चिरञ्जीवी दाहाल
मुक्तककार मुकुन्द पौडेल गीत, कविता र मुक्तक विधामा खारिएका सर्जक हुन् । लामो समय सरकारी सेवामा संलग्न पौडेलको निवृत्त समय चितवनको रत्ननगर नगरपालिका, माधवपुरमा रहेको छ । तथापि, उनले राजधानी काठमाडौंलाई कर्मभूमि बनाएर साहित्यसेवा गरिरहेका छन् ।

उनको साहित्यप्रतिको रुची लोभलाग्दो छ । उनको ‘मझधार’ कवितासंग्र्रह २०७४, ‘मन सिन्धु’ मुक्तकसंग्र्रह २०७४, ‘मन शिला’ मुक्तकसंग्र्रह २०७७ प्रकाशित छ । पौडेलको चौथो कृति हो, ‘मन मूर्च्छना’ ।

‘मन मूर्च्छना’लाई मनभित्र रहेको संगीतका सातै स्वरहरूको आरोह अवरोह भन्ने  बुझिन्छ । संग्रहको शीर्षक मात्र नभएर यसभित्रका अधिकांश मुक्तकहरूले भित्रको संगीतलाई बिउँझाइदिन्छ । तसर्थ मन मूर्च्छना शीर्षक सार्थक देखिएको छ ।

मुक्तक लेखन परम्परा नयाँ होइन । परापूर्वकालमा लेखिएको वेद तथा अग्निपुराणले समेत मुक्तकका विषयमा वर्णन गरिसकेकाले स्पष्ट हुन्छ, मुक्तक विधा निकै पुरानो विधा हो ।

‘अग्निपुराण’मा मुक्तकको परिभाषा यसरी गरिएको छ, ‘मुक्तकं श्लोक एवैकश्चमत्कारक्षमः सताम्’

चमत्कारको क्षमता राख्ने एकमात्र श्लोकलाई मुक्तक भनिन्छ । मुक्तकमा कविले प्रस्तुत गर्न खोजेको विषयवस्तु एक श्लोकमा चमत्कारी ढंगले पूर्ण रूपमा देखिने भएकोले अग्नि पुराणमा यसरी वर्णन गरिएको हुनुपर्छ ।

त्यसैले युगौँदेखि मुक्तकलाई चतुष्पदीय शिल्प र शैलीमा लेखिने गरिएको हो । परापूर्वकालमा मुक्तकका श्लोक ईश्वरको प्रार्थना गर्ने कार्यमा प्रयोग हुने बुझिएको  छ ।

समयको परिवर्तनसँगै पूजा अर्चनामा होइन, वर्तमानमा मुक्तक सबै क्षेत्रका विषयको उठानमा प्रयोग हुँदै आएको छ । माया प्रेम, विकृति विसंगति, प्रकृति वर्णन र समाजका जुनसुकै विषयमा पनि मुक्तक लेख्ने प्रचलन आज व्याप्त छ ।

मुक्तक काव्य त्यस्तो विधा हो जसमा कुनै पनि पूर्व कथा अथवा आगामी कथासँग जोडिएको हुँदैन । त्यसैले मुक्तकका हरेक श्लोकहरू एक अर्कासँग सम्बन्धित हुँदैनन् । एउटा मुक्तकको श्लोकले न अघिल्लो पङ्क्तिलाई छुनुपर्छ न पछिल्लो ।  

जे लेखिन्छ सोही एक श्लोकमा लेखिन्छ र लेख्नुपर्छ । जसबाट एउटा पूर्ण विषयको कथा तयार हुन्छ त्यो पनि विशेष अर्थ सहितको । त्यसैले भनिएको छ, ‘अन्यैः मुक्तमं इति मुक्तकं ।’

मुक्तककार मुकुन्द पौडेलले प्रस्तुत कृति ‘मन मूर्च्छना’का प्रत्येक श्लोक आफंैँमा पूर्णतः स्वतन्त्र र सम्पूर्ण अर्थ दिनेगरि लेखेका छन् । जुन मुक्तक विधाको अनिवार्य सिद्धान्त पनि हो ।

पौडेलको यस संग्रहमा ३४८ वटा श्लोकमा सुन्दर मुक्तकहरू छन् । यस कृतिमा रहेका मुक्तकहरू नबिसाइकन एकै बसाइमा सकौँ जस्तो लाग्छ ।

मुक्तक विधा गजलजस्तै गेय विधा भएकोले पाठकको पहिलो चाहना मुक्तक लयबद्ध भएको हेर्न चाहन्छन् । लय समात्न नसकेका मुक्तकहरूको कुनै पनि अर्थ हुँदैन । तर पौडेलको यस कृतिमा समाविष्ट सबै मुक्तकहरूमा मिठो लय फेला पर्छ ।  

गीत लेखनमा समेत जमेका मुक्तककार पौडेलका अधिकांश मुक्तकहरूमा गीतको मधुर ताल, लय र सुगन्ध पाइन्छ । उनले मनभित्रका कल्पना र आफ्ना भावनाहरूलाई सर्लक्क झिकेर, पाठकले बुझ्ने सरल भाषामा यस पुस्तकमा उतार्न सफल भएका छन् ।

उनका तिनै कल्पनामा पाठकहरू मजाले हराइदिन सक्छन्, रोइदिन र रमाउन सक्तछन् । यो नै कविलाई जाँच्ने कसी हो ।

मुक्तकका निहीत भावहरूमा समावेश गरिएको वैविध्यलाई यस संग्रहको सबैभन्दा बलियो र सुन्दर पक्षका रूपमा लिन सकिन्छ । जसले सर्जकलाई एउटा भिन्न पहिचान दिएको छ ।

संग्र्रहभित्र पस्नासाथ युगसँगको संवाद नजर आउँछ । यहाँ माया र प्रेमको मात्र वर्णन गरिएको छैन, मानव जीवनको यथार्थ तस्विर प्रस्तुत गरिएको छ । मान्छे र समाजका दुःख पीडा समेत मार्मिक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।

यसमा जीवनका उतारचढावहरू निकै कलात्मक ढंगले वर्णन गरिएका छन् । समाजमा मौलाएका विकृति र विसंगतिलाई दह्रो झापड दिएका छन् ।

अरू छाडी अब आफैं, बन्नेतिर लागियो है
जे जे पर्छ व्योहोरौँला, भन्नेतिर लागियो है
अब हाम्रा नेताजीले, भन्न यत्ति बाँकी त छ
आफैँलाई पुर्ने खाल्डो, खन्नेतिर लागियो है ।

प्रस्तुत मुक्तक श्लोकमाजस्तै सबै मुक्तक सभ्य भाषामा मिठो व्यंग्यकासाथ प्रस्तुत छ । यस्ता मुक्तकहरूका साथ संग्रहलाई आकर्षक बनाउने प्रयास गरिएको छ ।

यसैगरी उनले नारीको सम्मानमा अनगिन्ती भाव पोखेका छन् । नारीका दुःख पीडाप्रति, समाजले नारीलाई हेर्ने दृष्टिकोणप्रति कत्ति पनि कन्जुस्याइँ नगरिकन सुरुचीपूर्ण तरिकाले कलम चलाएका छन् ।

दुःखमाथि दुःख अरू, खेपिँदैछन् अझै
हिजोभन्दा आज नारी, हेपिँदैछन् अझै
सम्मानका कुरा यहाँ, आउँछन् हरेक वर्ष
लिंगभेदका मारमा चेली, चेपिँदैछन् अझै ।

कतिपय विद्वानहरूको तर्क छ, छन्द रचना, गजल र मुक्तक लेखनमा सकेसम्म निपातको प्रयोग नगरेको जाती हुन्छ । यता फेरि कसैले भन्छन्, निपातको प्रयोगले भाषामा मिठास आउँछ, सुगन्ध थपिन्छ । निपातको प्रयोगलाई अपराध मान्नु हुँदैन ।

हरेक रचनामा निपातको प्रयोग गर्दा फरक पर्दैन । यी सबै आ–आफ्ना सोचाइमा निर्भर हुने कुरा हुन् । पौडेलका मुक्तकहरूमा पनि यदाकदा निपातको प्रयोग गरिएको छ । जसरी निपातको प्रयोगमा फरक मत छ, त्यसैगरी ऐकारको प्रयोगमा पनि फरक फरक मत पाइन्छ ।

कसैले भन्छन् ऐकारको प्रयोग निर्धक्क गर्न सकिन्छ । कसैले भन्छन् ऐकार प्रयोग नगरेको मुक्तक उत्कृष्ट मानिन्छ । हुन त साहित्यका हरेक विधाहरूमा यसप्रकारका विषयहरूको उठान भइरहेका हुन्छन् ।

यस प्रकारको झिनामसिना विवादहरू साहित्यमा बेलाबखत नचल्ने होइनन्, चलिरहन्छन् । विवाद हुँदै गर्छन् तर सर्जकले कर्म गर्न छोड्नु हुँदैन र यस्ता विवादमा अल्मलिनु पनि हुँदैन ।

जिन्दगीले कहिले बाटो, बिराउन नि सक्छ
सुख खोज्दा दुःख अझै, भिराउन नि सक्छ
हिसाब किताब जिन्दगीको, साँच्चै बिग्य्रो भने
एकैचोटि साँवा ब्याजै, तिराउन नि सक्छ ।

हरेक सर्जकका भावना र कल्पनाहरू नितान्त आ–आफ्नै मौलिक हुन्छन् । यहाँ लेखकले ‘नि’ को प्रयोग गरेर काव्यलाई झनै सुन्दर लय दिने प्रयास गरेको बुझिन्छ ।

हामीले बोल्न मात्र होइन लेखनमा समेत निपात र ऐकार निर्धक्कसँग समावेश गर्ने प्रचलन छ । मलाई लाग्छ सर्जकले देखेको कुरा, उसलाई लागेको कुरा निर्धक्क लेख्नुपर्छ । लेख्ने क्रममा अरूले के भन्छन् भनेर दायाँबायाँ हेर्नु हुँदैन । आफ्नो ब्रह्मले देखेको कुरा सर्सर्ती लेख्नु पर्छ ।

फरक चाँही के हो भने, समाज र पाठकले पचाउन नसक्ने, अश्लिल शब्दको प्रयोग गर्ने र कुनै जातजाति र समुदायप्रति लक्षित गरेर कसैलाई सोझै नङ्याउन पाइँदैन ।

यस दृष्टिकोणबाट हेर्दा मुक्तककार पौडेलले निकै सजगता अपनाएका छन् । उनी लेखनीमा चिप्लिएका छैनन् । चुकेका छैनन् ।

समग्रमा ‘मन मूर्च्छना’ मुक्तकसंग्र्रह पठनीय र संग्ररहणीय बनेको छ ।
(चितवन)