काठमाडौं । मनसुन नेपालबाट बाहिरिने सँघारमा छ । बाहिरिने अवस्था सुरु भएको छ । तर, बाहिरिइसकेको छैन । मनसुन बाहिरिन विभिन्न कोणबाट अनुकूल स्थिति बन्नुपर्ने मौसम पूर्वानुमान महाशाखाकी मौसमविद् प्रतिभा मानन्धरले बताइन् ।

देशभरबाट एकैपटक मनसुन बाहिरिँदैन । अनुकूल स्थिति भएका भूभाग हुँदै क्रमिक रूपमा मनसुन बाहिरिने उनले जानकारी दिइन् । “मनसुन बाहिरिनका लागि विभिन्न क्राइटएरियाहरू हुन्छ – हावाको हुन्छ, पानीको हुन्छ, तापक्रमको हुन्छ,” उनले बाह्रखरीसित भनिन्, “अहिलेसम्म क्राइटएरियाहरू पुगिसकेको अवस्था छैन ।”

त्यस्तो क्राइटएरिया ‘मिट’ भएपछि महाशाखाले मनसुन बाहिरिएको बुलेटिन जारी गर्ने उनले बताइन् । नेपालमा करिब चार महिना मनसुनी वायुको प्रभाव रहन्छ ।

मनसुन बाहिरिने क्रम सुदूरपश्चिम प्रदेशबाट सुरु हुन्छ । त्यसपछि क्रमिक रूपमा कोसी प्रदेश हुँदै बहिर्गमन हुन्छ । यसको प्रवेश जुनमा कोसीबाट हुन्छ । विस्तारै त्यो फैलिएर सुदूरपश्चिमसम्म पुग्छ ।

“सुदूरपश्चिममा वर्षाको मात्र सम्भावना अलिकति कम भएको हो । मनसुन बाहिरिइसकेको छैन,” उनले भनिन्, “सुदूरपश्चिममा क्रमिक रूपमा सुधार देखिएको छ । मनसुन बाहिरिइसकेको चाहिँ छैन ।”

यो अक्टोबरको पहिलो हप्तापछाडि मनसुन बाहिरिने सम्भावना बढेर जाने उनले बताइन् ।

नेपालबाट मनसुन बाहिरिने औसत मिति भने गुज्रिइसकेको छ । नेपालबाट मनसुन बाहिरिने सरदर मिति अक्टोबर २ हो । भित्रने औसत मिति जुन १३ हो । हरेक वर्ष सरदर मितिभन्दा केही दिन ढिलो वा चाँडो पनि मनसुन बाहिरिने र भित्रने मौसमविद्ले बताउँदै आएका छन् । 

मनसुन बाहिरिने भनेको के हो ?
मनसुन पूर्वी प्रणाली हो । पूर्वबाट बहने हावा हो । पश्चिमीले पूर्वी वायुलाई विस्थापित गरेपछि क्रमिक रूपमा मनसुन बाहिरिने उनले जानकारी दिइन् ।

“पश्चिमी वायुको दबदबा भइसकेको छैन । देशैभर पश्चिमी वायु फैलिइसकेपछि – जताजता पश्चिमी वायुको प्रभाव रह्यो, त्यतातिरबाट मनसुनी वायु हट्दै जाने, मनसुनी वायुको प्रभाव कम हुने र पश्चिमी वायुको प्रभाव बढ्ने हुन्छ,” उनले स्पष्ट पारिन् ।

पश्चिमी वायुको यात्रा भने एकदम लामो हुन्छ । मेडिटेरियन सी (भूमध्यसागर)देखि आउँछ यो । अफगानिस्तान, पाकिस्तान हुँदै पश्चिमी वायु नेपालसम्म आइपुग्ने उनले बताइन् ।

यो वायु नेपालसम्म आइपुग्दा सुक्खा हुन्छ । आफ्नो बाटोमा जलवाष्प छोड्दै आउँछ । “मेडिटेरियनबाट आउनेबित्तिकै त सुक्खा हुँदैन, तर बाटोमा ठूलो ल्यान्डमासलाई पार गर्दै गर्दै, पानी पार्दै पार्दै, मोस्चर (जलवाष्प) छोड्दै आउने भएकोले नेपालसम्म आइपुग्ने बेलामा यो अलिकति सुक्खा भइसकेको हुन्छ,” उनले भनिन् ।

मनसुन बाहिरिएपछि के हुन्छ ?
मौसमविद् मानन्धरले भनिन्, “मनसुन पूरै बाहिरिइसकेपछि पश्चिमी वायुको प्रभाव रहन्छ ।”

उनले थपिन्, “पश्चिमी वायुको प्रभाव रहे पनि देशमा स्थानीय वायुको प्रभाव बनिरहन्छ ।”

मनसुन बाहिरिएपछि पोस्ट मनसुन सुरु हुन्छ । पश्चिमी वायुको प्रभाव रहे पनि त्यो त्यति मजबुत हुँदैन । “पश्चिमी वायु मनसुनजस्तो स्ट्रङ हुँदैन । कमजोर वायु प्रणाली हुन्छ,” उनले भनिन् ।

पोस्ट मनसुनमा स्थानीय वायुको प्रभावले सानोतिनो ‘सिस्टम’ बन्न सक्छ । र, मेघगर्जन/चट्याङसहित वर्षा हुने हुन्छ । “त्यस्तो खालको वर्षा पोस्ट मनसुनमा हुने हुन्छ,” उनले भनिन् ।

उनका अनुसार, पोस्ट मनसुन र प्रिमनसुनमा विशेष गरी वेस्ट बंगाल र अरेबियन सी (अरबसागर) माझमा चक्रवातहरू बन्ने गर्छ । चक्रवातको असरले, कहिलेकाहीँ चक्रवातीय वायु प्रणालीका कारणले पनि वर्षा हुने गर्छ ।

“जब मनसुन सकिन्छ, तब मनसुनी वायुको प्रभाव हटेर पश्चिमी वायु, स्थानीय वायु र केही विशेष परिस्थितिमा चक्रवात बनिहाल्यो भने चक्रवातीय वायुको प्रभावले वर्षाहरू हुने गर्दछ,” उनले भनिन् ।

त्यो मनसुनी वायुजस्तो निरन्तर पानी पर्ने हुँदैन । दिनरातभर वर्षा हुँदैन । क्षणिक हुन्छ । “त्योचाहिँ क्षणिक, एउटा सिस्टम आउने बेलासम्म मात्रै हुन्छ,” उनले भनिन्, “सिस्टम हटिसकिसकेपछि फेरि पश्चिमी वायुको दबदबा हुन्छ । पश्चिमी वायुको जुन क्यारेक्टर छ सुक्खा हावा, त्यस्तै हुने गर्दछ ।”

मनसुन अवधिबाहेक नेपालमा अधिकांश महिना पश्चिमी वायुको प्रभाव रहन्छ । यो अवधिमा मात्र मनसुनीले पश्चिमी वायुलाई विस्थापित गर्ने उनले स्पष्ट पारिन् । “जुन ट्रपिकल रिजन (उष्णप्रदेशीय क्षेत्र)मा नेपाल छ, यो ट्रपिकल रिजनमा बाह्रै महिना पश्चिमी वायु नै चल्ने ठाउँ हो । मनसुनका चार महिनाको लागि मात्र मनसुनी वायुले पश्चिमी वायुलाई विस्थापित गर्ने हो,” उनले भनिन् ।

प्रिमनसुन र पोस्ट मनसुनमा स्थानीय वायुको प्रभाव हुन्छ । पश्चिमी वायुको प्रभाव भने नेपालमा मनसुनबाहेक सबै समयमा हुने उनले जानकारी दिइन् । “मनसुनमा पूर्वी वायु आउने हो । बाँकी सबै महिनाहरूमा पश्चिमी वायु नै नेपालमा बगिरहेको हुन्छ,” उनले भनिन् ।

थोरै पानी पर्ने महिना
अक्टोबर र नोभेम्बर पोस्ट मनसुनको अवधि हो । नेपालमा नोभेम्बरमा सबैभन्दा थोरै पानी पर्ने उनले बताइन् । “अक्टोबर र नोभेम्बरलाई पोस्ट मनसुन भन्छौँ । नेपालको परिप्रेक्ष्यमा कुरा गर्नुपर्दा सबैभन्दा सुक्खा महिना नै नोभेम्बर हो,” उनले भनिन्, “नोभेम्बरमा सबैभन्दा थोरै पानी पर्ने गर्दछ ।”

प्रिमनसुन र पोस्ट मनसुनको समयमा चक्रवातहरू बनेर वर्षा हुने सम्भावना हुन्छ ।

पोस्ट मनसुनपछि के ?
पोस्ट मनसुन सकिएपछि विन्टर सिजन आउँछ । जाडो महिना आउँछ । डिसेम्बर, जनवरी र फेब्रुअरीलाई जाडो महिना भनिने उनले बताइन् । “जाडो महिनामा स्थानीय वायुभन्दा पनि पश्चिमी वायुकै प्रभाव रहन्छ । त्यति बेला पश्चिमी वायु एकदम स्ट्रङजस्तो हुन्छ,” उनले भनिन् ।

जाडोमा पश्चिम नेपालमा धेरै पानी पर्ने हुन्छ । पूर्वमा धेरै पानी पदैन । त्यति बेला त्यही पश्चिमी वायुको कारणले गर्दा यस्तो हुने उनले स्पष्ट पारिन् । “तर, मनसुनमा जस्तो धेरै पर्दैन । पूर्वमा भन्दा पश्चिममा बढी पानी पर्ने मात्र हो,” उनले भनिन्, “ठूलो पानी, धेरै पानी पर्ने सम्भावना कम नै हुन्छ, जाडो महिनामा । त्यो सिजनमा । त्यसपछि फेरि प्रिमनसुन हो ।”

शनिबारसम्मको मौसम
आउँदो शनिबारसम्मका निम्ति देशमा हल्कादेखि मध्यम वर्षाको सम्भावना रहेको उनले जानकारी दिइन् । “हल्कादेखि मध्यम वर्षाको सम्भावना हुन्छ नै । कोसी प्रदेशको एक–दुई स्थानमा भारी वर्षाको पनि सम्भावना हुन्छ,” उनले भनिन् ।

उनका अनुसार, यो अवधिमा सुदूरपश्चिम, कर्णाली र लुम्बिनी प्रदेशमा भने वर्षाको सम्भावना कम छ । “हुँदै नभएको होइन, सम्भावना कम छ । त्यतातिर (सुदूरपश्चिम, कर्णाली र लुम्बिनी) मनसुनी वायु क्रमिक रूपमा हट्नेचाहिँ देखिएको छ ।”