(नेपाली आख्यानसाहित्यमा लामो समयदेखि आफ्नै उचाइ बनाएका नारायण ढकालका थुप्रै साहित्यिक कृति प्रकाशित छन् । उनका विभिन्न उपन्यास, कथा, संस्मरणलगायत पुस्तक यसअघि नै सार्वजनिक भइसकेका छन् । ढकालको अर्को कथाकृति हालसालै बजारमा ल्याइएको छ, ‘तमस’ । यसमा उनका १३ कथा समावेश छ । त्यसमध्ये एउटा कथा उपन्यासझैँ लामो छ । ‘तमस’माथि केन्द्रित रहेर गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश)

‘तमस’का कथाहरूले काँठ कतिको छोएको छ ?
यसका केही कथाहरूमा काँठ पनि छ । त्यो हुने नै भयो, किनभने म जन्मिएको, हुर्किएको नै काँठमा हो । फेरि, मलाई थाहा भएको पनि काँठकै विषयवस्तु हो । त्यसैले तिनमा काँठको समस्या र त्यहाँका पात्रहरू हुनु स्वाभाविक हो । काँठको अन्तस्करण मलाई थाहा भएकाले कथामा त्यो हुन्छ नै ।

तर, केही कथाहरू काँठबाहिरका पनि छन् । जस्तो, यसमा रहेको सबैभन्दा लामो कथा ‘आत्महन्ता’को विषयवस्तु सहरतिर केन्द्रित छ । कताकता काँठ देखिएला, तर सहरलाई विशेष रूपमा यसमा प्रस्तुत गरिएको छ । ‘तमस’भित्र अरू कथाहरू पनि छन्, जसले अन्तको विषयवस्तु समेटेको छ । एउटा कथाले अमेरिका, क्यालिफोर्नियाको कथा पनि बोेकेको छ ।

अनेक भावभूमिका कथाहरू छन् भन्दा हुन्छ ?
निश्चय नै । उपन्यास लेख्दा मैले काँठ धेरै प्रयोग गरेको छु, त्यो उपन्यासमा देखिन्छ । कथामा भने अन्त पनि जान्छु । मेरो अघिल्लो कथासंग्रह ‘इन्द्रजाल’मा तराईका कथाहरू पनि छन् । ‘बहिर्गमन’ कथासंग्रहमा पनि तराईका कथा छन् । मधेस मुभमेन्टको झलक आउने गरी त्यसमा कथा लेखिएको छ । त्यसो त हामी कथामा आन्दोलन लेख्दैनौँ । मैले कथामा मान्छेको अन्तस्करण लेख्ने हो ।

यस संग्रहको १३औँ कथा अलि लामो छ, लघुउपन्यासजस्तै !
लघुउपन्यास भनिदिँदा पनि हुन्छ । लेखकले भनिदिएपछि हुन्छ पनि होला ! नोबेला भन्ने एउटा परम्परा पनि त छ । तर, मैले लामो कथा नै लेखेको हुँ । यस्तो कथाको परम्परा पनि छ । जस्तो, टोल्सटोयका कथा लामा हुन्छन् । उनका थुप्रै लामा कथाहरू छन्, जुन विश्वचर्चित छन् । त्यसैले पनि मैले ‘आत्महन्ता’लाई कथा भनेको हुँ । कतिपयले यो तेरो उपन्यास नै हो पनि भनेका छन्, किनभने यो कथा ‘बसाइँ’भन्दा ठूलो छ ।

लघुउपन्यास लेख्ने प्रचलन पनि त छ नि !
छ । ह्यामिङ्वेको ‘द ओल्ड म्यान एन्ड द सी’लाई उपन्यास नै भनिएको छ । यस्ता थुप्रै किताब छन् । तर, म टोल्सटोयबाटै केही सिक्छु भनेर लागेको हुँ । त्यसैले पनि लामा कथा लेख्दै आएको हुँ ।

काँठका भाषा, प्रस्तुति आञ्चलिकताभित्र पर्छ कि पर्दैन ?
विश्वसाहित्यमै आञ्चलिकताको एकखालको परम्परा छ । भारतमा ‘मैला आँचल’लाई धेरै समालोचकहरूले आञ्चलिक भनेका छन् । आञ्चलिकताको विशेष सुगन्ध, भाषा र त्यसका चरित्र निर्माणका कुराहरूलाई लिएर त्यसो भनिएको छ । मचाहिँ आञ्चलिक नै भनेर भन्दिनँ ।

भाषा त हामीकहाँ पनि एउटा पँधेरोबाट अर्को पँधेरो पुग्दा फरक हुन्छ । मैले काँठको जुन भाषा बुझ्छु, अलि परको गाउँको भाषा फरक हुनसक्छ । त्यसैले म आञ्चलिक नै भन्दिनँ । मेरो त परिवेश मात्रै हो ।

यस कृतिलाई तपाईंले ४० वर्षको मिहिनेत भन्नुभएको छ, के भन्न खोज्नुभएको हो ?
खासमा मैले केही नयाँ कथाहरू लेखेँ । र, किताबमा केही पुराना कथाहरू पनि समेटिए । कथाको भार हेर्ने हो भने नयाँ–पुराना गरेर आधाआधा होला । मेरा पुराना कथाहरू पनि केही थिए, त्यसलाई मर्म नभाँचिने गरी पुनर्लेखन गरेँ । त्यसैले यसमा केही पुराना कथा पर्न गए ।

यस कथासंग्रहमा २०४० सालअगाडि र त्यसवरिपरिका कथाहरू अनि पछिल्ला कथाहरू पनि समेटिएकोले समयका हिसाबकिताबले ४० वर्षको कथा भनेको हुँ ।

लामो कथा कहिले लेख्नुभएको हो ?
यो २०५० सालपछि लेखिएको कथा हो । यो कथाको विम्ब आएको त अघि नै हो । एउटा सर्जकमाथि भएको प्रहारलाई यसको कथानक बनाएको हुँ । मलाई भैरव अर्याल झलक्क सम्झनामा आउँछन् । भैरव अर्याल धेरै ठूलो मान्छे लाग्छ मलाई । साहित्यिक व्यक्तित्वका हिसाबले पनि ठूलो व्यक्तित्व ।

व्यक्तिगत कुरा गर्ने हो भने त प्रारम्भमा म उनीप्रति नकारात्मक थिएँ, किनभने मैले जे लगे पनि उनले छापेनन् । उनले गाली गरेर मात्रै पठाए । भैरव अर्यालले मलाई मद्दत गरेनन् भनेर पनि भनेँ । तर, ती मानिस धेरै प्रतिभाशाली मानिस हुन् ।

अर्यालका कविता हेर्नुस्, उत्तिकै बलियो छ । सम्पादन पनि उत्तिकै सशक्त । समालोचकका रूपमा पनि उनी अद्भुत थिए । हास्यव्यंग्यको बारेमा त केही कुरै भएन । उनको आत्महत्या मेरो दिमागमा विम्बका रूपमा थियो । तर, यो उनको कथा लेखेको भने होइन ।

उपन्यासका पाठक बढी छन् कथाको तुलनामा ?
हो, उपन्यासका पाठक बढी छन् । कथाका पाठकहरू कम हुन् कि भन्ने मलाई लाग्छ । सुरुका अवधिमा मैले कथाहरू धेरै लेखेँ । उपन्यास पछि मात्रै लेख्न थालेको हुँ । सुरुमा धेरै कारणले मलाई कथा मात्रै लेखायो होला । पछि विचार गरेँ– हैन, उपन्यास पनि लेख्नुपर्छ । त्यसैले मैले उपन्यास लेख्न थालेको हुँ ।

पछिल्लो समय पाठकहरूले बायोग्राफिकल निबन्धहरू मन पराइरहेको पाएको छु । ‘अन्तिम पात’ पुस्तकमा मेरो अल्लारे जीवनका चकचकहरू लेखेको छु । त्यो धेरैले मन पराएको पाएँ । समाजले गल्ती नगर भन्छ, तर पाठकहरूले त्यही गल्ती मन पराउँदा रहेछन् ! (हाँसो)

मेरो निबन्ध पनि पाठकहरूले रुचाइदिनुभएको छ । त्यसैले निबन्ध पनि पाठकले मन पराउनुहुन्छ भनेको हुँ ।

कथा लेखन फितलो हुँदै गएको हो ?
हामीले नयाँ धारा नै सिर्जना गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । जस्तो, गुरुप्रसाद मैनाली फरक र अदभुत तरिकाले आउनुभयो, कथासाहित्यमा । पछि बीपी कोइराला झन् अदभुत र फरक शैलीबाट साहित्यमा आउनुभयो । पछिपछि रमेश विकल, पारिजातहरू आफ्नै तरिकाबाट साहित्यमा देखा पर्नुभयो । तर, पछिल्लो समयमा मैले कथाकारहरूमा चुरोमा पुग्ने गरी मिहिनेत गरिएको देखिनँ । म अरूलाई भन्दिनँ, मेरै पनि चुरोमा पुग्ने मिहिनेत पुगेन कि !

वास्तवमा, हामीले कथा लेख्न अलि नजानेर त्यस्तो भएको हो कि ! कथामा मनोरञ्जनको कुरा हुन्छ । त्यहाँ अन्तस्करणको सन्देश पनि हुन्छ । यसरी हेर्दा के देखिन्छ भने हामी कथा लेखनमा गम्भीर भइरहेका छैनौँ । यो समस्या उपन्यासमा पनि छ । यस हिसाबले कथा र उपन्यास दुवैमा गम्भीरताको खाँचो देखिन्छ ।

किन त्यस्तो भएको होला ?
कुनैकुनै समय त्यस्तो हुन्छ, कुनै समय संसारै सतही पारामा दौडिन्छ । त्यो किन दौडिन्छ भने त्यसको पछिल्तिर पनि समाजका केही विशेषताहरूले काम गरिरहेको हुन्छ । पछिल्लो समय तपाईंको संवाद अरूतिर, जस्तो–  टेलिभिजन, सिनेमा, अनलाइनतिर हुन थाल्यो । आज तपाईंको संवाद मोबाइलसँग हुन थालेको छ ।

विज्ञानको यस किसिमको विकासले नै मानिसलाई गम्भीर र एकाग्रतामा जान अप्ठेरो परेको होला । तर, यस्तो परिस्थितिमा पनि हामी लेखकहरूले यो चुनौतीसँग जुध्नैपर्छ । हामी कसरी फरक हुनसक्छौँ भन्ने विषयमा लेखकले सोच्नैपर्छ । यस हिसाबले अहिलेका लेखकले फरक हुन निकै चुनौतीको सामना गर्नुपर्छ ।

‘तमस’बारे अरू केही ?
मेरा पाठकहरू जागरुक समालोचक बनून् । पाठकले हामीलाई र विश्वसाहित्यलाई पनि पढून् । र, हामी कहाँ छौँ भन्ने कुरा हामीलाई देखाऊन्, किनभने पाठक जागरुक भएनन् भने साहित्य अगाडि बढ्दैन ।

प्रस्तुति : राजेश खनाल