कथा, उपन्यास र कविता लेखनमा करिब तीन दशक खर्चिसकेका सर्जक रोशन थापा ‘नीरव’को पछिल्लो उपन्यास ‘सन्त्रासका साठी दिन’ चर्चामा छ । नवीन शैलीका विचारप्रधान र प्रयोगशील आख्यान लेखेर पनि यथेष्ट सम्बोधन नपाएका सर्जक थापाले अहिले भने आमपाठक, पुरस्कार गुठी तथा मूल्यांकनकर्ताहरूबाट आंशिक भए पनि न्याय पाएको अनुभव गरिएको छ । उनलाई चर्चाको चुलीमा पुर्‍याउने त्यही उपन्यास ‘सन्त्रासका साठी दिन’को यहाँ विवेचना गरिएको छ ।

रोशन थापाका आख्यानका केही विशेषता छन्, जसको विवेचनाले उनका कुनै पनि आख्यानकृतिमा प्रवेश गर्न पाठकलाई सजिलो बनाउन सक्छ । पुस्तकका लती तथा विश्वसाहित्यका अथक पाठक रोशन थापा विसंगतिवादी र अस्तित्ववादी लेखनबाट ज्यादै प्रभावित भएका देखिन्छन् । स्वरूपमा पनि प्रयोगशील उनी अरैखिक कथानकमा रमाउँछन् ।

कहिलेकाहीँ उनका कथानक कथाविहीन यानि ‘प्लटलेस’जस्ता पनि लाग्छन् । फरकफरक कथाहरूमा पनि तिनै पात्र दोहोरिएर आएजस्तो, काठमाडौं वरिपरिको उही परिवेश पुनरावृत्त भएजस्तो, नायक–नायिकाविहीन कथामा उद्देश्यविहीनजस्ता लाग्ने चरित्रहरू बाध्यताहरूको एक अभेद्य जालोहरूमा रुमल्लिइरहेका पाइन्छन् र रुमल्लिइरहेको मान्छेले पुग्नुपर्ने नै कतै हुँदैन । यो दर्शन थाहा पाइयो भने रोशन थापालाई पढ्न र बुझ्न गाह्रो हुँदैन ।

चर्चामा रहेको कृति ‘सन्त्रासका साठी दिन’मा ‘सहकार्य संस्था’ नाम गरेको एउटा सहकारी संस्थाको पतन र त्यसमा अनाहकमा परेका सरलकुमार र ऊजस्ता निर्दोष पात्रहरूको अभिघातको त्रासद कथा समेटिएको छ । त्यस सहकारीको एक सञ्चालक पनि रहेको मूल पात्र सरलकुमार गुप्तवासमा छ । कारण, कानुनमुखा (पुलिस)ले समाउँछ भन्ने डर छ ।

एकजना आफन्तको घरमा यानि फार्म हाउसमा ऊ अज्ञातवासमा छ । पुस्तक पढ्छ । कविता लेख्छ । बाहिर औषधि किन्नबाहेक खासै निस्किँदैन । आफन्तले एउटा फोन दिएका छन् । बेलाबेला घरमा फोन गर्छ । फेसबुक चलाउँछ । घरमा श्रीमतीलाई अल्सर छ । छोराछोरी सानै छन् । आफू पनि बिरामी छ, औषधि खाइरहनुपर्छ ।

भएको के छ भने, सहकारी संस्था डुब्यो । यसका मूल पदाधिकारी, उपन्यासको भाषामा ‘तिम्ल्याहा त्र्यम्बक महापुरुष’ तीन दाजुभाइ हुन् — जेठो अध्यक्ष, माहिलो प्रबन्धक सञ्चालक र कान्छो प्रमुख अधिकृत । तिनको साथमा एक लास्य नारी नर्तननेत्री पनि छिन् र ती सबैका एक महागुरु पनि छन् ।

तर, यी सबै फरार छन् । महागुरुलाई प्रहरीले समातेको पनि हो, तर छुटिहाले । अहिले बचतकर्तालाई उरालेर सबै दोष निर्दोष सञ्चालकहरूमाथि छ । सञ्चालकहरूले घरजग्गा बेचेर भए पनि बचतकर्ताको पैसा तिर्नुपर्ने भन्ने छ । सरल पनि सञ्चालक हो । त्यसैले पकडा खाने डरले ऊ गुप्तवासमा पसेको छ । प्रहरी उसको पछि छ ।

संस्था डुब्नुको कारणचाहिँ यस्तो छ — कोरोनाकालका कारण विनाबैठक, विनासमिति, विनासहमति, विनाअनुमति पैसा चलाउँदै गए त्र्याम्बकराजहरूले । र, डुब्यो । बचतकर्ताहरू पनि तिनैको उक्साहटमा झुट बोलिरहेका छन् । कोही रोग लागेको र औषधि खाने पैसा नभएको गुनासो गर्छन् । रोग कस्ता भने, रुघा लागेको, नाक बगेको, खोकी लागेको, घाँटी सुक्खा भएको, टाउको दुखेको, आँखा चिलाएको, आँखा चिलाएर रातो भएको, तिर्खा लागेको, खाना नपचेर पातलो दिसा भएको आदि ।

दश लाख जम्मा गर्नेले दुई करोड भनेर ढाँटेका छन् । पाँच लाख राख्नेले ५० लाख भन्ने गरेका छन् । सहकारीले वाङ्मय सेवा उपसमिति पनि बनाएको थियो र त्यसको संयोजक थियो सरल । धेरै कार्यक्रम पनि हुन्थे । तर, सबै खेल अब बन्द ।

पक्राउ परेको एकजना ऊजस्तै निर्दोष सञ्चालकको त खोरमै हार्ट अट्याक भएको छ र ऊ अस्पताल लगिएको छ । यसले सरल झनै भयग्रस्त बन्न पुगेको छ ।

गुप्तवासमा सरलको मनस्थिति ज्यादै दयनीय छ । उसलाई पटकपटक दृष्टिभ्रम भइरहन्छ, कहिले सपनामा आमा आएको देख्छ । कहिले बाबा आएर निश्चिन्त बन्ने सल्लाह दिएको देख्छ । कहिले ऊ आफ्नै अल्टरइगोसँग बोलिरहेको हुन्छ । फसाउने, पोल लगाउने, विश्वासघात गर्ने सबै निकटस्थ, सबै आफन्त ।

अँ, सहकार्यका केही अनुज सहकर्मी भने सरलको साथमा उभिएका छन् । तर, उनीहरूले पनि गर्न सक्ने केही छैन । गुप्तवासमा बस्दै जाँदा सरलको मुटु दुख्न थालेको छ । डाक्टरले एन्जिओप्लास्टीको सल्लाह दिइसकेको छ । देब्रे हात पनि झमझमाएर करेन्ट लागेजस्तो भइरहेछ । उसको गर्दनको हड्डी पनि खिइएको छ । कहिलेकाहीँ ऊ आत्महत्याका बारेमा पनि सोच्न थालेको छ ।

देशमा इतिहासदेखि नै फर्जी मुद्दाहरू बन्दै आएका छन् र निर्दोष ठगिँदै आएका छन् । कतै वास्तविक सहिद हराएको छ र उसको नाममा नक्कली सहिद भत्ता खाइरहेको छ । कतै मारियो भनिएको मान्छे चारधाम घुम्दै छ, मार्ने भनिएको मान्छे खुल्लमखुल्ला देशमै घुमिरहेको छ ।

कतै ११ वर्षको केटालाई २१ वर्षको भन्दै कुखुरा चोरेको आरोपमा जेलचलान गरिएको छ । कतै गाडीले किचेर मान्छे मारिएको छ र उल्टै मारिएको मान्छेले रक्सी खाएर लरबरिएको हुँदा आफैँ ठोक्किएर मरेको भनिएको छ । यस्तो सधैँ हुँदै आएको छ ।

सरलकुमार ११ वर्षको हुँदा पनि एकचोटि प्रहरीले विनाकारण उसका बुवालाई समातेर कुटपिट गरेको थियो । सजाय काटेर बाहिर निस्किइसकेका ‘अङ्गुलीमाल’जस्ता पात्रलाई फेक इन्काउन्टरमा हत्या गरिएका छन् । सरललाई लाग्छ, अहिलेको नेपाल पशुतन्त्रबाट चलेको छ । मान्छे पशुको भूमिकामा उत्रिएको छ र पशु मान्छेजस्ता विवेकी बनेका छन् । पासा उल्टिएको छ ।

गुप्तवासमै सरलकुमार अमिश त्रिपाठीको शिव टाइलोजीअन्तरतको ‘द इम्मोर्टल्स अव् मेलुहा’ पढ्छ । पढ्दै जाँदा उसको मस्तिष्कमा शिवको स्वरूप, त्रिनेत्र र डमरुको डमडम सबै आउँछन् । यसबाट उसमा नयाँ आशा र हिम्मतको सञ्चार हुन्छ । धैर्यको सीमाको अन्तिम विन्दुमा पुगेको सरल अब उठ्ने, बाहिर निस्कने र संघर्ष गर्ने निर्णयमा पुग्छ ।

यसरी हेर्दा सहकारी समस्यालाई मूल विषय बनाएको यस उपन्यासले सहकारीका साथसाथै पुँजीवाद, भ्रष्टाचार, भाइभतिजावाद तथा त्यस्ता अन्य प्रपञ्चबाट निर्दोषहरूमा पर्न आउने अभिघातलाई मूल विषय बनाएको छ ।

माथि नै भनिएको छ, थापा एक प्रयोगवादी लेखक हुन् । यस उपन्यासमा पनि उनले धेरै खालका प्रयोगहरू गरेका छन् । नास्टाल्जियाको प्रयोग धेरै ठाउँमा । सपनामा आमा आउनु, बाबा आउनु, सुदूरविगतमा छिमेकमा आलु सिलो खोज्न गएका कुरा सम्झनु, साथी कमलराजले पुस्तक दिएर उनलाई साहित्यप्रेमी बनाइदिनु अतीतमोहका उदाहरण हुन् ।

सिद्धान्तः जब वर्तमान कुरूप हुँदै जान्छ, मान्छे स्वाभाविक रूपले अतीततिर फर्कन्छ ।

फ्ल्यासब्याकको प्रयोग भरपुर छ । ४६ सालको आन्दोलनमा विद्यार्थीलाई गोली लागेको, कीर्तिपुरमा पढ्दाका शैक्षिक र प्रेमप्रसंग, बाबालाई प्रहरीले पिटेको आदि यसका उदाहरण हुन् । सपना, ऐँठन र केही अतियथार्थपरक प्रसंगको प्रयोग पनि छ । जस्तो, शिशिर–वसन्तको कथाका पात्र सरलकुमारको अवचेतनमा प्रवेश गर्नु र यथार्थका पात्रले जस्तो बोल्नु आफैँमा प्रयोग हो ।

आफूलाई अभिशप्त पात्रको शाश्वत प्रतिनिधि मान्नुले लोककथाहरूको सामसामयिक पुनरपठन वा विपठनको ढोका पनि खोलिएको छ । गहिरो अभिघातलाई सपना वा ऐँठनमा देखाउने कला निकै रोमाञ्चक लाग्छ ।

जहाँसम्म ढाँचाको प्रश्न छ, ‘सन्त्रासका साठी दिन’मा आख्यानको परम्परित ढाँचा छैन । कतिपय विवरण बुँदामा दिइएका छन् । कतै संवाद शैलीमा, कतै चिठीको शैलीमा, कतै डायरीको शैलीमा र कतै समाख्याता आफैँ आएर पाठकसँग संवाद गर्ने शैलीमा यस उपन्यासलाई तयार गरिएको छ । प्रतीकहरूको प्रयोग बाक्लो छ ।

कतैचाहिँ चेतन प्रवाह शैली छ । मनोवाद त यस सम्पूर्ण उपन्यासको मूल उपकरण नै हो । ‘फोरसेडोविङ’ यानि आगतको पूर्वाभासको पनि प्रयोग गरिएको छ । उदाहरणका लागि सन्त्रासको ५४औँ दिनमा ‘आज उसलाई केही कुराको भान पर्दै थियो...’ जस्तो वाक्यको प्रयोग गरिएको छ र संयोगवश त्यसै दिन सरलकुमारको साथीलाई हृदयाघात भएको खबर आउँछ ।

यस्तो सान्दर्भिक कथा र उत्तिकै प्रयोगशीलता बोकेको यस उपन्यासमा पनि केही कमजोरी छन् । संवादात्मक भाषा कतिपय ठाउँमा पात्रसम्मत लाग्दैनन् । एघार वर्षको केटाले प्रहरीलाई ‘बर्दीधारी’ भन्यो र भनेर प्रश्न गर्न सकिन्छ । पानी बनाउने मिस्त्रीले ‘चारैतिर घरैघर । सिमेन्टको जंगल । परेका पानी सोस्ने ठाउँ छैन । भुइँमुनिको पानी रिचार्ज नै हुन पाउँदैन भने कसरी भुइँमुनिको पानी आउँछ त ?’ भन्ने यस्तो वैज्ञानिक कुरा भन्ला त भन्ने पाठकलाई लाग्न सक्छ ।

बचतकर्ताले सञ्चालकका नाममा उजुरी हालिदिए र आफू आनन्दले निद्रा च्यापेर सुत्ने गरे भनिएको छ, तर आनन्दले निद्रा च्यापेर सुते भन्ने कुरा पत्याउन गाह्रै पर्छ ।

प्रहरीले सरलकुमारको घरमा ताला लाउन सक्थ्यो । घर लिलाम गर्न सक्थ्यो । प्रहरीसँग अनेक कानुनसम्मत विकल्प भएर पनि तिनले तिनको प्रयोग किन गरेनन् होला भन्ने कुराले पाठकलाई सोचमग्न अवश्य बनाउँछ ।

कतिपय क्यारेक्टरहरू राम्ररी चिनिँदैनन् । जस्तो, त्र्यम्बकका महागुरु र लास्य नारी नर्तननेत्री प्रसंगमा आउँछन्, बिलाउँछन् । यिनको चरित्र चित्रण घुर्मैलो छ । दिन ५८ र ५९ त निबन्ध भनेर छापे पनि हुन्छ । आख्यानतत्त्व अलि कम पाइन्छ ।