(उमेरले ७७ वर्षमा हिँड्दै गरेका नेपाली कांग्रेसका नेता अर्जुननरसिंह केसी राजनीतिमा सक्रिय छन् । संघीय संंसद्का सदस्य समेत रहेका केसीले दसैँका विभिन्न अनुभव सुनाएका छन् । दसैँ मात्र नभएर धेरै पर्वले मौलिकता गुमाउँदै गएको, चाडपर्वलाई क्षणिक उल्लास र दम्भ प्रदर्शनको माध्यम बनाउँदै लगिएकामा उनले चिन्ता जाहेर गरेका छन् । समाज विस्तारै जडसूत्रवादी र आत्मकेन्द्रित हुँदै गएको उनको बुझाइ छ । प्रविधिको विकासले समाजलाई आत्मकेन्द्रित बनाउँदै लैजाँदा चाडपर्व पनि यान्त्रिक बन्दै गएको र मौलिकता मासिँदै गएको उनी बताउँछन् ।)

गाउँमा बुवाआमा, आफू काठमाडौंमा । कहिले दसैँको बिदा हुन्छ र स्कुल छाडेर घर पुग्ने भन्ने हुन्थ्यो । बिदा हुने एक दिन, दुई दिनअघि नै दौडादौड गर्दै गाउँ पुगिन्थ्यो । पुग्दा त्यस बेलाको दसैँमा जुन शान्ति, मनमा भिन्नै खालको उत्साह र एउटा रमाइलोपनको महसुस हुन्थ्यो, त्यो त अब फेरि फर्किएर आउँदैन जिन्दगीमा ।

त्यस्तो किन पनि हुन्थ्यो भने, एक त बुवाआमासँग वर्ष दिनपछि पुगिन्थ्यो, अर्को गाउँको वातावरण भिन्नै खालको थियो – जुन अहिले छैन । दसैँ आएपछि गाउँका मान्छेले सामूहिक रूपमा वर्षाले बिगारेको बाटो, बाटोका भक्तिएका पर्खालहरू सबै बसेर लगाउने, बाटो सम्म पार्ने, हरेक घरबाट एकदुई मुठा बाबियो ल्याएर लट्ठा बाटी लिंगेपिङ हाल्ने, काठ कहाँ छ भनेर खोजीखोजी काटेर रोटेपिङ बनाउने संस्कार थियो त्यस बेला । फलानो दिन खसी काट्ने भनेर कुर्ने गर्थ्यौँ । त्यो रमाइलो, त्यो आत्मीयता र बाल्य जीवनमा  बिताएको पल कहिले पनि फर्किंदैन र त्यस्तो आनन्द अनुभूति कहिल्यै भएन र अब हुँदैन पनि ।

त्यस बेलाको दसैँभन्दा पनि त्यस बेलाको गाउँघर रमाइलो हो । आफैँले सफासुग्घर गरेर राख्नुपर्छ, बिग्रेको बाटोघाटो आफैँ बनाउनुपर्छ भन्ने जो आफ्नोपन र सामूहिकता थियो, त्यो हो रमाइलो ।

अहिले त त्यो आफ्नोपन, सामूहिकता र स्वाभिमान यसरी पराश्रित भएर गयो – घरअगाडि रुख ढलेर बाटो छेकिएको छ भने वडाध्यक्ष आएर हटाइदिएन, गाउँपालिका/नगरपालिकाले गरिदिएन भन्ने सोचाइ विकास भएको छ । अहिले विकास भएको पराश्रित सोचाइ देखेर कहिलेकाहीँ म आफैँ छक्क हुन्छु ।

अहिलेको दसैँ भनेको जिम्मेवारीको दसैँ । धेरै बोझ र धेरै भारी विभिन्न ढंगले आइरहन्छ । यी सबै कुराको जिम्मा आफैँले लिनुपर्दाखेरि कहिलेकाहीँ अप्ठ्यारो, कहिलेकाहीँ ठिकै छ भन्ने र कहिलेकाहीँ रमाइलो मिसमासको अनुभूति हुन्छ ।

दसैँ आफैँमा सद्भावनाको पर्व, मित्रताको पर्व मात्र होइन, यसको दार्शनिक पक्ष हेर्ने हो भने अझ समृद्ध छ । यो असत्यमाथि सत्यको, अन्यायमाथि न्यायको, व्यभिचारमाथि सदाचारको विजयको पनि पर्व हो । परिवार मात्र होइन, परिवारबाहिर पनि समग्र समाजसँग सद्भावना र शुभेच्छा आदानप्रदानको पर्र्व हो ।

हिन्दुहरूका लागि त यसको धार्मिक, आध्यात्मिक महत्त्व समेत छ । किनभने, आद्यशक्ति, जगत्जननी भवानीको पूजाअर्चना गरेर मनाइने र उहाँको आशीर्वाद लिने पर्व पनि हो ।

यो पर्वले दिने एउटा सन्देश समाजमा महिलाहरूको सम्मान पनि हो । हाम्रो संस्कार, संस्कृति र आध्यात्मिक दर्शनबाट नै नारीको सम्मान शक्तिको स्वरूपमा स्थापित भएको रूपमा पनि दसैँलाई हेर्न सक्छौँ ।

हाम्रा अन्य चाडबाडको पनि आ–आफ्नै विशेषता र महत्त्व छन् । दसैँसँगै जोडिएर तिहार आउँछ । तिहारमा दीपावली हुन्छ । त्यो दीपावली भनेको अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फको यात्राको रूपमा लिन सकिन्छ । समाजमा रहेको, मानिको मनमा भएका सबै विकृति–विसंगतिहरूलाई हटाउने र दिदीभाइ, दाजुबहिनीबीचको सद्भावनाको दर्शन त्यसमा भेटिन्छ । त्यति मात्र नभएर तिहार पर्वले हरेक जीवको सम्मान पनि सिकाउँछ, 
जसरी गीतामा– 
विद्या–विनय सम्पन्ने बाह्मणे गविहस्तिनि ।
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ।।
भनेर भनिएको छ । 
गाई, हात्ती र चण्डाल, कुत्ता, सर्प के बाह्मण ।

यो हाम्रो दर्शन आत्मवत् सर्वभूतेषु अर्थात् प्राणीलाई समान मान्ने दर्शन हो । कहिलेकाहीँ राजनीतिक दर्शनको कुरा आउँछ । कुनै राजनीतिक दर्शन छैन, सबैलाई समान हेर्ने । हाम्रो धर्म नै सबैलाई समान ढंगले हेर्न सक्दछ ।

आत्मवत् सर्वभूतेषु – मेरो आत्मलाई मैले जति सम्मान गर्छु, त्यतिकै तपाईंको आत्मलाई सम्मान गर्नुपर्दछ भन्ने दर्शन हो । चोट पर्दा मलाई जति दुख्छ, मैले तपाईंलाई दिएको चोट पनि त्यतिकै दुख्छ । त्यसैले सबैले सबैलाई सम्मान गरौँ भन्ने हो ।

यति मात्र होइन, हामी पशुपन्छीलाई पनि पूजा गर्छौँ । तिहारमा कागपूजा गछौँ । गाई, गोरुपूजा गर्छौँ । कुकुरपूजा गर्छाैँ । यो सबै आत्मवत् सर्वभूतेषु अर्थात् सबै प्राणीलाई समान ठान भन्ने दर्शनबाट अभिप्रेरित छ ।

नेवार संस्कृतिमा म्हः पूजा हुन्छ । म यसलाइ विशेष महत्त्वका  साथ हेर्छु । म्हः भनेको मेरो शरीर र आत्मा हो । मान्छेले जबसम्म आत्मनियन्त्रण गर्न सक्दैन, त्यति बेलासम्म केही पनि गर्न सक्दैन । त्यसैकारण आत्मा नै परमात्माको रूप हो भन्ने हाम्रो संस्कार हो । त्यसकारण म्हः पूजा भनेर आफूले आफैँलाई पूजा गर्ने संस्कृतिलाई म उम्दा संस्कृतिका रूपमा लिन्छु ।

अर्को छ, छठ पर्व । जलमा बसेर सूर्यको पूजा, उदाउँदो र अस्ताउँदो दुवै सूर्यको पूजा – यी सबै चाडहरूको जो लर्को लागेर आउँदै छ, यी पर्वहरूको दार्शनिक महत्त्वसहित मनाउन सबैमा प्रेरण मिलोस् भनी शुभकमना व्यक्त गर्दछु ।

दसैँलाई परिवारको मिलन मात्र नभएर टाढाटाढादेखिका आफन्तसँग र गाउँका मानिसहरूबीच एकार्काको संवाद गराउने पर्वका रूपमा पनि लिइन्थ्यो । सहरमा पढ्न गएकाहरूले सहरका सूचना लिएर जाने, गाउँमा वर्षभरिका घटनाहरूबारे सहर गएकाहरू अपडेट हुने, सहरमा बस्नेले राष्ट्र र समग्र विश्वमा के भइरहेको छ भन्ने चासो राख्नेहरूलाई बुझाउने एउटा जो शैली र संस्कार थियो, त्यसलाई भने शिक्षा र चेतनाको विस्तारसँगै स्मार्ट मोबाइल र इन्टनेटले विस्थापित गरिदिएको छ । अहिले सहरमा बस्नेले थाहा पाउने सूचना गाउँमा बस्नेले पनि थाहा पाउँछन् र त्यसको औचित्य घटेर गएको छ ।

त्यस बेलाको थिति अत्यन्त रमाइलो थियो । म गाउँमा सम्मान नै गरिने परिवारमा जन्मिएको हुँ । म एसएलसी पास गरेर घर गएको बेला चर्चा भएको थियो– लौ, फलानो काजीको छोरा त पण्डा भयो ! यति ठूलो मानसम्मान भयो कि म शब्दमा व्यक्त गर्न सक्दिनँ । त्यसपछि आएर मान्छेहरूले हातमा लगाएका घडी फुकालेर– काजी, यो बिग्रिएको छ बनाइदेऊ न भनेको, धेरैजनाले रेडियो लिएर आएर हेरिदेऊ न, बनाइदेऊ न भनेको सम्झन्छु । एसएलसी पास गरेको मान्छेले कसरी बनाउने, कसरी जान्दछ र बनाउने ? तर, पण्डा भइसकेपछि सबै कुरा थाहा पाउनुपर्छ भन्ने मान्यता थियो । त्यो मेरो मनमस्तिष्कमा घडी बनाइदेऊ भन्ने, रेडियो बनाइदेऊ भन्नेहरूको चित्र अहिले पनि मेरो अघिल्तिर आइरहन्छ ।

जिल्लामै म पहिलोदोस्रो व्यक्ति होला, एसएलसी पास गर्ने । त्यसले गर्दा पनि मानिसहरूको मेराप्रति धेरै चासो थियो । अहिले त हरेक गाउँमा एमए पास गरेकाहरूको संख्या ठूलो छ ।

विस्तारै सामाजिक आत्मीयता आत्मकेन्द्रित हुँदै छन् । सम्बन्धहरू जडसूत्रवादी हुँदै गए । समाजभन्दा आफूकेन्द्रित हुने प्रवृत्ति विकास हुन थाले । व्यक्तिवादी जसलाई अंग्रेजीमा हेडोनिस्टिक भन्छन् – मैले मलाई मात्र हेरेर, आफ्नो आनन्दका लागि मात्र निर्णय गर्ने शैली । यो प्रवृत्ति र सोचहरूबाट हाम्रा दर्शन, चिन्तनहरू र पर्वहरूको वास्तविकता पनि सिकाउनुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

अहिले चेतनाको विस्तार भएको छ । सामाजिक रहनसहनमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । हिजोजस्तो के छ कसो छ भन्ने संस्कृति बदलिएको छ । गाउँमै जाँदा पनि मानिसहरू आ–आफ्नै धुनमा केन्द्रित भेटिन्छन् । हाम्रो पुरानो ग्रामीणपन विस्तारै हराउँदै छ ।

मानिसहरू वल्लो घर, पल्लो घर, माथ्लो घर, वल्लो गाउँ, पल्लो गाउँ, माथ्लो गाउँ, तल्लो गाउँबीच विशेष सम्बन्ध र अन्तर्क्रिया हुन्थ्यो । त्यसले आफ्नै खालको मौलिकता प्रदान गरेको थियो । तर, अब त्यो मौलिकता गाउँगाउँमा पनि हराइसकेको छ ।

नयाँ पुस्तामा दसैँ मान्ने तरिका बदलियो । खालि मासु खाने, जुवातास खेल्ने र टीका लगाउने मात्र दसैँ होइन । असत्यविरुद्ध सत्यको विजय, अन्यायविरुद्ध, विकृति–विसंगति र व्यभिचारविरुद्ध मानिसमा सशक्तीकरण निर्माण गर्ने पर्व हो, दसैँ । हिजोको त्यो चेतना हराउँदै गएको छ । हिजोझैँ पिङ हाल्नुपर्छ, वरपिपले चौतारीमै अन्तरक्रिया गर्नुपर्छ भन्ने होइन, तर यसको दार्शनिक पक्षलाई भुल्नु हुन्न ।

(केसीसँग बाह्रखरीका रमेश वाग्लेले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।)