(नेपालमा २० को दशकको एउटा सशक्त साहित्यिक आन्दोलन हो, अमलेख’ । र, त्यसको एक प्रणेता हुन्, कवि द्वारिका श्रेष्ठ । उनी लेखनमा संख्याभन्दा गुणमा बढी विश्वास गर्छन् । बन्दीपुरका सर्जक श्रेष्ठले काठमाडौंलाई कर्मथलो बनाए । उनी गम्भीर अध्येता पनि हुन् । चितवन जंगल लजको माध्यमबाट पर्यटन व्यवसायमा समेत उल्लेख्य योगदान दिएका छन् । अहिले उनको व्यवसाय अवरुद्ध छ । काठमाडौंमै ‘जलरिका प्रतिष्ठान’का माध्यमबाट साहित्यिक उन्नयनमा सक्रिय छन् । उनको महत्त्वपूर्ण कविताकृति ‘द्वारिका श्रेष्ठका कविता’ हो । लेखनको आरम्भकालीन कविताकृति ‘शीतको थोपा’, ‘द्वारिका श्रेष्ठका कविता’ र उत्तरकालीन कविताहरूको समग्र कृति ‘द्वारिका श्रेष्ठका समग्र कविता’ पाठकले रुचाइसकेका छन् । उनै कवि श्रेष्ठसित गोविन्द गिरी प्रेरणाले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश)

कविता लेख्न के कुराले प्रेरित गर्‍यो ?
थाहा छैन मलाई के भयो, केले लेखायो ! कुनै विशेष भावना या कुनै थिममा लेखौँ भन्ने पनि होइन । त्यस्तो खास केही छैन ।

पहिलो कविता लेख्दा कति वर्षको हुनुहुन्थ्यो ?
पहिलो कविता लेख्दा सायद १८/२० वर्षको थिएँ कि !

तपाईंलाई बन्दीपुरले कवि बनाएको हो कि काठमाडौंले ?
अलिकति त बन्दीपुरले नै बनाएको हो । किनभने, प्राकृतिक रूपले बन्दीपुर अत्यन्त रमाइलो ठाउँ, अत्यन्त स्वच्छ । अहिले त मान्छेहरूले ‘पहाडकी रानी’ भन्दै आएका छन् । सुरुमा मैले त्यस हिसाबले केही पनि सोचिनँ । काठमाडौं आएँ । मेरो विचारमा ९/१० वर्षको उमेरमा होला, म काठमाडौं आएको । म र मचा दाइ । हामी दाजुभाइ आएका थियौँ । त्यस बेला साथीहरू निकै बने । काठमाडौं पनि मलाई रमाइलो लाग्यो । यहाँ सबै थोक छ । हिमाल देखिन्छ । अलिकति उता गयो भने जंगलै छ, गोदावरीतिर । पर्यावरणको हिसाबले काठमाडौं अहिले पो निकै प्रदूषित भयो । तर, मैले एमए दिँदा सन् १९५७/५८ सम्म पनि राम्रो थियो । हिँडेर युनिभर्सिटी जाँदा पनि रमाइलो हुन्थ्यो । म त्यतिखेर काल्धारा बस्थेँ । हिँड्दै हिँड्दै पुग्थेँ । अति रमाइलो थियो के !

तपाईंलाई सुरुमा कसैको प्रभाव परेजस्तो भयो ?
जब मैले लेख्न थालेँ, पढ्न पनि थालेँ । म अंग्रेजी साहित्यको विद्यार्थी हुँ । म अंग्रेजी साहित्यबाट खास गरेर कवितामा बढ्ता प्रभावित भएँ । टीएस इलियट, एज्रा पाउन्ड, ईइकमिङ्स, यिट्स आदिबाट । पढ्ने पनि त्यही, रुचि पनि त्यही भएको हुनाले प्रभावित भएँ । जहाँसम्म नेपालको कुरो छ, पुरानाले मलाई प्रभाव पारेको छैन । मलाई सबैभन्दा मन पर्ने ‘छोरीलाई मानचित्र पढाउँदा’ शीर्षकको विजय मल्लको कविताले केही प्रभाव पारेको हो । पछि मोहन कोइरालाको कविताले । उहाँको इमेजरीको हिसाबले, विचारले होइन । नयाँनयाँ सिम्बोल, इमेजहरू लेख्दाखेरि मलाई बढो प्रभाव पर्दथ्यो ।

उहाँको एउटा कवितामा भएको म एउटा लाइन सम्झन्छु, ‘पहाडको थुम्को एउटा तरुनीको स्तनजस्तो चुच्चो !’ त्यो प्रगतिमा छापिएको थियो । प्रायः त प्रगतिबाटै उहाँले आफ्नो कविता सम्प्रेषण गरेको हो नि ! पछि रूपरेखामा । तर, मेरो विचारमा उहाँको पहिलेपहिलेको कविता जुन प्रगतिमा थियो, त्यो नै उत्कृष्ट हो कि ! पछि उहाँले लामा कविताको एक्सपेरिमेन्ट गर्नुभयो । त्यसमा केही कुराहरू विवाद गर्न सकिन्छ । तर, बेसिकली उहाँका प्रतीकहरूले मलाई प्रभावित गर्यो । त्यसपछि त अरू साथीहरूको कविता पनि पढियो ।

फेरि एउटा कुरा के भने, म खास लेखनमा त्यति दिलोज्यानले लाग्ने कवि होइन, जसरी अरू लाग्छन् । त्यसमा रुचि छैन मेरो । म त मन लागेको बेलामा लेख्ने हो, जब फिलिङ्सहरू आउँछ । जस्तो, म आठ/दश वर्ष नलेखीकन पनि बसेँ । त्यसपछि मैले दुई/चारवटा कविताहरू लेखेँ । अहिले पनि म एउटा सिंगो कविता त लेख्दिनँ, तर बीचबीचमा एक्लै बस्दा फिलिङहरू आउँछ नि, म त्यसलाई टिपेर राख्छु र डेभलप गर्छु । त्यसकारणले म कवि भएर दिनदिनै लेख्नुपर्छ, महिनामा यतिवटा लेख्नुपर्छ भन्नेमा छैन । फिलिङ्स हो, फिलिङ त कति बेला कुन रूपमा आउँछ, त्योअनुसार हो । त्यसकारणले म क्वान्टिटीमा विश्वास गर्दिनँ ।

तपाईंको साथीहरूको जमात कसरी खडा भयो ?
यसो भयो, लेखनमा यस्तो हुन्छ नि, कविता लेख्ने साहित्यकार साथीहरूको भेट भएपछि इन्टर्याक्सन हुन्छ नि, त्यसले भयो । बीए पढ्दाखेरि अलि बढ्ता सशक्त भएँ । सन्जोगले मेरो डेरा कृष्णभक्त (श्रेष्ठ)को डेरा सँगै पर्यो । त्योभन्दा अगाडि मोहन कोइरालासँग पनि संगत थियो । हाम्रो बढ्ता इन्टिमेसी कृष्णजी, मोहनजीसँग भयो । पहिलापहिला त मोहन हिमांशु थापासित पनि भयो ।

‘रोदी’ बन्यो, तपाईं नअटाएको कि रुचि नभएको ?
होइन, नअटाएकै भन्नुपर्छ । बराबर टुँडिखेलमा हाम्रो जमघट हुन्थ्यो । भेट्थ्यौँ । उनीरूरुको एउटा फिलोसफी के रहेछ भने, पाँचजनालाई मात्रै राख्ने । मैले उहाँहरूलाई भनेँ– तपाईंहरू त पञ्च पाण्डव रहेछ । पछि मैले रुचि पनि देखाइनँ । उनीहरूले आऊ पनि भनेनन् । मलाई उनीहरूको त्यो साँघुरो घेराजस्तो लाग्यो । त्यसकारण मैले कहिले पनि रुचि देखाइनँ । उनीहरूको गोष्ठीमा मैले कहिल्यै भाग लिइनँ ।

मित्रताचाहिँ कायमै रह्यो ?
मित्रता कायमै रह्यो, खासगरी कृष्णजीसित । वासु शशीसित त्यस्तो केही रहेन । कुमार नेपाल र म जागिर एउटै अफिसमा खान्थ्यौँ, इन्टिमेसी भने थिएन ।

‘अमलेख’ आयो, ‘अस्वीकृत जमात’ पनि आयो नि !
अमलेख त हामीले नै सुरु गरेको हो ।

अमलेखमा कोको हुनुहुन्थ्यो ?
अमलेखमा म, कृष्णजी, रत्नशमशेर (थापा), मोहन कोइराला, पुरुषोत्तम बस्नेत । अनि, सिउँडी नामको पत्रिका निकाल्यौँ हामीले । त्यसमा भुवन कोइराला हुनुहुन्थ्यो । पहिले कोइराला, अहिले ढुंगाना । त्यही पाँच/सातजना हो ।

अमलेखको अवधारणा कसको हो ? 
मैले नै हो । हामीले नै हो । के भने, अमलेख भनेको स्वतन्त्र अभिव्यक्ति हो । हामीले परम्परामा किन विश्वास गर्ने भन्यौँ । संस्थापनमा पनि किन विश्वास गर्ने भन्यौँ । त्यसकारण संस्थापनमा हामी कहिले पनि संलग्न भएनौँ । कविता र लेखहरू छाप्न पनि दिएनौँ । हामी अपरम्परावादी । अमलेख भएपछि हामी सबै स्वतन्त्र । सबै किसिमबाट हामी स्वतन्त्र हुन चाहन्थ्यौँ । विचारमा । सोचाइमा । लेखाइमा । त्यही भनेर हामीले अमलेख नाम राखेका हौँ । त्यसका लागि एउटा पत्रिका चाहिन्छ भनेरै सिउँडी निकाल्यौँ । त्यो पनि एउटा विम्बको रूपमा । मरुभूमिमा पनि सिउँडी उम्रिन्छ, पानी चाहिन्न । घाम चाहिन्न । लेखकहरू पनि त्यसरी नै बाँच्न जान्नुपर्छ भन्ने हिसाबले प्रतीकका रूपमा ल्याइएको हो । सिउँडी ६/७ अंक कति निस्कियो ।

सिउँडी नाम कसले राखेको, तपाईंले नै हो ?
हामीले नै भन्नुपर्यो । मलाई सिउँडी मन पर्थ्यो । मैले कलेक्सन पनि गर्थेँ । किनभने, हाम्रो विचारसित मिल्दो भो नि त, सिउँडी । एउटा प्रतीकका रूपमा । जस्तोसुकै वातावरणमा पनि हुर्कन सक्ने । कोठाभित्र राखे पनि हुने, बाहिर राखे पनि हुने । पानी परे पनि ठिक छ, घाम लागे पनि ठिक छ ।

अनि, अस्वीकृत जमात ?
म छैन त्यहाँ । हामी कोही छैनौँ ।

तपाईंको पहिलो कवितासंग्रह ०१५ सालमा निस्कियो, होइन ?
हो । २०१५ सालमै हो, ‘शीतको थोपा’ । म त्यति बेला बीएमा पढ्दै थिएँ । बीए सिद्धिनै लागेको थियो क्यार । २०११ सालमा एसएलसी गरेको मैले । त्यति बेला म अलि योङ पनि थिएँ । त्यसमा बढ्ता सेन्टिमेन्टल भावनाहरू छन् । ती कविताले मेरो अहिलेको विचार र अवधारणालाई रेप्रिजेन्ट गर्दैन । त्यसकारणले मैले समग्र कवितामा त्यो राख्न पनि चाहेको थिइनँ । ‘समग्र कविता’ श्रीमतीजीले निकाल्नुभयो, हाम्रो विवाहोत्सव पारेर । मलाई थाहै भएन के ! मलाई सरप्राइज दिन निकालेको । ‘शीतको थोपा’ पनि राखेको रहेछ । अरू फुटकर कविता पनि राखेको रहेछ । पछिल्लो भागमा ७० को दशकमा लेखेका दुई/चारवटा कविता छन् ।

‘समग्र कविता’ छापिँदा कस्तो अनुभूति भयो ? 
मैले केही सोचिनँ । किन भनेदेखि, म मेरो किताबको समीक्षा गरेर कसैले लेखिदेओस्, त्यसबारेमा केही लेखिदियोस् भन्ने चाहना राख्ने मान्छे नै होइन । खालि के भने, श्रीमतीले निकाल्दाखेरि सरप्राइज त भयो मलाई पनि ।

लेखनमा सक्रिय देखिनु हुन्न, लेखेर प्रकाशन नगर्नुभएको हो कि के हो ? 
शारीरिक रूपमा त तन्दुरुस्त नै छु म अहिलेसम्म भनौँ न । तर के भने, पहिलेदेखि नै म त्यति धेरै लेख्ने मान्छे होइन । म अत्यन्त थोरै लेख्छु । कहिलेकाहीँ त एउटा कविता लेख्न लामो समय लाग्छ । ७० दशकपछिको एउटा कविता लेख्नलाई नै मलाई एक वर्ष लाग्यो, कम्प्लिट गर्नलाई । सामान्यतः केही फिलिङ र लाइनहरू लेख्छु म । त्यसपछि त्यसमा थप्दै जान्छु ।

एक वर्ष लागेको कविता कुन हो ?
‘विस्मृतिको आत्मरति’ भन्ने हो । यसलाई पूरा गर्न करिबकरिब एक वर्ष नै लाग्यो ।

त्यसलाई प्रकाशित गर्नुभयो ?
अँ, ‘शारदा’मा दिएँ । दुई वर्ष कि कति पछि शारदामा निस्क्यो । मलाई मेरो मन पर्ने कविताहरूमध्ये नयाँमा यो एउटा हो ।

चितवन जंगल लजमा संलग्न भएपछि कविता लेखनमा कमी आएको हो कि !
व्यवसायले पनि हो । अलिकति सोचाइले पनि हो । के लेख्ने भनेजस्तो फिलिङ आउने । तर, लेख्न नसके पनि, अत्यन्त व्यस्त रहे पनि साहित्यिक साथीहरूबीच जमघट हुन्थ्यो । अनि, मैले के सोचेँ– साथीभाइहरूलाई वर्षमा एकचोटि किन नलैजाने ? त्यसले गर्दा म अपडेट पनि हुन्छु । साथीभाइहरू कसरी लेख्छन् क्रिया, अन्तरक्रियाहरू हुन्छ । कविता सुनाउँछन्, कथा सुनाउँछन्, आलोचनाको बारेमा विस्तृत छलफल हुन्छ । चितवनमा त्यो ‘साहित्य वन महोत्सव’ सुरु गर्नुको मुख्य उद्देश्य नै त्यही थियो । साथीभाइ भेट हुन्छ । कुरा हुन्छ । अलि फ्री हुन्छ । त्यो हिसाबले पनि मैले सुरु गरेको हो ।

अहिले त यो कार्यक्रम बन्द छ, त्यस बेलाको साहित्य वन महोत्सवको के कुराले अहिले पनि तपाईंलाई एक्साइटेड बनाउँछ ?
हामीले लैजान्थ्यौँ हरेक वर्ष २५ देखि ३५ जनासम्म साहित्यकारहरू । मैले त्यो नै मिस गर्छु । एक त म जंगलको वातावरण मिस गर्छु । त्यसमाथि साथीहरू आउँदाखेरि उनीहरूसँग मन रमाउँथ्यो, खुसी हुन्थ्यो, एक्साइटेड हुइन्थ्यो । त्यसमाथि के थियो भने तपाईंलाई थाहै छ, एक पाटो साहित्य विषयमा चर्चा गर्ने, अर्को पाटो जंगल परिभ्रमण गर्ने । त्यसले गर्दा उहाँहरूलाई बडो एक्साइटेड हुन्थ्यो । त्यसै कारणले पनि म बडो फिल गर्छु । मिस गर्छु ।

तपाईंको लेखन ‘स्लो डाउन’ हुँदै गयो, एक्कासि भाउजू जलेश्वरी श्रेष्ठको लेखन अगाडि आयो । यो संयोग हो कि के हो ?
अरू केही होइन । नितान्त संयोग हो यो । किनभने, उसले त धेरैपछि सुरु गरेको हो लेख्न । खास गरेर मेरो इनिसियटिभमा लेखक, साहित्यकारहरू जंगलमा जान्थे । त्यहाँ जाँदाजाँदै उसलाई पनि भावना आयो, मैले आफ्नो साथीहरूलाई किन नलैजाने ? उसको भावना त्यति बेलादेखि नै थियो । मातृत्वको फिलिङ थियो । मातृत्वको प्रश्न थियो । उसलाई त्यसले अत्यन्त सताइरहेको थियो । खासगरी छोरीको नागरिकता आमाबाट किन नहुने ? त्यसले गर्दाखेरि । जहाँ पनि बाउको रेप्रिजेन्टेसन हुन्छ । त्यसकारण नारीत्वको संवेदनाले, नारीको अधिकारको प्रश्नले उसको लेखनमा जागरुकता ल्यायो । प्रवाह आयो । नयाँनयाँ विचार आयो । त्यसपछि उसको दुई/तीनवटा कथासंग्र्रह र उपन्यास पनि प्रकाशन भयो । तर, यो नितान्त एक संयोग मात्रै हो के ।

उहाँको लेखनमा तपाईंको सहयोग, सुझाव के कस्तो रह्यो ?
मेरो विचार र सुझाव कहिले पनि दिन्नँ ! मेरो सोचाइ के छ भने, आफैँ प्रस्फुटन होस् । आफ्नो लेखन आफैँबाट होस् । त्यो म चाहन्थेँ । मैले यसो ह्रस्वदीर्घ, स्ट्रकचर केही मिल्दैन कि, केही तलमाथि भएको छ कि, त्यही मात्र हेर्थेँ । प्रिन्टमा जानुभन्दा अगाडि केही मिलेको छैन कि, त्यो हेर्ने हो । मेरो सहयोग भनेको त्यति हो ।

कस्तो पाउनुहुन्छ पछिल्लो चरणका कविता ?
मपछि दुई पुस्ता आइसके । सबै विधामा आइराखेकै छन् । आख्यानमा त धेरै आएका छन् । तर, कवितामा अलिकति मेरो बेग्लै धारणा छ । धेरै हुलहरू आइरहेका छन् । राम्राराम्रा लेखनहरू पनि आइरहेका छन् । लेखिराख्नुभएको छ । तर, मलाई के लाग्छ भने जहिले पनि, एउटा हुन्छ नि, युगको निर्माण, रिमालबाट सुरु गरौँ न, रिमालको आफ्नै छ । देवकोटाको आफ्नै छ । लेखनाथको आफ्नै छ । माधव घिमिरेको आफ्नै छ । केही अंशमा ‘छोरीलाई मानचित्र पढाउँदा’ विजय मल्लको, थोरै लेख्न्नुभो, तर त्यो इमेजहरू धेरै राम्रो लाग्छ । मोहन कोइराला, कृष्णभक्तको आफ्नै छ ।

अहिलेका कविहरूको छाप देख्दिनँ म । अहिलेको कवितामा आफ्नो कालको, अहिलेको चेतना कम छ कि जस्तो लाग्छ । देवकोटाको पढेपछि, सिद्धिचरणको पढेपछि, माधव घिमिरेको पढेपछि स्पष्ट हुन्छ नि, यसको कविता भनेर । त्यसमा कविको आ–आफ्नो छाप देखिन्छ । तर, अहिले के भइराखेको छ भनेर म आफैँ प्रश्न गर्छु ! आज पढ्दाखेरि अलिकति आफ्नो समयको चेत, आफ्नो चेत, छैन कि जस्तो लाग्छ । सायद उहाँहरूले लेखिरहनुभएको छ, भोलि आउन सक्छ कि !

मोहन कोइराला र ईश्वर वल्लभको कविताका बारेमा के भन्नुहुन्छ ?
मोहनजीको कविता मैले भनेँ नि, प्रगतिकालीन कविता मलाई मन पर्छ । पछि आएर जुन लामालामा कविता उहाँले लेख्नुभयो, उहाँको एउटा एक्सपेरिमेन्ट होला, मैले राम्रो पनि भन्दिनँ, नराम्रो पनि भन्दिनँ । तर, दुरुह, साह्रै दुरुह छ के ! कविताका पाठकलाई कमसेकम एउटा मसिनो धागोले भए पनि तान्नुपर्छ । कुनै किसिमबाट । इमेजबाट अथवा फिलिङबाट । विचारबाट हैन । मोर अर लेस हाम्रोचाहिँ ईश्वर वल्लभको पनि त्यही छ । अलिकति त के भयो भने, लेखनमा आफ्नो विचार, आफ्नो जीवन कविले कसरी बुझेको हुन्छ, त्यो पनि रिफ्लेक्ट हुन्छ । अब जस्तो, ईश्वर वल्लभको जीवन त्यस्तै थियो । उसको ब्याकग्राउन्ड पनि त्यस्तै थियो । मोहन कोइरालाको त त्यस्तो लाग्दैन । धेरै वर्षदेखि मोहन कोइराला धेरै संगत गरेको मान्छे हो । त्यसकारणले उहाँको बेग्लै किसिमको छ । खालि अलि बढ्ता उहाँको एक्सपेरिमेन्टै जस्तो लाग्छ, कवितामा । यसो लेखौँ न त के हुन्छ भनेजस्तै । त्यसकारण अब क्रिटिकहरू पनि त्यही पाराको छ नि ! केही क्रिटिकबाट उहाँको कटु आलोचना भयो । पछि गएर तारिफ भयो ।

हाम्रो कवितामा खास गरेर नयाँ कविताको, नयाँ पिँढीका कविताको त्यति राम्रो विश्लेषण, त्यति राम्रो क्रिटिकल एप्रोच आएजस्तो लाग्दैन । अलिकति जगदीशशमशेरले कोसिस गर्नुभएको हो । मेरो कविताको बारेमा पनि उहाँले भन्नुभएको छ । मैले जुन किसिमले लेखेको थिएँ, त्यो उहाँले राम्रोसित विश्लेषण गर्नुभयो । उहाँले लेख्नुभएको छ, उहाँसित मेरो त्यति बसउठ त थिएन । कवितालाई केस्राकेस्रा गरेर विश्लेषण गर्यो भने मात्र हुन्छ ।