राजनीति सुध्रिएन, अवसरवाद बढ्यो । नेताले देश बिगारे । नेता बूढा भए पनि छोडेनन् र युवाको पालो आएन ।

शासकीय व्यवस्था परिवर्तन भयो जनस्तरमा तात्त्विक फरक परेन । राणा, निरंकुश शासन फ्याँकियो । दुई सय वर्षबढी रजगज गरेका राजा पनि फ्याँकियो । एकात्मक शासनबाट देशलाई तीन तहको सरकार रहनेगरी संविधानमा अधिकार दिएर संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य पनि बनाइयो । तैपनि जनतस्तरमा ‘क्रान्तिकारी रूपान्तरण’ भएजस्तो लाग्दैन । 

माथि उल्लेख गरिएका विषयहरू सामान्य कुराकानीमा सुनिने केही विषय हुन् । राजनीति बुझेका, त्यसमा भिजेका र राजनीति गर्ने हुटहुटी भएका मानिसहरूबीच निराशाको बादल मडारिँदै गएको सत्य हो । अझ निरन्तर पार्टी, संगठन भनेर आफ्नो ऊर्जा र समय लगाएकाहरूले अवसर नपाउने संस्कार पछिल्लो समय सबै दलहरूभित्र मौलाइरहेका बेला निराशाको बादल मडारिनु के आश्चर्य भयो र ? 

महत्त्वपूर्ण त के भने ‘भुइँमान्छे’ भन्ने गरिएका जनसाधारणमा पनि राजनीतिप्रति वितृष्णा व्याप्त छ । नागरिक अधिकारका लागि ७ दशक बढी समयदेखि सक्रिय रहेका राजनीतिक दलहरूले पनि व्यवस्थाको विषयमा नागरिकलाई बुझाउने र ‘डेलिभरी बेस पोलिटिक्स’ गर्नुको साँटो सत्ता र स्वार्थकेन्द्री राजनीति गरिरहँदा सामान्य नागरिकमा आशाको सञ्चार होस् पनि कसरी ? 

नयाँ दलका नेताहरू सुशासन र ‘डेलिभरी अन टाइम’को नारा दिएर आए । व्यवहारमा भने तिनले ‘कुर्सी पहिले’ नीति लिएको देखेपछि नागरिकको आवेगको पारो ह्वात्तै बढेको देखिएको छ । 

गल्ती कसको त ? हामी भेटघाट, चियामात्र होइन मदिरामा लठ्ठ भएको बेला पनि गर्ने गफको विषय नेतृत्व तहमा रहेका नेताहरूले विचार र सिद्धान्तलाई बन्धक बनाए भन्ने हुन्छ । नेतृत्वको कार्यशैली र गतिविधिबारे सबैले विरोध, आपत्ति र भत्र्सना पनि गर्छौँ । गफैमा संविधानको उपलब्धि तथा देश र देशवासीको चिन्ता पनि गर्छाैँ । तर, जब नेतृत्वको सामुन्ने पर्छौं नि अनि उही जय नेपाल, लालसलाम, अभिवादन कमरेड गर्दै जी हजुरी गर्नुबाहेक आलोचनात्मक सुझाव दिनै सक्दैनौ । 

सामान्य मान्यता हो – राजनीति शक्तिका लागि गरिन्छ । शक्ति सत्तामा हुन्छ । सत्तामा पुग्न र त्यसको कुर्सीमा टासिरहन मन लाग्छ नै । यो ‘मानव मनोविज्ञान’ हो । मानिस सत्ताबाट बाहिर बसेर आफ्नो शक्ति खेर फ्याक्न चाहँदैन । त्यसैको लोभ कार्यकर्तामा पनि शुन्छ । त्यसैले नेतृत्वले गलत गरिरहन्छ । सत्ताको दुरूपयोग गरिरहन्छ । सत्ताको डन्डीले कार्यकर्ता र जनतालाई तर्साइरहन्छ । 

कुर्सी र सत्तामा नेतृत्व टासिँदासम्म कार्यकर्ताले पनि शक्तिलाई पूजा गरिरहन्छ । नेतृत्वलाई रिझाएर स्वार्थपूर्ती गर्न चाहन्छ । बाहिर हुँदा ‘सत्तो सराप’ गरेर नेतृत्वको ‘उछित्तो’ काडे पनि नेतृत्वको अघि पुगेपछि भन्ने गर्छ – विरोध पनि कसरी गर्न सक्छु र ? के गर्नु गल्ती गरेको छ भन्ने थाहा छ तर बोल्यो भने आफैँलाई घाटा लाग्छ । सबै शक्ति नेतृत्व तहकै नेताहरूको निगाहको भरमा चल्छ । बोलेर केही हुँदैन । विरोध गरेर सकिनुभन्दा चाकडी गरेर केही फाइदा लिनु उपयुक्त हुन्छ ।

नेताहरूलाई खुसी पार्न नसके राजनीतिमा अगाडि बढ्नै नसकिने रहेछ । साथीहरूको कुरा सुनिरहँदा यसलाई अस्वीकार गर्नुपर्ने केही कतै कारण छैन । तर, कति समयसम्म? अहिलेका सचेतक हामीले सोच्नुपर्ने समय आएन र? 

गुनासो गर्नु र गुनासो सुन्नु अनि त्यसलाई समाधान गर्नु नितान्त फरक विषय हो । गुनासो गर्नेहरूले कुन मनस्थितिमा के भन्दिन्छन् थाहा हुँदैन । कहिलेकाहीँ त सुझाव भनेर दिएका उपायहरू र नेतृत्वप्रति पोखिएका असन्तुष्टिहरू दुरुस्त ‘कपी पेस्ट’ शुन्छ । यसले कसलाई फाइदा गर्छ त्यो त सम्बन्धित ‘दूत’ लाई थाहा होला । तर, आजभोली मैले नेतृत्वको बारेमा बोल्नुपर्छ भन्ने लागेर खराब लागेका कामका विषयमा बोलेरमात्र होइन लेखेरै पनि उजागर गर्न थालेको छु । 

हामी कसैले नबोल्दा, सचेत नगर्दा यो देशको ऐतिहासिक पार्टीहरू आज धृणा र गालीको पुराण सुनाएर राजनीति सुधार गर्छौं भन्नेहरूसँग डराउनु परेको छ । आफ्नो नेता, राजनीतिक, आर्थिक सामाजिक तथा विश्वराजनीति र बदलिएको परिवेशलाई समेत व्याख्या र विश्लेषण गर्न सक्ने स्पष्ट दृष्टि भएका दलहरू विचारशून्य झुण्डहरूसँग डराउनुपर्ने अवस्था आएको छ । नागरिकको हकअधिकारका लागि सडकमा आवाज बुलन्द गर्न सक्ने हामी आफ्नै नेताहरूको गलत कार्यशैलीविरूद्ध सचेत गराउने हिम्मत गर्न नसकेर राजनीतिक रूपमा ‘आफ्नै खुट्टामा बञ्चरो’ हानिरहेका छौँ । 

हामीले यो व्यवस्था किन ल्यायौँ ? लोकतन्त्रमा आलोचनात्मक चेत र अभिव्यक्ति र त्यसको पक्षपोषण गर्न पाउने अधिकार उपयोग गर्न नसक्दा हामीले आफैँलाई न्याय गर्न सकेका छैनौ । हामीले संगठनमा बगाएको रगत पसिना तथा देश बनाउने नारा लगाउँदै हिँडेको ऊर्जावान् समयले हामीलाई गिज्याउने अवस्था आएको छ । देश आन्तरिक र बाह्य रूपमा दलदलमा फस्दै गएको अनुभूति भइरहँदा पनि टुलुटुलु हेर्न बाध्य छौंँ । 

जीवनको पाचौं दशकमा हिडिरहँदा म गम्भीर भएर गम्ने गर्छु – के हाम्रो राजनीतिक लक्ष्य र संघर्ष देशको यो दुर्दशा हेर्नलाई मात्र हो त ? बन्दुकको नाल अगाडि छाती खोलेर ‘गोली ठोक’ भनेर ललकार्न देखाएको बहादुरी आजैका लागि थियो त ? त्यो आँट साहस हराएर आफ्नै नेतृत्वले कमजोरी गरिरहँदा किन शिर झुक्छ ? हिजो हामीले गरेका त्याग र समर्पण के नेता र नेताहरूको परिवारको सामन्ती शैली स्थापित गर्नका लागि नै हो ? सबै दलका नेताहरू शासक र कार्यकर्ताहरू लगभग ‘दास’ मा परिणत भइरहँदा हामी बोल्न किन सक्दैनौ ? हामी कहाँ चुक्यौँ ?  कस्तो विडम्बना ? आज कसैले नेताको अगाडि बोल्यो भने कुरा पो लगायो कि भने डरले काप्दै थुरथुर हुनुपरेको छ । 

साँच्चै, अब हामी कार्यकर्ताबाट हली र बुँख्याचामा परिणत भइसकेका छौँ । असल नेता उत्पादन गर्ने कारखाना भनिने विद्यार्थीहरूले पनि माउपार्टीलाई सर्तक गराउन र सहीबाटोमा हिडाउन सकेका छैनन् । उनीहरूले पनि उल्टै हुकुमी शासन र ‘गुलामी’ सिकिसके । अरू भातृ र शुभेच्छुक संस्थाहरूको चर्चा गर्नै परेन । न्यायालय, प्राध्यापक, डाक्टर, कूटनीतिविद, इन्जिनियरदेखि समाजमा आदर्श मानिएको पेसाव्यवसायी पनि जी हजुरी शैलीमै छन् । 

मलाई त आजभोलि राजनीति नै धन कमाउने र थुपार्ने पेसाको रूपमा स्थापित भइसकेजस्तोे लाग्न थालेको छ ।

युरोपका देशमा राजनीति सेवा हो तर हामीकहाँ त सबैभन्दा सुरक्षित पेसा पो बन्दै गएको छ । राजनीतिको दोकान चोक, गल्ली, वडा हुँदै फैलँदो छ । यो नागरिक चेतनाको रुपमा फैलेको भए त हुन्थ्यो नि । ‘पोलिटिकल लिटरेसी’ बढेको भए पो हुन्थ्यो । विडम्बना, यहाँ त कसैको राजनीति जोगाइदिन पसल खुल्छ, बार्गेनिङ हुन्छ र जनता ढाँट्ने काम हुन्छ । कतिसम्म भने धनसम्पत्ति थुपार्ने लोभले हामी सबैले आफ्नै सन्तानहरू विदेशमा विक्री गरिरहेको समेत हेक्कै राखेका छैनौ । 

आज देशको उत्पादनको आधारै ‘वीर्य र गर्भाशय’ बनाइसकियो । आफ्नो शरीरले काम गरून्जेल आफ्ना सन्तान विदेशमा छन् भनेर गदगद हुनेहरू बुढेसकालमा सहारा खोज्छन् । त्यतिबेला सिटामोल दिन पनि वरिपरि कोही नहुँदा पछुताउन बाध्य हुनुपरेको छ । आफ्नो सञ्चित धनसम्पत्ति पनि मर्ने बेला काउसो बनेको छ । 

यी सबै कुराको जानकारी हुँदाहुँदै पनि अझै हामी किन मौन छौँ । यो सबै देशको मूल नीति राजनीतिमा आएको विचलनले निम्त्याएको हो । थितिको स्थानमा बेथितिको प्रभुत्व भएको हो ।

सधैँ यसरी चल्छ त ? अवश्य चल्दैन । बीपी कोइराला, पुष्पलाल, मनमोहन अधिकारी, गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता देशभक्त नेताहरूले स्थापना गरेका दलका हाम्रो पुस्ता र अहिलेका युवा पुस्ता जागेर आँट्यौ भने देशले काँचुली फेर्छ । हामीभन्दा कैयौँ ठूलो र धेरै जनसङ्ख्या भएको बिहार र बङ्गलादेश बन्न सक्छ भने लगभग तीन करोड जनसंख्या भएको हाम्रो देश नबन्ने कुरै छैन । हामी सम्पन्न छौँ । बस, व्यवस्थापन हुन सकेन । नेतृत्वको कान समातेर तिनलाई ठीक ठाउँमा हिँडाउन नसकेको परिणाम आज आएको हो । देखेको बोल्न नसक्दा थितिको ठाउँमा बेथिति भएको हो । 

देश बनाउन धेरै विषयहरू आवश्यक छैन । देशमा भएको कानुनको लागु गर्ने र हामी सबैमा इमानसहितको प्रतिबद्धता भए सबै ठीक ठाउँमा आउँछ । 

व्यक्ति हैन पार्टी र सिद्धान्तको पछाडि लागौँ । देशलाई बचाऊँ । आफ्ना सन्तानहरूलाई जोगाऊँ। युवा पुस्तालाई आफ्नै देशको माटोमा पसिना बगाउन दिऊँ ।

( नेपाली कांग्रेसका नेता )