीले बस ‘रिजर्भ’ गरे पनि यो अनुभव पनि बटुल्न रेल यात्रा गर्ने निधो गरेका थियौँ ।  

रेल आफ्नो समयमा ल्हासाबाट सिगात्सेको लागि छुट्यो । हामी सबै आआफ्नो सिटमा बसेका थियौं र झ्याल बाहिरको दृश्य हेर्दै थियौँ । ठाउँ ठाउँमा रेलको लाइनसितै समानान्तर तरिकाले बनाइएको राजमार्ग पनि देखिन्थ्यो । रेलमा प्यान्ट्रीबाट आएको कफी र केही फलफूल खाँदै हाम्रो यात्रा ब्रह्मपुत्र नदीको किनार किनार पश्चिमतिर सुइकिरहेको थियो । सिगात्सेसम्मको दूरी २५० किलोमिट। थियो र चाइनाबाट आएको यो रेललाइनको भोटको अन्तिम स्टेसन पनि सिगात्से नै थियो ।

हिमाल पारि के छ ?

वास्तवमा सिगात्से र काठमाडौंको ऐतिहासिक सम्बन्ध पनि थियो । उहिले भोटसँग व्यापार गर्ने काठमाडौका व्यापारी  कोदारी हुँदै ५ हजार मिटर उचाइमा रहेको न्यालम पास काटेर सिगात्से पुग्थे । अनि ब्रह्मपुत्र नदीको किनारै किनार ल्हासा जान्थे । त्यस्तै सिक्किमबाट आउने नाथुला पासबाट पनि यात्री यहीँ आइपुग्थे । काठमाडौंबाट त्यतिखेर सिगात्से पुग्नमात्र मौसमअनुसार २० देखि २५ दिन लाग्ने रहेछ । अनि सिगात्सेबाट ल्हासा पुग्न १० देखि १५ दिन । अहिले यो सहर नेपालको भोटसित रेल जोडिने संभावनाले पनि चर्चित छ ।

रेल सरदर प्रतिघन्टा ११० किलोमिटरको गतिमा अघि बढिरहेको थियो । ठाउँ ठाउँमा रेल झ्याप्प अध्यारो सुरूङभित्र छिर्थ्यो र केहीबेरमा फेरि बाहिर निस्किन्थ्यो  । यस रेलवे लाइनमा २९ वटा सुरूङ रहेछन् जसमा दुईटा १० किलोमिटरभन्दा लामा र पाँचवटा ५ किमी. भन्दा लामा । यसमध्ये पेनलङ्ग सुरूङ सबैभन्दा लामो रहेछ जसको लम्बाइ १३ किमी भन्दा बढी छ । यसरी अत्याधुनिक इन्जिनियरिङले बनाइएको संसारको छानाको रेल चढेर हामी झन्डै अढाइ घन्टापछि सिगात्से पुग्यौँ ।

एउटा इन्जिनियर भएको नाताले र नेपाल सरकारमा बसेर आयोजना प्रमुख भएर आयोजना चलाएको हुनाले मेरो मनमा यो रेल निर्माणले एउटा हलचल नै ल्यायो । विदेशी सहयोगविना यो विकट उचाइमा चिनियाँ प्राविधिकहरूद्वारा नै वृहत् आयोजना दस्तावेज तयार गर्नु चानेचुने चुनौती थिएन । अझ त्यसभन्दा पनि आयोजना कार्यान्वयन गर्दा गुणस्तर नियन्त्रणलाई पूर्ण पालना गर्दै आयोजनालाई समयमै संपन्न गर्नु पनि यस्ता ‘मेगा प्रोजेक्ट’ को अर्को सुन्दर पक्ष हो । यसले चिनियाँ प्रविधि र प्राविधिकहरुको संसारभरि नै प्रशंसा भएको छ ।

नेपालमा यस्ता ‘मेगा प्रोजेक्ट’ गर्न धेरै अवरोध छन् । सबभन्दा पहिले नेपालसित आफ्नै आर्थिक स्रोत छैन । सरकारले बल्लतल्ल उठाएको राजस्व चालु खर्च धान्नसमेत नपुग्ने भएको छ । ‘पपुलिजम्’ को लागि सामाजिक सुरक्षा भत्ताको भार बढ्दो छ । प्राविधिकहरूको इज्जत घट्दै गएको छ र ऊनीहरूलाई नेपाल सरकारले आयोजनामा काम गर्दा विदेशी प्राविधिकले पाउनेभन्दा पचासौं गुना कम तलब दिएको हुन्छ । त्यसैले ती प्राविधिकको मनोबल पनि कम छ । फेरि अख्तियार दुरूपयोग आयोगको डर र महालेखाले निकाल्ने बेरूजुले कायल भएका नेपाली प्राविधिकहरूबाट ठोस निर्णय हुन गारो देखिएको छ जुन देशकै विकास निर्माणको लागि दुर्भाग्य हो । यस्तो सोच्दासोच्दै म त झकाएछु ।

केही बेरमै फेरि सँगै बसेको साथीले केही सोधेजस्तो लागेर बिउझिएँ । सिगात्से आइपुग्न लाग्यो भनेको रहेछ । बाहिर हेरेको राम्रा खेतीयोग्य फाँटहरूमा गहुँका बाला देखियो । ठाउँ ठाउँमा सिँचाइ गर्ने कुलाहरू पनि रहेछन् । उपत्यका भए पनि मनग्गे जमिन थियो र भोटको जनसंख्यालाई मुख्य अनाजको लागि भोट बाहिरको भर पर्नु पर्दैन कि जस्तो लाग्यो ।

भोटको तीव्र विकासले ब्रह्मपुत्र नदीको पानीको उपयोग पनि बढ्दै गइरहेको छ । यही रफ्तारमा विकास बढ्दै जाँदा भोलिका दिनमा भारतमा पुग्ने ब्रम्हपुत्र नदीको पानीमा कमी आउन सक्ने संभावनालाई पनि  नकार्न सकिँदैन चाहे त्यो भोटमा नै हुने पानीको प्रयोगले होस् या नदी पथान्तरणले ।

रेल सिगात्से स्टेसनमा रोकिएपछि हामी सबै झर्‍यौँ । हाम्रो तिब्बती गाइडले हामीलाई रेल स्टेसनबाट बाहिर निकाल्न पुन: अध्यागमनको प्रक्रिया पूरा गरेपछि बल्ल हामी स्टेसन बाहिर निस्कियौँ । झिसमिसे साँझ परिसकेको थियो । केही पर बस स्ट्यान्डमा हामीलाई लिन ल्हासाबाट हिडेको बस आइसकेको रहेछ । हामी बस चढेर सिगात्से होटलतिर लाग्यौँ ।

सिगात्से सहरको बाटोभरी नै चीनका राता झन्डाका पोस्टहरू रहेछन् । सहर सुन्दर थियो । हामी केहीबेरपछि सिगात्से होटलमा चेक इन गर्‍यौँ । सबै सामान होटलमा राखिसकेपछि हामी ‘डिनर’ खान बाहिर निस्कियौँ । बाहिर राम्रै पानी दर्किरहेको थियो । बसबाट हामी सहरको मुख्य बजारको टासी नेपाली रेस्टुराँमा गयौँ । रेस्टुराँको मेनुमा नेपाली परिकार धेरै थिए तर मैले एक प्लेट झोल ममको अर्डर गरेँ र अरू साथीहरूले पनि इच्छाअनुसारको भोजन मगाए । यसरी नेपाली वातावरणको रेस्टुराँमा ‘डिनर’ सकेर हामी पुन: होटल फर्कियौँ ।
क्रमशः