बालानन्द आइपुग्नेबित्तिकै पोखरीलाल जुरुक्क उठ्यो । ती एउटै कलेजमा पढ्थे । कलेज मात्र होइन, कक्षा पनि उही थियो । विषय अलग थिए । कहिले दिनभर कैयौँपटक भेट हुन्थ्यो त कहिले २/४ दिनसम्म भेटघाट हुँदैनथ्यो । भेटमा ती देश, राजनीति, सरकार र विद्यार्थी समस्यका विषयमा कुराकानी गर्थे ।

दुवैका संगठन अलग थिए । दुवैलाई आफ्नै संगठन अब्बल लाग्थ्यो । भेटमा बहस चल्थ्यो । छलफल हुन्थ्यो । पृथक् देखाउने प्रयत्न गर्थे । यस्ता कुरा चुनावताका बढी हुन्थ्यो । दुवैलाई कोही कसैको बुई चढेको आरोप लाग्थ्यो । उही पारामा प्रतिकार हुन्थ्यो ।

गफ सुन्नेहरू प्रतिक्रियामा बारम्बार भन्ने गर्थे– उस्तैउस्तै हुन्, कोही फरक छैनन् ।

चोखिने क्रम जोडतोडले चल्थ्यो । देशभक्तिको कुरा आउँथ्यो । राष्ट्रवाद जोड्न दुवै बिर्संदैनथे । एउटालाई उछिन्न अर्को मरिमेटेर लाग्थ्यो । यस्तो बेलामा ती व्यक्तिगत आरोप–प्रत्यारोपमा मजैले उत्रन्थे । सुन्नेहरू बहसबाट आनन्द प्राप्त गर्थे र त्यसले निरन्तरता पाइरहोस् भन्ने कामना गर्थे ।

शक्ति प्रदर्शनमा विद्यार्थी सापट पनि चल्थ्यो । देखाउनुपर्ने कुरा तागत एउटै थियो । कहिले पठाउँथे त कहिले ल्याउँथे । दोहोरो चल्थ्यो । धेरैअघिदेखि गोप्य रूपमा यस कामले निरन्तरता पाइरहेको थियो । ठाउँठाउँमा थरीथरीका ठेकेदार तिनीहरूको मजैले चल्थ्यो ।

भन्न त ती विद्यार्थी हकहितमा काम गर्न लागेको भन्थे, तर सबै काम पार्टीका गर्थे । विद्यार्थीका हकहित र अधिकारका विषय व्याख्या मात्र थियो । त्यो एउटै हैन, अलगअलग हुन्थ्यो ।

तिनीहरू स्वतन्त्रता शब्द उच्चारण गर्दा ज्यादा हौसिन्थे । हरेक अभिव्यक्तिहरूमा त्यो शब्द कहिल्यै छुट्दैनथ्यो । देशमा दलभन्दा विद्यार्थी संगठन बढी थिए । जनवर्गीय संगठन पनि उत्तिकै । तर, सबै बल उत्तिकै बलशाली थिएनन् । त्यसमा समयसमयमा तलमाथि र वरपर भइरहन्थ्यो ।

बेलाबेलामा शक्ति देखाउन ती बल प्रदर्शन गर्थे । यसका लागि धेरै मिहिनेत गर्नुपर्थ्यो । बालीनाली नै यही भएकाले यस कर्ममा उनीहरू न कुनै अप्ठेरो मान्थे न त लज्जाबोध नै महसुस गर्थे । कामकाज जे जस्ता र जसरी गरे पनि देखाउने आदर्श देश र जनता थिए ।

भनाइ र गराइमा आकाशजमिनको अन्तर थियो । ती मुखले एकथोक भन्थे, कामले अर्काेथोक गर्थे । भनाइ र गराइबीच मेल पटक्कै खाँदैनथ्यो । अनमेललाई मेल गराउनु तिनीहरूको एकल उद्देश्य हुन्थ्यो । ती ज्यान फालेर लाग्थे । असत्यलाई सत्य भनाउन नसकेसम्म पछि लागेको लाग्यै गर्थे ।

यस मामिलामा बालानन्द र पोखरीलाल समान थिए । गर्ने कामले विद्यार्थीलाई खासै लाभ पुग्दैनथ्यो । तर, ती हामी काम गरिरहेका छौँ र गरिरहनेछौँ भन्न छाड्दैनथे । मान वा नमान, एकोहोरो रटान लगाइरहन्थे । यस कामकुराले धेरैलाई वाक्कदिक्क नै बनाइसकेको थियो ।

“कसैले पत्याऊन् वा नपत्याऊन्, हाम्रो काम भन्ने हो, यसर्थ भनिरहन्छौँ,” पहिलो भन्थ्यो ।

“हामीलाई साथ दिनोस्, तपार्इंहरूको पालो अवश्य आउनेछ,” दोस्रो थप्थ्यो ।

“हो, हो । कुरा साँचो हो,” तेस्रो भन्थ्यो ।

भनाइ दोहोरिन्थे । क्रमले निरन्तरता पाइरहन्थ्यो ।

“हामी तपाईंहरूका निम्ति ज्यान फालेर मरिमेटिरहेका छौँ,” चौथोको तर्क हुन्थ्यो ।

“हो नि, हामी घरबारविहीन हैनाैँ,” पाँचौँ सुनाउँथ्यो ।

सुन्नेहरूलाई लाग्थ्यो– हो कि क्या हो ! सबै उस्तै कुरा गरिरहेका छन् ।

ती एक्लाएक्लै भए पनि सन्तोषको लामो हाँसो हाँस्थे ।

भावनाले जुरुकजुरुक उचाल्थ्यो । तिनीहरूको मौलिक विशेषता यही थियो । घोषणा गरिसकेका थिए । आवश्यकताअनुसार विरोधीको प्रतिकार गर्थे । ताली पिट्नेहरू त्यति बेला आँखा चिम्लिन्थे । मन जुरुकजुरुक उचालिन्थ्यो ।

देश अविकसित थियो । जीवनस्तर उपल्ला थिएनन् । भोक, रोग, अशिक्षा र गरिबी जित्ने बलियो प्रयास कतैबाट पनि हुन सकिरहेको थिएन । भएका वा भेटिएका सबै ‘हामी गरिरहेका छौँ’ भन्न पछि पर्दैनथे । विश्वास गर्नेहरूलाई आफ्नो र नगर्नेलाई पराया सम्झन्थे ।

समृद्धि नारामा नजिक र व्यवहारमा टाढाको वस्तु थियो । आवश्यक प्रयास नै नभएपछि आउला भन्ने ठाउँ थिएन । ती आदेशानुसार अवरोध सिर्जना गर्दै काम हुन नदिनुमा नै आफूहरूको समग्र भलाइ र उन्नति देख्थे । मनबाट बाहिर निस्केर सोच्ने वा भन्ने अवस्था छँदै थिएन ।

नीतिको विषय यही थियो । खोजी वर्षौँवर्षदेखि गरिरहेका थिए । त्यो सुखको नभइ दुःखको थियो । आविष्कार मान्नेको संख्या सानो थिएन । केवल यसैमा रमाउनु र हराउनु खास लक्ष्य थियो ।

बोल्नेका कुरा बढी सुनिन्थ्यो । पिठो मजैले बिकिरहेको थियो । नबोल्नेको चामल बिक्न सकिरहेको थिएन । कालोलाई सेतो र सेतोलाई कालो भन्न पनि हच्कँदैनथे ।

आँखा चिम्लेर ताली बजाउनेहरू केवल आदेश कुर्थे । त्योभन्दा अर्को विकल्प केही र कतै थिएन । यसैले आदेश तामेली मुख्य कर्तव्यभित्र परिरहन्थ्यो ।

यो विषय विद्यार्थीमा पुरापुर लागु भइरहेको थियो । कलेजमा हुने निर्वाचनमा कहिले पोखरीलाल त कहिले बालानन्दका संगठनहरू पालैपालो पगरी गुत्थे ।

आ–आफ्ना बलिया दबाब र प्रभाव थिए । ती खुसी बोकेर ल्याउँथे । मुखमा लड्डु पर्थ्यो । बाहिर बाझाबाझ गरे पनि भित्रभित्र गहिरो मेल थियो । यसको जानकारी राख्नेहरू न्यून संख्यामा थिए । काम भित्रभित्रै चलिरहेको थियो । कोही कसैको परवाह नगरी हिँड्ने र बस्नेहरू आआफ्ना गतिविधिमा सक्रिय रहेका थिए ।

शासनसत्ता नफेरेसम्म जनता कुनै हालतमा खुसी र सुखी हुन सक्दैनन् –दलहरूले एउटा निष्कर्ष निकाले ।

बहस चल्यो । कुरा बुझाइयो । बुझ्न कठिन भए पनि अन्त्यमा चुरोसम्म पुगे । गृहकार्यमा कम्मर कसेर लागे । कामले सकारात्मक मोड लियो । कतिपय सपना देखेर त कतिपय उडेको चंगा र त्यसको डोरी हेरेर उत्साहित बने ।

“जनतामा खुसी नफर्केसम्म हामीले सन्तोषको सास फेर्ने छैनौँ,” एकार्काको हात समातेर प्रण पनि गरे । नागरिक तहमा सकारात्मक तरंग उत्पन्न भयो । अर्थात्, तनमनमा उत्साहको बाढी आयो ।

“खर्चबर्चका कुरामा कुनै धन्दा मान्नु पर्दैन, केके गर्नुपर्छ सोचेर गर्दा हुन्छ,” नजिकै उभिएको एउटा अपरिचितले प्वाक्क भन्यो । तर, त्यो त्यहाँ धेरै बेर अडिएन । अर्थात्, आएको बाटो तुरुन्तै फर्कियो ।

“के भनेको हो ? खै, मैले त केही बुझिनँ,” बालानन्दले सोध्यो ।

“त्यै त भन्या, मलाई पनि थाहा छैन । तँलाई नै सोध्नेवाला थिएँ,” पोखरीलालले भन्यो ।

“अनि म तँलाई...,” दुवैले एकसाथ भने । अनि, मुस्कुराए ।

एकछिनसम्म हेराहेर चल्यो । तर, बन्द ओठ त्यसपछि खुलेनन् ।

“त्यसले के भनेको हो कुन्नि, बुझ्नुपर्छ है । बाटो न घाटो कुद्नु हुँदैन नि !,” पोखरीलालले सुनायो ।

“अँ अँ, म पनि त्यही सोच्दै छु । कुरो नखुट्ट्याईकन हिँडिए बाटो बिराउन सकिन्छ,” बालानन्दले मुख खोल्यो ।

ती जहाँ उभिएका थिए, त्यहीँ टक्क अडिइरहे । एकार्काेलाई हेरेर मुसुक्क हाँसे ।

आआफ्ना बाटो छोट्ट्याउने काम सुरु भयो ।

“कसैले कसैलाई विनाउद्देश्य सघाउने कुरै आउँदैन । फेरि, सघाउँछ पनि किन ?,” अप्ठेरो महसुस गर्दै बालानन्दले पोखरीलालतिर हेर्यो ।

“अँ भन्या, साँच्चै हो, मलाई पनि त्यस्तै लागिरहेछ । कसैले निःस्वार्थ रूपमा सघाउँथ्यो भने अस्ति र हिजो पनि त सघाउन सक्थ्यो नि ! आजै मात्र किन ?,” पोखरीलाल बालानन्दतिर फर्कियो ।

ती एकान्त विचरणमा थिए । दुईजनाको साथ थियो । चौतारामा पुग्नपुग्न लागेका थिए । डाँडाबाट बगिरहेको शीतल वायुमा चरा हावामा कावा खाँदै उडिरहेका थिए ।

‘खर्चबर्चको चिन्ता नगर, हामी पछाडि छौँ । काम अगाडि बढाइहाल ।’ को थियो त्यो ? दुवै एकार्कालाई प्रश्न गरिरहेका, सोधिरहेका थिए । पटक्कै उत्तर फेला पर्न सकिरहेको थिएन । खोजी नभएको हैन, तर खोज सफल हुन सकिरहेको थिएन ।

फेरि दुवैलाई ओठ खोल्न अप्ठेरो लागिरहेको थियो ।

“को थियो ?,” पोखरीलाल बालानन्दतिर फर्कियो ।

“को थियो ?,” बालानन्द पोखरीलालतिर फर्कियो ।

दुवै अकमक्क बने । बोल्ने काम भएन । तर, एकार्कालाई हेर्ने काम मजैले भयो ।

आमनेसामने नजरले एकार्कालाई सोधे । उत्तर दुवैसँग थिएन । भएर पनि नभनेको हुनसक्छ, दुवैको मनमा अव्यक्त भाव रहेको कल्पना गर्न सकिन्थ्यो । केही काल हेराहेर गर्ने काम मजैले चल्यो ।

“अहँ, मलाई थाहा छैन,” बालानन्दले भन्यो ।

“मलाई पनि थाहा छैन,” पोखरीलालले थप्यो ।

“त्यसो भए ?,” पोखरीलालले अँध्यारो मुख झन् अँध्यारो बनाउँदै भन्यो ।

“अँ अँ, त्यसै गरौँ न त,” बालानन्दले थप्यो ।

“हामीले हाम्रो पछाडि उभिने को हो त्यो, जान्नुपर्यो नि !,” बालानन्दले मुख खोल्यो ।

“किन पछ्याइरहेको छ त, जान्नु र बुझ्नु आवश्यक छ,” पोखरीलालले थप्यो ।

सम्बन्धित ठाउँमा पुगे । एकपटक हैन, बारम्बार गए र जाँदै रहे । जान न त गए, तर उत्तर बनेर फर्केन । लामो अवधि कुरे र पर्खे, तर पनि त्यो आएन मात्र हैन, आउने छाँट पनि देखाएन ।

“चाहिन्छ चाहिन्छ,” पोखरीलालले भन्यो ।

“तपाईंहरू किन बोल्न चाहनु हुन्न ? म उत्तरको खोजीमा छु,” बालानन्दले थप्यो ।

अहँ, उनीहरूले खोजेको कुरा भेट्दै भेटेनन् । जिज्ञासा कहाँ राखेनन् र ? राख्ने र सक्नेजति सबै ठाउँमा राखे । दलमा पनि कुरा नपुगेको कहाँ हो र ? पुर्याए । तिनीहरूले निरन्तर पछ्याइरहेका भए पनि फेला पार्नचाहिँ अहँ, सकिरहेका थिएनन् । ती हिँडिरहेका मात्र थिएनन्, हिँड्ने अभिलाषा पनि मजैले बोकिरहेका थिए ।

“आआफ्नो काम गर्नाेस्, कोही कसैलाई खोज्ने र चिन्ने काम तपार्इंहरूको होइन । अब ढिला नगर्नाेस्, जति ढिला भयो त्यति बेफाइदा हुन्छ,” ढोकामा उभिने एकजनाले भन्यो ।

ती फेरि अलमलिए । बुझेनन् वा बुझेर पनि आत्मसात् गर्न सकेनन् । मनमा दिगमिग दिगमिग लागिरह्यो । कसो गर्दा होला त ? अहँ, ठम्याउन सकेनन् ।

अन्योल मानेर बसिरहँदा अवज्ञा गरेको आरोप पो लाग्ने हो कि कतै ! मनमा अनेक शंका उपशंका उब्जे । तर, यसो उसोको निर्क्योल गर्न सकेनन् । अप्ठरो भयो र मन अमिलो बनाए ।

“मेरो छायाको पछिपछि उभिने को हो तँ ? चिन्न चाहन्छु । शक्ति मसँगै छ, सञ्चय गर्न तयार छु । तर, अर्काको भर लिएर हिँड्दा एक दिन चिप्लेर लड्ने सम्भावना प्रबल रहन्छ, म मेरै बलबुतामा हिँड्न र उद्देश्य हासिल प्राप्त गर्न सक्छु,” पोखरीलालले अँध्यारो मुख बनाउँदै दाह्रा किट्यो ।

“हो त,” बालानन्दले थप्यो ।

“मलाई म आफैँमाथि विश्वास छ । त्यसैले अर्काको पछि नलागौँ, यो मेरो विनम्र आग्रह हो,” अलि पर उभिएर उनीहरूको कुरा सुनिरहेको एउटाले भन्यो ।

अर्कोले टाउको हल्लाउँदै मुठी कसेर समर्थन गर्यो र

“भो, बहस नगरौँ । यसबाट लाभ होइन, हानि हुन्छ । यो तपाईंहरूको काम पनि होइन । व्यवस्थापन हामी गर्छौ । दायाँबायाँको कोही कसैलाई नसुन्नोस्,” अगाडि उभिने अर्कोले भन्यो ।

ती विद्यार्थी संगठन प्रमुख थिए, तर विद्यार्थी थिएनन् । विद्यार्थी जीवन त एक दशकअगाडि नै छाडिसकेका थिए, तर सबैले विद्यार्थी नेता मान्नुपर्ने एउटा जबर्दस्त मान्यता थियो ।

“अब दायाँबायाँ भए राम्रो हुने छैन,” एउटा जबर्जस्त चेतावनी आयो ।

फरक किसिमले आआफ्ना ठाउँमा विचार राखेका थिए । मानिस फरक थिए । ठाउँ फरक थियो । परिवेश फरक थियो । अवस्था र स्थिति फरक थियो । तर, दुवैतिरको स्थिति एउटै थियो । एकले अर्काेलाई सुनाउँदा आफैँ अचम्मित परेका थिए । अर्को विकल्प पनि थिएन ।

दुवै देशको सुदूरपूर्व र सुदूरपश्चिमका सीमावर्ती जिल्लावासी थिए । काठमाडौं देशको राजधानी पढाइएको थियो । हाजिरीजवाफ प्रतियोगिताका लागि कण्ठ गरेका थिए । कस्तो होला त राजधानी ? मनमा लागेको थियो । नाम मात्रले पनि रोमाञ्चित बनेका थिए ।

गाउँभन्दा गाउँपालिका कार्यालय रहेको ठाउँ अलि राम्रो थियो । त्यहाँ बाटाघाटा थिए । पसल थिए । स्वास्थ्यचौकी थियो । हुलाक थियो । टेलिफोन अफिस थियो । विद्यालय भवन थियो । ठाउँ महत्त्वपूर्ण छ, त्यसैले यति धेरै कार्यालय स्थापना भएका होलान्, उनीहरूलाई लागेको थियो ।

जिल्ला सदरमुकाममा अझै धेरै सुविधा थियो । जिल्लाभरिका सबै ठूला कार्यालय यहीँ थिए । धेरै मानिस सेवासुविधा लिन आउँथे । गाउँमा पढ्ने विद्यालय नभएका कारण सदरमुकाममा पढ्न बसेका थिए । सुदूरपश्चिममा बसेको बालानन्दको घर सुदूरपूर्वमा थियो ।

ऊ मामाघरमा बसेर पढिरहेको थियो । तर, पोखरीलालको घर यहीँ थियो । गाउँमा नभएका बिजुली, खानेपानी, मोटर हिँड्ने बाटो यहाँ थिए । त्यसैले जिल्ला सदरमुकामलाई ठूलो मानेका थिए ।

राजधानी – ओहो, त्यो त कति ठूलो होला कति ! सोचेर, बुझेर तथा संवेदनशील बनेर व्यवहार गर्छ होला लागेको थियो । गाउँ, सहर र राजधानीलाई तुलना गरेका थिए । छातीमा राजधानीप्रति अतिश्रद्धा थियो । तब न राजधानी ! ती मनमनै भन्थे र प्रशंसाको गीत गाउँथे ।

पोखरीलाल र बालानन्दको दिलरानी र अनिरुद्रसँग पटकपटक भनाभन भएको थियो । भनाभन धेरैपटक भए पनि त्योचाहिँ सबैभन्दा ठूलो भनाभन थियो । अवस्था हात हालाहालसम्म पुगेको थियो । मुख छोडाछोड भएको थियो ।

अन्त्यमा स्थिति अलिकति फरक भयो । छन्दावतीले हस्तक्षेप गरिन्, नत्र अप्रिय घटना घट्ने पक्कापक्कीजस्तै थियो ।

छन्दावती उनीहरूकी शिक्षक थिइन् । राजनीति पनि गर्थिन् । दुवैका संगठनलाई आर्थिक रूपमा पनि सघाउँथिन् । माग्नेहरू कसैलाई पनि कहिल्यै खाली हात पठाउँदिनथिन् ।

त्यसो त नसघाइएकाहरूले आँखाको तारो बनाउँथे । यसैले बाँच्नका निम्ति सबैलाई चन्दा हाल्नुपर्ने बाध्यता थियो । संगठनसँग नजिक नभएका शिक्षकलाई त टिक्न समेत मुस्किल पर्थ्यो ।

उनी अलि जब्बर पनि थिइन् । कोही कसैसँग दब्दिनथिन् ।

बलियो संगठननिकट भएकाले तागत देखिएको हो –कोहीकोही यसो पनि भन्थे ।

राजनीतिमा प्रत्यक्ष देखिन्नथिन् । तथापि, कतिपय अप्ठेरामा अगाडि बढ्थिन् मात्र होइन, समाधान पनि खोज्थिन् । त्यतिखेर त्यस्तै भएको थियो ।

उनीहरू मज्जाले तातेको बेला उनी प्ुगेकी थिइन् । हस्तक्षेपमार्फत समस्याको समाधान निक्लिएको थियो ।

दिलरानी  र अनिरुद्र पनि आन्दोलनमा थिए । उनीहरूमाथि कसैको हात र साथ रहेको कुरा बजारमा आयो । पहिले त तिनीहरूले वास्ता गरेनन् । फेरि पनि सन्दर्भ जोडियो ।

“लडाइँ हाम्रै बलमा हुनुपर्छ । अर्काको साथ र सहयोगले त अधीन हैन, पराधीन बनाउँछ,” दिलरानीले भनिन् ।

“मनकै कुरा, यसमा मेरो पनि पूर्ण समर्थन छ,” अनिरुद्रले थप्यो ।

ती दुवै बोलेनन् । त्यो बैठक थियो । अन्य सहभागीहरू पनि थिए । कोही पनि बोल्न खोजिरहेका थिएनन् । चुपचाप सुनिरहेका थिए । यसले दिलरानी र अनिरुद्रमा रहेको आशंकामा मलजल गर्यो । प्रश्न फेरि दोहोरियो ।

“एक्लै लड्न सकिँदैन ?,” तिनीहरूमध्ये एउटाले भन्यो ।

“कसै न कसैको साथ चाहिहाल्छ नि,” अर्काेले थप्यो ।

दिलरानी र अनिरुद्रले विमति जनाउँदै बैठक बहिष्कारको घोषणा गरे । बैठक हलमा मजैको सनसनी मच्चियो । आरोप–प्रत्यारोप चल्यो । दोष एकार्काको टाउकोमा थुपार्ने प्रक्रिया चल्यो । निक्कै समय माथापच्चिसी चलिरह्यो । अहँ, कोही गल्न मानेनन् ।

“अर्काको भरमा अगाडि बढे भविष्यमा उसले लगानीको साउँ मात्र होइन, ब्याज पनि खोज्न सक्छ,” दिलरानीले मुख खोलिन् ।

“हामी नतमस्तक बन्छौँ, अर्थात् केही गनै सक्दैनौँ,” अनिरुद्रले थप्यो ।

परिस्थिति जटिल मोडतिर हिँडिरहेका बेला छन्दावती टुप्लुक्क देखा परिन् । उपस्थित सबैले अन्यमनस्क भावले हेरे ।

“हैन, तपार्इंहरू के गर्दै हुनुहुन्छ ? मलार्ई देखेर चुपचाप पो हुनुभो त,” उनले भनिन् ।

प्रत्युत्तर कसैले लगाएनन् । उनको मनमा आशंका जन्म्यो ।

आन्दोलन सफल भयो । एकएक गरेर महिना हैन, धेरैधेरै वर्ष पनि बित्यो । जनताको अवस्था जस्ताको त्यस्तै रह्यो ।

अस्ति र हिजो, आज पनि थियो । सत्ताछेउमा उभिएकाहरूको स्वर फेरियो । परिवर्तन विगतमा पनि भएको थियो । हरेक सत्ता परिवर्तनसँग छेउछाउ र आसेपासेको आमूल परिवर्तन भएको स्पस्ट देख्न सकिन्थ्यो ।

देशको सिमाना मिचिँदै थियो । सचेत सर्वसाधारणका ध्यान त्यता पुग्दै थिए । तर, छेउछाउका र भविष्यमा माझमा पुग्ने सम्भावना बोकेकाहरू चुपचाप थिए । बक फुरिरहेको थिएन ।

सर्वसाधारणमा आशाको दियो थियो । ती अन्यत्र जान हिचकिचाइरहेका थिए । मनमा चिसो थियो, तर आशाले डगमगाउन दिइरहेको थिएन ।

ती मौनता साधिरहेका थिए ।

“हैन, सहरको स्वभाव यस्तै हो कि क्या हो !,” उसलाई पटकपटक नलागेको हैन ।

सहरमा सत्ता थियो, सबै त्यहीँ झुम्मिरहेका थिए । वरिपरि घुमिरहेका थिए । पाउनेहरू जोगाउन र नपाउनेहरू पाउन वैध–अवैध दुवै प्रक्रिया अपनाइरहेका थिए । कोही कसैलाई दायाँबायाँ हेर्न फुर्सद थिएन ।

जनता देशको सिमाना दिन प्रतिदिन घट्दै गएकामा चिन्तित थिए । अधिकांश मन रोइरहेका थिए, तर अँगेनामा आगो तापिरहेका र ताप्न खोजिरहेकाहरूलाई यो घटनाले अलिकति पनि छोएको थिएन ।

ती वरिपरि कतै नहेरी त्यही प्राप्तिका तरिका र प्रक्रियातिर एकत्रित थिए । सामान्य नागरिकका मन भतभती पोलेको थियो, तर ती केही गर्न सक्ने अवस्थामा थिएनन् ।

विद्यार्थी, किसान र मजदुरका आन्दोलन हुन छाडेको थियो । हेर्दा लाग्थ्यो, सबै समस्याको निराकरण भइसक्यो । तर, त्यो अवस्था थिएन । परिवर्तनपछि सबैका माग फिका भएका थिए वा प्राथमिकतामा परिरहेका थिएनन् । हिजोअस्तिका प्राथमिकता आज फेरिएका थिए ।

एक दिन तिनीहरूले दिलरानी र अनिरुद्रलाई देखेका थिए । उनीहरूसँग आँखा जुधेका थिए । ती नाजवाफ थिए । पटक्कै बोल्न सकिरहेका थिएनन् । आँखा जुधाउन पनि हम्मेहम्मे परिरहेको थियो ।

“अनि...?,” सोधेका थिए ।

तिनीहरूलाई बोल्न गाह्रो भइरहेको थियो । केवल मुहारमा एकटकले हेरेका थिए ।

उनीहरूसँग देशको सिमानाका विषयमा कुरा उठेको थियो । जनजीविकाको विषयमा प्रतिक्रिया आएका थिए । सपनाका विषयमा छलफल भएका थिए । तर, ती नाजवाफ थिए । अहँ, बोलिरहेका थिएनन् ।

“मुनाफासहितको लगानी,” उनीहरूले भनेका थिए ।

ती केही बोल्न सकिरहेका थिएनन् ।

“अन्य केही छन् कि ?,” पुनः सोधेका थिए ।

ती बोल्न सकिरहेका थिएनन् ।

“यो सुरुवात हो,” उनीहरूले थपेका थिए ।

“आफ्नै बलबुतामा अगाडि बढौँ । अर्काको साथ लिनुको अर्थ कमजोर छौँ भन्ने देखाउनु हो,” बारम्बार जोड नगरेका कहाँ हुन् र ? 

तर, सुनुवाइ भएको थिएन । विद्रोह गर्ने अवस्था थियो । ती त्यसो गर्न समर्थ बनेनन् । अन्त्यमा निर्णय शिरोधार्य गरे ।

किन बुझेनन् कुरा ? पक्कै ती नजान्ने थिएनन् –मनमा यस्ता प्रश्न उठ्ने गर्छन् । तथापि, उत्तर छैन । हिजोझैँ सघन भेटघाट हुन छाडेको छ । प्रश्नका उत्तर पाइसकेका छैनन् । खोज्ने क्रम जारी छ, अर्थात् रोकिएको छैन ।

महाभूकम्पले देश थङथिलो थियो । लाखौँ मानिस घरबारविहीन थिए । हजारौँको ज्यान गएको थियो । देश अस्तव्यस्त थियो । परिस्थिति जटिलभन्दा जटिल बनिरहेको थियो । यस्तो स्थितिबीच देशमा नाकाबन्दी थियो । भूकम्पले थङथिलो बनाएको अवस्थालाई यसले नराम्रोसँग बिगारेको थियो ।

मुलुकको अवस्था नाजुक थियो । मन्त्रीहरू नाकाबन्दीलाई नाकाबन्दी भन्न डराइरहेका थिए । त्यो गज्जबको दृश्य थियो । छक्क बनेका थिए ती ।

सम्भवतः तिनीहरूको नजरमा देशभन्दा सत्ता ठूलो थियो । सत्ताप्राप्ति निम्ति आफूलाई नै बिर्सिइरहेका थिए । कैयौँ दिनसम्म उत्तर खोजे, तर पाउन सकिरहेका थिएनन् ।

मत फरकफरक ठाउँमा जान्थ्यो । वादविवाद गर्थे । विचारविमर्श हुन्थ्यो । “बौद्धिक र तार्किक विचारको लडाइँ हुनुपर्छ है, हामीबीच,” ती त्यसो पनि भन्थे ।

कतिपय सवालमा मत एक ठाउँमा पनि हुन्थ्यो । नाकाबन्दीमा ती एक ठाउँमा थिए । सीमारक्षामा सधैँ एकसाथ हुन्थे र भइरहेका थिए । यो केही हैन भन्नेलाई ललकारेका पनि थिए ।

देशको सिमाना कहिले कता त कहिले कता दुख्थ्यो । त्यहाँ जातीयता, क्षेत्रीयता, भाषा, विचार र समुदाय मिसिँदैनथ्यो । अन्यत्र छुट्टिन्थे, मिसिन्थे र कतिपय अवस्थामा पिसिन्थे ।

ती त्यस्ता कुराहरूबाट कहिल्यै डराउँदैनथे, न त भाग्थे नै । बालानन्द यादव, पोखरीलाल चौधरी, अनिरुद्र झा, छन्दावती कुशवाहा र दिलरानी मोची थिइन् ।

मानिस घरघरमा विभजित थिए । विश्वास छरिएको थियो । विचार पोखिएका थिए । आस्था बगिरहेको थियो । कोही खेलिरहेको थियो । केही खेलाइरहेका थिए ।

ओठओठमा प्रश्न थियो, तर उत्तर थिएन । उत्तरको खोजीतिर कसैको ध्यान जान सकिरहेको थिएन । समय हिँडिरहेको थियो । गतिले गति समातिरहेको थियो, तर विचारमा विश्वास जम्न सकेको थियो ।

दुवै स्नातकोत्तर सकाएर बेरोजगार बनेका नवयुवा थिए । उनीहरूका मनमा विविध प्रश्न जन्मिरहेका थिए । हो, जन्मने क्रम रोकिएको थिएन । ती रोकिने अवस्थामा पनि थिएनन् । ती सबै एकएक गर्दै सोचसागरमा हराइरहेका थिए ।

“हैन, तपार्इंहरू अघिदेखि नै उठ्नुभएको छैन कि क्या हो ?,”  बस्न आउनेमध्येको एकजनाले सोध्यो ।

ती झल्याँस्स बिउँझे । घाम झलमल्ल लागिरहको थियो । आउनेहरू पसिना पुछ्दै चौतारामा बस्न खोजिरहेका थिए ।

“हजुर,” तिनीहरूका टाउका एकसाथ हल्लिए ।

“आम्मामा, हामी त बजार पुगेर आइसक्यौँ !,” आउनेहरूले भने ।

“हो हो, स्मृतिसागरमा पो हराइएछ, हगि ?,” बालानन्दले भन्यो ।

“अँ त !,” पोखरीलालले थप्यो ।

आँखा मिच्दै दुवै आएको बाटोतिरै फर्किए ।  

(स्वाभिमानबस्ती, बारा)