गएको जेठ अन्तिम साता सम्पन्न ‘शब्दबिम्बमा सत्यमोहन’ पुस्तक विमोचन समारोहमा सहभागी हुने मौका मिल्यो । मजस्तो साहित्यिक, सांस्कृतिक र पत्रकारिता फाँटभन्दा बाहिरको व्यक्ति त्यहाँ एक्लो पर्नु स्वाभाविक थियो । किन्तु, त्यो एक्लोपन मेरा लागि फलदायी नै रह्यो । अरूहरू आपसमा गफिन र आ–आफ्ना अभिमत राख्नमा निमग्न थिए । मचाहिँ उनीहरूका कुरा सुन्न र वातावरणको अवलोकन गर्नमै आनन्द मानिरहेको थिएँ ।

बडो तन्मय भएर किताबमाथि बोल्ने वक्ताहरूका कुरा सुनेँ । धेरैजना सत्यमोहनबारे धेरै बोल्न चाहन्थे । किन्तु, समयाभावले त्यो सम्भव भएन त्यहाँ । करिब दुई घण्टा चलेको कार्यक्रममा सुनेका कुरा, उल्लिखित पुस्तक पढेर थाहा पाएका कुरा र मेरो स्मृतिपटमा रहेको अभिज्ञानलाई समेत समेटेर यो आलेख पस्कने जमर्को गरेको छु ।

मनुष्य जन्मन्छ, आफ्नो भागको कर्मको सम्पादन गर्छ र आयु सकिएपछि मृत्युमा प्राप्त हुन्छ । महात्मा बुद्ध भन्छन्, ‘जन्म दुःख हो, जरा दुःख हो, रोग दुःख हो र मृत्यु पनि दुःख हो ।’

वेदान्त र बौद्ध दुवै दर्शनले दुःखबाट छुटकाराको उपाय जन्म र मरणको आवतजावतबाट मुक्ति या मोक्षलाई नै मान्दछन् । परन्तु, सत्यमोहन आममानिसजस्ता थिएनन् ।

उनी जीवनमुक्त अर्थात् जीवित अवस्थामा नै आत्मज्ञान प्राप्त गरेर सांसारिक मायाजालबाट मुक्त भएसमानका मानिस थिए । संसारमै थिए र सतत् रूपमा सांसारिक कर्मको सम्पादन गरिरहेका थिए । परन्तु, उनी अनासक्त र विरक्त थिए ।

सारा कर्म गर्दै जाने, संसारका विषय र वस्तुको प्रयोग गर्ने, किन्तु लिप्त नहुने । उनी भन्ने गर्दथे, ‘मृत्यु त हामी साथमै बोकेर हिँडिरहेका हुन्छौँ, किन डराउने ? सापेक्षवाद हो सबै, अस्तित्व केहीको पनि छैन । मृत्यु जहिल्यै तिमीसँगै छ । चिन्तन–मनन गर्नू, चिन्ता नगर्नू ।’

सत्यमोहनको जीवनीलाई नियालेर हेर्दा लाग्दछ, उनी ईशोपनिषद्को महावाक्य ‘ईशावास्यमिदं सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनम्’बाट प्रभावित थिए ।

सत्यमोहनले जीवनका चारै दुःखलाई चुनौती दिए । स्वस्थ रहनुको रहस्यबारे पत्रकारको प्रश्नमा उनले परिहास गर्दै भनेका थिए, ‘आमाको दूध बेस्सरी चुसेर । चिन्ता लिन्नँ ।’ 

बरु, भरी जवानीमा सरकारी कामको सिलसिलामा तनहुँमा रहेका बखत उनी सिकिस्त भएका थिए । उनी बस्ने गरेको डेराका घरधनीले अन्तिम अवस्था आएको ठानेर महामृत्युञ्जय मन्त्र सुनाउने व्यवस्था मिलाएका थिए ।

कालको मुखमा पुगिसकेका उनी बौरेर थप ७८ वर्ष बाँचे । बुढेसकालले उनलाई छुन सकेन । प्राचीन समयका ऋषिमुनिले परमात्मासँग आरोग्य र शतायु माग्दथे । सत्यमोहनले नमागीकनै त्यो सबै पाए ।

तनहुँको जरोबाट उम्केपछि मानौँ उनलाई रोग र कालले बिर्स्यो । यसलाई अर्को तरिकाले भन्दा विधाताले उनलाई जिम्मेवारी पूरा गर्न सकोस् भनेर स्वस्थ शरीर, मन र आयु प्रदान गर्यो ।

सत्यमोहनले जीवनमा अवसर पनि धेरै पाए । भाग्य सधैँ अनुकूल र दाहिना हुने, मौका मिलिरहने । फ्याट्टफ्याट्ट बिनादौडधुप काम मिल्ने र पाएको कामलाई अत्यन्त जाँगर र इमानका साथ पार पनि लगाउन सक्ने ।

विश्लेषक सीके लालले सत्यमोहनको ‘सत्तासँग अनुरूपताको निरन्तरता’ सम्बन्धमा चाखलाग्दो वर्णन गरेका छन् । ‘प्रवाहमा बगेको जीवन’ शीर्षकको रचनामा उनी लेख्छन्, ‘जन्म, कर्म र देहावसानको चक्रलाई बुझेका व्यक्तिका लागि जीवनको एउटा खास मुकामपछि मृत्यु प्रतीक्षाको घडी हुने गर्दछ । किनभने, कालले मात्र मुक्तिको द्वार खोल्न सक्दछ ।’

पुस्तकका सम्पादक गोपीकृष्ण ढुंगाना आफ्नो सम्पादकीय ‘समयले बनायो सत्यमोहन, सत्यमोहनले बनाए समय’मा लेख्छन्, ‘सादा जीवन, सकारात्मक सोच, सक्रिय जीवन अर्थात् सत्यमोहन । सत्यम्, शिवम्, सुन्दरम् अर्थात् शिवजस्तै सुन्दर अनि सत्य पनि ।’ उनी लेख्छन्, ‘जसरी बग्छ पानी, त्यसरी नै बगे सत्यमोहन ।’

सम्पादक ढुंगानाले सत्यमोहनको जीवनदर्शनलाई सुन्दर मालामा उनिदिएका छन् । अनेकौँ लेख, सम्पादकीय, समाचार, अन्तर्वार्ता र तस्बिरहरूले सुसज्जित छ, कृति । यसको अध्ययनले युवालाई कर्ममार्गमा सरिक हुन र पाकाहरूलाई सम्यक जीवन जिउनमा प्रेरणा दिनेछ । अनुसन्धातालाई यसले विशेष सहयोग पर्याउँछ ।

सत्यमोहन कर्मशील थिए । सत्य र मोहनका अनुपम संगम । सत्य अर्थात् जस्तो हुनुपर्ने हो त्यस्तै या सन्देहरहित । सत्य अर्थात् पत्याउन र विश्वास गर्न योग्य एवम् इमानदार । उनको जीवन जस्तो हुनुपर्छ त्यस्तै हुने एक प्रक्रिया थियो । एक अविरल, अविचल र सतत प्रवाह ।

जीवनलाई निरन्तर सन्मार्गमा प्रवृत्त गराउने अटल धैर्य । जीवनयात्राका हरेक बिसौनीमा सफलता । सबै कामहरू कालजयी र अविस्मरणीय । मोहन अर्थात् अरू कसैलाई मोहित पार्ने शक्ति । मोहन अर्थात् अन्य कसैलाई आनन्दी बनाउने क्षमता । मोहन अर्थात् मनोहर र सुन्दर व्यक्तित्व । उनी सहज, सरल र सादगीपूर्ण व्यक्तित्वका धनी थिए । मोटरैमोटरको सहरमा एउटा वरिष्ठ पैदलयात्री थिए उनी ।

परिस्थितिसँग उनी अनुकूलन क्षमताका पुञ्ज थिए । अरूलाई नयाँनयाँ परिस्थितिमा अनुकूलन कायम गर्न छेपाराले झैँ रङ फेर्नुपर्थ्यो । किन्तु, प्रवाहमा बहने सत्यमोहनलाई कुनै झन्झट भएन । उनी सधैँ एउटै पहिरन र एउटै पहिचानमा अटल रहे । उनको जीवनरूपी सतत प्रवाहलाई सबैले सम्मान पनि गरे । उनी आफ्ना असहमतिहरूलाई ओकल्दै हिँडेनन् । यसको अर्थ उनमा विद्रोह चेत थिएन भन्ने होइन ।

जोशीको व्यक्तित्व निरन्तर प्रवाहको मिसाल हो । उनी संस्कृतिविद् मात्र नभएर एक सफल प्रशासक पनि थिए । उनले सर्वदा विद्यमान सरकारको नीतिअनुरूप काम गर्दै गए र आफ्नो ब्रह्मले देखेको सल्लाह दिए । सायद उनीभित्रको प्रशासकले विभिन्न युगयुगान्तरमा विद्यमान सरकारहरूको नीतिको आलोचना गर्नबाट रोकिरह्यो ।

मनुष्यका लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौती स्वस्थ जीवन जिउनु नै हो । कतिपय दीर्घजीवीहरू आफ्नो अनुकूल स्वास्थ्य र चिरायुको श्रेय शाकाहारी भोजन, समयपालन र प्रभातफेरी आदिलाई दिन्छन् ।

शताब्दी पुरुष भने न नियमित मर्निङ वाक न नियमित फलफूल सेवन र न त योग र व्यायाम । पत्नी राधादेवीका अनुसार उनी दिन बिराएर खसीको मासु खाने गर्थे । सुत्ने बेला थोरै ‘ऐला’ पिउँथे । एकपटक उनले अन्नपूर्ण पोस्टसँग भनेका थिए, ‘रक्सी त ऋषिमुनिले पनि खान्थे, मात्रा मिलायो भने औषधि बन्छ ।’

त्यसो भए त्यो सुदीर्घ जीवनको रहस्य के हो त ? उनको भनाइ थियो, ‘म जुरेली चरीको आदर्शलाई आत्मसात् गर्दै आत्मसन्तुष्टिमा रमाउँछु ।’

उनको जुरेली दर्शन अद्भुत छ । उनी भन्ने गर्दथे, ‘खासगरी जुरेलीकै जीवनदर्शनमा आधारित भएर जुरेलीजस्तै जीवन जिउन चाहन्छु । सिम्पल लिभिङ हाई थिङकिङ । जुरेलीलाई झैँ मलाई पनि न भोलिको चिन्ता छ न अहिलेकै ।’

जोशीले म को हुँ, किन आएँ, कसले पठायो र जीवनको प्रयोजन के हो ? जस्ता कुरालाई मनन गरिरहे । परन्तु, यी कुराको दार्शनिक उल्झनमा पर्न चाहेनन् । उनको जीवनदर्शन नै ‘निरन्तर कर्मशीलता’ थियो । कर्म गर्दै गए, जो मिलेको फल चाख्दै गए । कसैसँग कुनै गुनासो थिएन, ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।।’