काठमाडौं । सन् १९९५ मा पहिलोपटक एक एक्सोप्लानेट (बाह्य ग्रह)ले सूर्यजस्तै ताराको परिक्रमा गरिरहेको पुष्टि भएयता वैज्ञानिकले पाँच हजारभन्दा बढी यस्ता टाढाको संसार पत्ता लगाएका छन् । यीमध्ये आधाभन्दा बढी खोज नासाको केप्लर स्पेस टेलिस्कोपले गरेको छ ।

यो टेलिस्कोप सन् २००९ मा आकाशगंगा तारापुञ्जमा पृथ्वीजस्तै अरू ग्रहको खोजी गर्न प्रक्षेपण गरिएको थियो । दुई हजार ६०० भन्दा बढी एक्सोप्लानेट यो टेलिस्कोप सन् २०१८ मा इन्धन सकिएसँगै ‘रिटायर्ड’ भएको नासाले घोषणा गरेको थियो ।

पृथ्वीजस्तै ग्रह फेला पार्नु वैज्ञानिकको लामो समयदेखिको सपना छ । पछिल्ला समय फेला परिरहेका एक्सोप्लानेटले हाम्रो आकाशगंगामा पृथ्वीजस्ता चट्टानी अरू संसार पनि रहेको देखाएको छ । सौर्यमण्डलबाहिर कुनै पनि ताराको परिक्रमा गर्ने ग्रहलाई एक्सोप्लानेट भनिन्छ ।

कुनै पनि ग्रहमा जीवनको सम्भावना रहेको भन्न त्यो सानो, चट्टानी र बस्नयोग्य दूरी अथवा ह्याबिटेबल जोनबाट आफ्नो ताराको परिक्रमा गरिरहेको हुनपर्ने भनिएको छ । ग्रहको सतहमा पानी तरल रूपमा रहन सक्ने क्षेत्रलाई एक्सोप्लानेटको ह्याबिटेबल जोन भनिएको छ ।

टेलिस्कोपहरू अत्याधुनिक हुँदै गएसँगै त्यहाँ जीवनको सम्भावना हुन यस्ता ग्रहको वायुमण्डल र त्यसको ताराको गतिविधिलाई पनि ध्यानमा राख्न थालिएको छ । पृथ्वीजस्तै अर्काे ग्रह पाउन अहिलेसम्म सम्भव भएको छैन । तर, केही विषय मेल खाने पृथ्वीजस्तै ग्रहहरू फेला परेका छन् । तीमध्येका १० बारे यहाँ उल्लेख गरिएको छ ।

ग्लिस ६६७ सीसी
यो एक्सोप्लानेट पृथ्वीबाट २२ प्रकाश वर्ष टाढा छ । र, ४.५ गुणा ठूलो छ । प्रकाशले एक वर्षमा पार गर्ने दूरीबराबर एक प्रकाश वर्ष हुन्छ । प्रकाशको गति प्रतिसेकेन्ड करिब तीन लाख किलोमिटर हुन्छ ।

यसले करिब २८ दिनमा आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ । तर, यसको तारा पृथ्वीभन्दा चिसो ठानिएका कारण यो ह्याबिटेबल अथवा बस्नयोग्य क्षेत्रमा हुन सक्ने आकलन छ । यो चिलीस्थित युरोपियन साउर्थन अब्जरभेट्री ३.६ मिटर टेलिस्कोपबाट पत्ता लागेको थियो ।

केप्लर २२ बी
पृथ्वीबाट ६०० प्रकाश वर्ष टाढा र २.४ गुणा ठूलो यो ग्रह पनि बस्नयोग्य क्षेत्रमा हुन सक्ने ठानिएको छ । यसमा चट्टान, तरल वा ग्यास के छ भन्ने स्पष्ट छैन । यसले २९० दिनमा आफ्नो ताराको वरिपरि एक फन्को मार्छ । जी क्लासको यसको तारा पृथ्वीभन्दा सानो र चिसो छ ।

केप्लर ६९ सी
एक्सोप्लानेट केप्लर ६९ सी पृथ्वीबाट २७ सय प्रकाश वर्ष टाढा छ । र, पृथ्वीभन्दा ७० प्रतिशत ठूलो छ । यसको बनावटबारे पनि वैज्ञानिक स्पष्ट छैनन् । हाम्रो सौर्यमण्डलको भेनस ग्रहबराबरको अवधिजस्तै यसले २४२ दिनमा आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ । यसको तारा सूर्यभन्दा ८० प्रतिशत चम्किलो छ ।

केप्लर ६२ एफ
पृथ्वीभन्दा करिब ४० गुणा ठूलो यो ग्रहले सूर्यभन्दा चिसो ताराको परिक्रमा गर्छ । २६७ दिनमा परिक्रमा गर्ने यो केप्लर ६२ एफ बस्नयोग्य क्षेत्रमा रहेको ठानिएको छ । यसको ताराको प्रकाश भने कम छ । पृथ्वीबाट करिब १२ सय प्रकाश वर्ष टाढा रहेको यो ग्रहमा ठूलो चट्टानी रेन्ज र समुद्र हुन सक्ने अुनमान छ ।

केप्लर १८६ एफ
यो ग्रह पृथ्वीभन्दा १० प्रतिशत सानो छ । यसले आफ्नो ताराबाट पृथ्वीको तुलनामा एकतिहाइ मात्र ताप पाउँछ । यसको तारा रातो ड्र्वाफ भएका कारण यो पृथ्वीजस्तै ग्रह भने हैन । पृथ्वीबाट यो ५०० प्रकाश वर्ष टाढा छ ।

केप्लर ४४२ बी
पृथ्वीभन्दा ३३ प्रतिशत ठूलो यो ग्रहले ११२ दिनमा आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ । पृथ्वीबाट एक हजार १९४ प्रकाश वर्ष टाढा रहेको यो ग्रहमा पारिस्थितीकी रहन सक्ने अध्यननले देखाएको छ । यसले प्रकाश संश्लेषणका निम्ति आफ्नो ताराबाट पर्याप्त प्रकाश पाउने देखिएको छ ।

केप्लर ४५२ बी
सन् २०१५ मा सार्वजनिक यो ग्रह पृथ्वीजस्तै र यसको तारा सूर्यजस्तै छ । यो ग्रहको तारा पृथ्वीभन्दा ६० प्रतिशत ठूलो छ । यसको तारा सूर्यभन्दा पनि १० प्रतिशत ठूलो छ । यो बस्नयोग्य क्षेत्रमा छ । यसमा चट्टान हुने सक्ने बलियो सम्भावना छ । पृथ्वीबाट १४ सय प्रकाश वर्ष टाढा रहेको केप्लर ४५२ बीले करिब ३८५ दिनमा आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ ।

केप्लर १६४ सी पृथ्वीजस्तै आकारको यो ग्रहले ह्याबिटेबल अर्थात् बस्नयोग्य क्षेत्रबाट आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ । पृथ्वीभन्दा १.०६ गुणा ठूलो यो ग्रह ३०० प्रकाश वर्ष टाढा छ । सूर्यबाट पृथ्वीले पाउने प्रकाशको तुलनामा यसले आफ्नो ताराबाट ७५ प्रतिशत प्रकाश प्राप्त गर्छ । यसले करिब २० दिनमा आफ्नो ताराको परिक्रमा पूरा गर्छ ।

प्रोक्सिमा सेञ्चुरी बी
पृथ्वीबाट करिब चार प्रकाश वर्ष मात्र टाढा रहेको प्रोक्सिमा सेञ्चुरी बी सबैभन्दा नजिकको एक्सोप्लानेट हो । सन् २०१६ मा पत्ता लागेको यो ग्रह नासाका अनुसार पृथ्वीभन्दा १.२७ गुण ठूलो छ ।

यसको ताराको ह्याबिटेबल जोनमै छ । तर, आफ्नो ताराको निकै नजिक भएका कारण यसमा अत्यधिक अल्ट्राभ्वाइलेट रेडिएसन पर्छ । यसले ११.२ दिनमा आफ्नो ग्रहको परिक्रमा गर्छ ।

ट्रापिस्ट १ ई
ट्रापिस्ट १ ताराको परिक्रमा गरिरहेको यो ग्रह अरू एक्सोप्लानेटको तुलनामा बढी पृथ्वीसमान छ । ट्रापिस्ट १ ई सहित सात ग्रहले आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छन् । यो ग्रहमा रहेको पानी सुरुआती निर्माणका क्रममा वाष्पीकरण भएको अनुमान छ । सन् २०१८ को एक अध्ययनमा यी सातमध्येका कुनै ग्रहमा पृथ्वीका समुद्रभन्दा बढी पानी हुन सक्ने देखाएको छ । सातमध्येको ट्रापिस्ट १ ईमा सबैभन्दा धेरै जीवनको अस्तित्व हुन सक्ने ठानिएको छ । यसले करिब ६ दिनमै आफ्नो ताराको परिक्रमा गर्छ । एजेन्सी