मानव समाज उत्पत्ति भएपछि मानवले पहिलोचोटि अभ्यास गरेको राजनीतिक संस्कार प्रत्यक्ष प्रजातन्त्र थियो । व्यक्ति, परिवार र समुदायसम्म आइपुग्दा प्रत्यक्ष प्रजातन्त्रलाई प्रयोग गर्न सम्भव भयो । राज्यको उदय भएपछि भने प्रत्यक्ष प्रजातन्त्रको अभ्यास हुन सकेन ।

व्यक्तिको परिवार र समुदायसम्म पहुँच स्थापना हुँदासम्म प्रत्यक्ष प्रजातन्त्रले काम गरेको देखिन्छ । तर समुदायको घेराभन्दा ठूलो स्तरमा राज्यको उदय  भने व्यक्तिले राज्य स्तरमा आफ्नो उपस्थिति जनाउन विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्ने भयो । प्राकृतिक चुनौती, यातायातको कठिनाइ, शिक्षाको अभाव, सूचनाको अभाव जस्ता समस्याले व्यक्ति स्वयंले नै राज्य स्तरमा उपस्थित भएर आफ्नो प्रत्यक्ष सहभागिता जनाउन असम्भव प्रायः भयो । फलस्वरूप व्यक्ति स्वयंले आफ्नो सक्षम प्रतिनिधिद्वारा आफ्नो अभिमत व्यक्त गर्ने व्यवस्थाको थालनी भयो । यही व्यवस्था राजतन्त्रात्मक व्यवस्थादेखि आजसम्मको व्यवस्थामा स्थापित भएर रहेको छ । 

समृद्ध प्रतिनिधिमूलक व्यवस्थाको सुरु आजभन्दा ५०० वर्ष अगाडि भए पनि त्यसभन्दा अगाडि पनि राजतन्त्रात्मक व्यवस्थालाई नै प्रतिनिधिमूलक व्यवस्थाकै रूपमा चित्रित गर्न सकिन्छ । तसर्थ राज्यको उदयसँगै तत् समयमा भएका विभिन्न कठिनाइहरूको समाधान गर्ने साधन उपलब्ध नहुँदा राज्यले व्यक्तिले प्रतिनिधिमूलक व्यवस्थालाई स्वीकार्न पर्ने बाध्यता थियो ।

आजको स्थितिमा आइपुग्दा भने व्यक्ति स्वयंले राज्य र विश्व स्तरमा नै आफ्नो प्रत्यक्ष सहभागिता जनाउन सक्ने यातायात, सञ्चार, शिक्षा तथा विज्ञान प्रविधिको गुणका व्यक्तिले अब आफ्नो प्रतिनिधिद्वारा आफ्नो मत जाहेर गर्नुभन्दा पनि मत र निर्णय जारी गर्न सक्छन् । आफ्नो कुनै प्रतिनिधिद्वारा आफ्नो निर्णय गराउने व्यवस्था आफ्नो समयको उन्नत व्यवस्था नै थियो । 

परिस्थितिले निमन्त्रण गरेका कारण त्यो व्यवस्था आएको थियो । तर आज परिस्थिति बदलिएपछि यो व्यवस्था पुरानो र कमजोर भएको छ । यस व्यवस्थाको विकल्पमा अब जनताले आफैँ सहभागी हुने र मत जाहेर गर्ने अनि निर्णय गर्नसक्ने परिस्थिति निर्माण भएको छ । विज्ञान प्रविधिले यो अवसर प्रदान गरेको वर्तमान परिवेशमा प्रतिनिधिमूलक व्यवस्था अब विश्व व्यवस्थामा टिकी रहन सक्दैन । यसको विकल्पका रुपमा प्रत्यक्ष प्रजातन्त्र आजको परिस्थितिले सहजरूपमा स्थापित गर्ने देखिन्छ । तसर्थ आज प्रत्यक्ष प्रजातन्त्र स्थापित गरेर आजसम्मको सम्पूर्ण व्यवस्थालाई विस्थापित गर्ने बेला आएको छ । यही राजनीतिक मान्यतामा हामी सबै एकजुट भएका छौँ ।

धर्ममा आधारित युगदेखि वर्तमान वर्तमान राजनीतिमा आधारित व्यवस्थासम्म आइपुग्दा व्यक्ति, परिवार र समुदायलाई विभाजन गर्नेबाहेक अरू केही काम हुनसकेन । धर्मले व्यक्ति, समाज, परिवार र राज्य तथा विश्वलाई विभाजन गरेजस्तै राजनीतिक पार्टीले व्यक्ति परिवार समाज देश र विश्व समुदायलाई विभाजनमात्र गरिरहेको छ ।

विश्व व्यवस्थामा दुई प्रकारको राजनीतिक विभाजन स्पष्टसँग देखापरेको छ - एउटा प्रजातान्त्रिक अर्को समाजवादी । त्यस्तै देशभित्र पनि विभिन्न राजनीतिकहरु पार्टीहरू स्थापित भएर व्यक्ति, परिवार, समाजलाई विभाजन गर्ने काम गरिरहेका छन् ।

एउटा व्यक्तिले विश्वमा विकाऽस भएका सबै प्रकारका ज्ञान, सिद्धान्तहरूको अध्ययन, मनन र विश्लेषण गर्नका निम्ति परिस्थिति निर्माण नभएकाले अरूले भनिदिएको आधारमा धारणा बनाउनुपर्ने परिस्थिति छ । यसका कारण व्यक्ति, परिवार र समाज तथा विश्व समुदाय विभाजित हुन बाध्य थियो ।

आज विज्ञान प्रविधिको विशेषताको कारणले व्यक्ति स्वयंले नै ज्ञान विज्ञान र विश्व परिवेशलाई अध्ययन र मनन गर्नसक्ने स्थिति निर्माण भएको छ । यसले गर्दा के सत्य हो र के असत्य हो भन्ने ठम्याउन व्यक्ति स्वयंले सक्ने भएको छ । व्यक्तिले आफैँ सही र गलत छुट्याउन सक्ने परिस्थिति आज विज्ञान प्रविधिका कारण निर्माण भएको हो । यस परिवेशमा अब धर्म वा राजनीतिक व्यक्तिहरूद्वारा आफूलाई सुसूचित गराउनु पर्नेछैन । 

अबको समाज कसैले भन्दैमा टुटफुट र विभाजनमा जाने देखिँदैन । आजसम्मको सामाजिक टुटफुट र विभाजनलाई अन्त्य गर्न अब समसामयिक परिस्थितिका आधारमा नयाँ सामाजिक व्यवस्था निर्माण गर्न सम्भव भएको छ । टुटफुट र विभाजनयुक्त समाजको अन्त्य गर्ने सामूहिकतामा आधारित सामाजिक व्यवस्था निर्माणका निम्ति वस्तुगत परिस्थिति निर्माण भएकाले त्यसैका आधारमा अबको सामाजिक व्यवस्था निर्माण गर्न हामी उद्धत रहेका छौँ ।

चेतनात्मक क्रान्ति भएको झन्डै ६० हजार वर्षपछि मानिसले कृषि क्रान्तिद्वारा आफूलाई उत्पादन, वितरण र उपभोगमा समाहित गर्न पुगेको देखिन्छ । झन्डै १२ हजार वर्षअगाडिस मानिस प्रकृतिमा निर्भर थियो । ऊ उपभोक्तामात्र थियो । तर मानवले आफ्नो श्रमद्वारा कृषि क्रान्तिमार्फत् उत्पादन, वितरण प्रणाली सुरु गरेसँगै मानिसमा विभिन्न लोभ प्रलोभनहरूको विकास भयो । यसले गर्दा विविध स्वरूपका आर्थिक प्रणाली विकास हुन पुगे । त्यसको विकसितरूप आज पुँजीवाद स्थापित भएको छ । 

कृषि क्रान्तिद्वारा स्थापित भएको मानव श्रममा आधारित आजसम्मको आर्थिक प्रणालीलाई आजको परिस्थितिले चुनौती दिन थालेको छ । पहिलो औद्योगिक क्रान्तिदेखि आजसम्म आइपुग्दा मानव श्रममा आधारित आर्थिक प्रणालीलाई खुला चुनौती मिलेको छ ।

यस परिवेशमा मानव श्रममा आधारित आर्थिक प्रणालीलाई विस्थापित गरेर विज्ञान प्रविधिमा आधारित आर्थिक प्रणाली निर्माण हुने स्थिति पैदा भएको छ । मानव श्रममा आधारित आर्थिक प्रणाली रहुन्जेलसम्म मानिसले आफ्ना सबै आवश्यकता परिपूर्ति गर्न असम्भव प्रायः थियो ।

अब मानवीय प्रयत्नद्वारामात्र सम्पूर्ण मानवको आवश्यकता परिपूर्ति गर्न नसक्ने स्थिति पैदा भइसकेको छ। तसर्थ आजको युगमा विकसित विज्ञान प्रविधिमा आधारित आर्थिक प्रणालीद्वारा नै विद्यमान आर्थिक प्रणालीको अन्त्य गर्ने र उत्पादन, वितरण र उपभोक्तामध्ये अब मानवले उपभोक्ताको हैसियतमा मात्र काम गर्न सक्ने स्थिति पैदा भएको छ ।

आदिम समाजको भन्दा उन्नत उपभोक्ताका रूपमा अबको मानव समाज रहनेछ । अब मानवले जतिसुकै प्रयत्न गर्दा पनि विज्ञान प्रविधिको तुलनामा उत्पादन सामर्थ्य राख्न नसक्ने वर्तमान परिस्थितिलाई स्वीकार्दै आजको विज्ञान प्रविधिलाई जीवन प्रणाली बनाउन सक्नेगरी सोच्नुपर्ने स्थिति छ । अब आर्थिक प्रणाली बनाउन हातेमालो गर्दै उभिनुपर्ने परिस्थिति छ । विज्ञान प्रविधिमा आधारित आर्थिक व्यवस्थालाई अबको अर्थ प्रणालीका रूपमा अंगीकार गरौँ ।

(त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट एआईको समाजशास्त्रमा विद्यावारिधि शोधार्थी)