वर्णविन्यासको पहिलो शब्द ‘नाम’ । कुनै पनि ठाउँ, चिज, व्यक्तिको पहिलो पहिचान ‘नाम’ । मान्छेलाई अति प्यारो लाग्ने नाम । यो नाम पनि कहिले सुनाम भएर आउँदो रहेछ, कहिले बदनाम भएर जाँदो रहेछ । कहिलेकाहीँ थाहै नपाई गुमनाम भएर बस्दो रहेछ ।

कसैको नाम सुनाम भए वा चलेको नाम परे उनीसँग आफूलाई लपक्कै गाँस्नुपर्ने, साक्खै देखाउनुपर्ने । ‘मेरो आफ्नै मान्छे’, ‘नजिकको मान्छे’, ‘चिनेको मान्छे’ आदि कहलिएर नजिक हुने वा नजिक देखाउनुपर्ने । ‘हामी यो गर्थ्यौँ, त्यो गर्थ्यौँ’ भनेर समेत पुष्ट्याउनुपर्ने ।

मानवीय स्वभाव हाम्रो । बदनाम भए आफन्त नै किन नहोस् ‘खै थाहा छैन को हो, ए सुनेको चाहिँ हो, तर चिन्दिनँ’ अथवा ‘चिनेको त हो, तर कामै नलाग्ने मान्छे’ आदि भनेर बद्ख्वाइँ गर्नुपर्ने, तर्कनुपर्ने ।

बुझिनसक्नुको विविधायुक्त छ मानवीय स्वभाव । यो नाम महात्म्य पनि थरीथरीका । सबको नाम त एकै हो, तर विभिन्न कालखण्डमा कहिले बढी नै चर्चामा आउने, कहिले हराउने । यो पनि चक्रवात हिसाबले चल्छ कि क्या हो ! ज्वारभाटा जस्तै ।

मैले जिन्दगीलाई सधैँ चलायमान राखेँ । गतिशील राखेँ । सधैँ भागदौडमा हिँडेँ । यसो फुर्सद भो भने कि त मन लागेको पुस्तक पढेँ, कि त मन परेको गीत सुनेँ । कि त मनपर्दो खेल खेलेँ । कि त साथीसंगी वा घरपरिवारसँग बिताएँ । केही न केही गरेरै बसेँ ।

मान्छेहरू भन्छन्, ‘टाइम पास गर्न गाह्रो भो ।’ मलाई भने टाइम पाउन गाह्रो भो । मोरङको कसेनी बोराबाँधको वीरेन्द्र विद्यालयबाट सुरू गरेको जागिर, अमेरिकन संस्था आरटीआई इन्टरनेसनलमा आएर एक वर्षअघि सकिएको छ । बल्लबल्ल सास फेर्ने मौका पाएको छु । जिन्दगी जिएजस्तो भएको छु । तर, गुमनाम छु । बेनाम छु । यस अर्थमा कि मेरो नामपछि जोडिएर आउने सहायक नाम अथवा भनौँ अर्कोे नाम अब छुटेको छ, ओझेल परेको छ ।

अचम्म छ, कहिले अघिल्लो नामले चिनाउँदो रहेछ मान्छेलाई, कहिले पछिल्लो नामले जित्दो रहेछ मान्छेलाई । समय–परिस्थितिअनुरूप कहिले प्रेमबहादुरले जित्ने त कहिले ‘सुबेदारबा’ले, कहिले हरिबहादुरले जित्ने त कहिले ‘सीडीओसा’ब’ले, कहिले निरादेवीले जित्ने त कहिले ‘अध्यक्ष’ले । म भने दुवै नामको अघिपछि भएर अघि बढिरहेँ । तर, न म अघिको भएँ न पछिको ।

छिनामखु देवीथानमा पढ्दा मेरो घरको नाम ‘उदय’ सँगै अर्को सृजना गर्दाको नाम ‘यूपी’ले म बाँचेथेँ । यूपी लेखेकोले नगेन्द्र राई सरले ‘उत्तर प्रदेश’ भन्नुहुन्थ्यो । अझ पनि गाउँका मेरा साथीसँगी, दाजुभाइ, शिक्षकहरू ‘यूपी’ भनेर बोलाउँछन्, चिन्छन् । भोजपुर पढ्दा भने म बेनामजस्तै थिएँ भन्दा पनि हुन्छ । किनभने, मेरो साँघुरो घेराभन्दा बाहिर म विरलै निस्केँ, त्यहाँ हुँदा । लाग्छ, सुनाम वा कुनाम जे हासिल गर्न पनि मान्छे सामान्य घेराबाट बाहिर निस्कनुपर्दो रहेछ । सायद निस्किनँ त्यहाँ ।

विराटनगर कलेज पढ्दा ‘अन्त नि सर’ थिएँ । पछिपछि ‘उद्वव’ले नै जित्यो । कीर्तिपुरमा पहिलो नामले नै जित्यो । त्यसपछि भने बैंकमा तीन नाम आए– उद्ववजी, राईजी र वरिष्ठ सहायक (ब.स.) माड्साब । सायद तिनैका बीच प्रतिस्पर्धा भो । अमेरिकी पिसकोरमा पहिलो नामले जित्यो, कारण अमेरिकीहरू जो पहिलो नामले बोल्न र बोलाइन मन पराउँछन् वा भनौँ त्यसमा उनको प्राथमिकता, रुचि र सम्मान छ ।

अरुण–३ मा पहिलो र दोस्रो दुवै नामले बाँचेँ सायद । पाख्रीबासमा पनि बैंकमा जस्तै तीन नामले चिनिएँ सायद । कतिले उद्धवजी भने त कतिले राईजी वा राईसर भने, तर कहिल्यै विमति जनाइनँ । तेस्रो नाम समाजशास्त्री सरचाहिँ कसैले भनेनन् । कारण, यो नाम उच्चारण गर्न र अर्थ्याउन सरल थिएन होला तिनलाई ।

त्यसैले यो नाम भन्ने चिज सजिलो पनि हुनुपर्दो रहेछ भन्ने लाग्छ । यूके पढदा र बस्दा बढी ‘रे’ भएँ, कारण मेरो नाम अंग्रेजहरूलाई उच्चारण गर्न गाह्रो । तर पनि विश्वविद्यालयमा भने पहिलो नामले नै चिने बढीले । अप्ठ्यारो गर्दै पनि उच्चारण गर्थे र सोध्थे ‘के मैले सही उच्चारण गरेँ ?’ भन्दै । ती पछि नेपालमा काम गरेका ठाउँहरू प्लान इन्टरनेसनल, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, सेभ द चिल्डे«न इन्टरनेसनल, कोलार्प, आरटीआई इन्टरनेसनल सबैमा मेरो पहिलो नाम र तेस्रो नाम पर्यायवाची बनिरहे । दोस्रो नाम ‘राई’ हटेर गयो ।

सानो अलि पिछाडिएको अनि मूलप्रवाहबाट बाहिरको ‘राई’लाई उद्ववले जित्यो सायद त्यति बेला । अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा काम गर्दा पहिलो नामले जित्यो कतिपय । नेपालका सरकारी कर्मचारीहरूसँग काम गर्दा भने उनीहरू सत्ता र शक्तिधर्मी भएकाले म्यानेजर, डाइरेक्टर, एडभाइजर, टिम लिडर, डाक्टरसाब आदि नामहरूले जिते कतिपय । सेवानिवृत भएको १ वर्ष भयो । अब मेरो नाम कुन छ, कन्फ्युज छु । त्यसैले गुमनाम छु...।

मैले मेरो नाम आइरहोस् वा मेरो नाम सबैले लिऊन्, जानून्, चिनून् भनेर कहिलै काम गरिनँ । न त त्यस्तो प्रयास नै गरेँ । जहिले पनि मेरो कामले अरूलाई कस्तो असर वा प्रभाव पार्ला भन्नेचाहिँ सम्झिरहेँ । सभाकक्षहरूमा बस्दा मभन्दा पछिका व्यक्तिहरूलाई छेलेको छु कि भन्ने ख्याल गरेँ । बाटो काट्दा मेरो हिँडाइले अरूमा असर पर्दै छ कि भनेर बाटो छाडेर हिँडेँ । समारोहहरूमा बोल्दा अरूको समय बढी लिँदै छु कि भन्ने सोचेँ । खाना खाँदा, खाना कम छ जस्तो लागे अरूलाई नपुग्ने पो हो कि भनेर ख्याल गरेँ । बोल्दा, खाँदा, बाटो हिँड्दा सबैमा म जहिले पनि अघि हुनुपर्छ भन्ने कहिलै सोचिनँ ।

सायद त्यसैले पनि म गुमनाम बनेँ कि ! यस अर्थमा आमनेपाली समाज मनोविज्ञानविपरीत हिँडेर पो गुमनाम भएँ कि ! नेपाली मनोविज्ञान न हो, कतिपयले आफ्नो नाम बनाइराख्न कतै आफूलाई चिनाउँदा वा परिचय दिँदा म फलानाको भाइ, ढिस्कानाको बहिनी अथवा डाक्टर फलाना, म प्रोफेसर ढिस्काना वा म भूपू सीडीओ फलाना, म भूपूमन्त्री ढिस्काना, म क्याप्टेन फलाना भन्ने गर्छन् । म त्यसो गर्न वा भन्न नपाएर पो गुमनाम भएँ कि ! समग्रमा भन्नुपर्दा, नामको खोजमा पो यो जागिरे जीवनको अन्त र अवकाशे जीवनको आरम्भमा अलमलिएको छु कि ! खै कसो हो, कसो... लाग्छ ।

मलाई जिन्दगीमा धेरैधेरै गर्नु छ,... लाग्छ तर समय पुग्दैन । समय छोटो छ भन्नेचाहिँ लागिरह्यो जहिले पनि । एक किसिमले लोभी भएँ म, समय उपभोग गर्ने अर्थमा । किन पनि त्यसो भएँ होला भने जिन्दगी नश्वर छ, कुनै दिन कुनै बेला यो फुस्स जान्छ भन्ने मलाई ख्याल भइरह्यो र भइरहन्छ । जीवनोपयोगी, युगान्तकारी कामहरू नगरी मरिने हो कि भन्ने भयले पनि हुनसक्छ, समयप्रति आशक्ति भने भइरह्यो र भई नै रहन्छ मलाई । समयको पछि लागिरहेँ, नामको पछि लागिनँ । कामको पछि लागेँ, फलको पछि लागिनँ । त्यसैले नै पनि गुमनाम भएँ कि !

कार्यपत्रहरूमा मैले बढी काम गरे पनि वा मैले नै सबै लेख्ने गरे पनि कहिलेकाहीँ सबभन्दा अघि अरूकै नाम राख्नमा विमति नराखेकोले पनि गुमनाम भएँ कि ! मैले आफैँले गरेका कामहरू, आफैँले कमाएका नामहरू बेच्न नसकेर पो बेनाम भएँ कि ! समग्रमा यो त्यो काम गर्दा मेरो नाम, मेरो हिस्सा कहाँ छ, खोजिनँ कि ! जे होस्, बिसौनीको यो अवधिमा मेरो नाम कहाँ छ भन्ने बल्ल सोच्ने फुर्सद भएको छ मलाई । सुनाम राम्रो, बदनाम नराम्रो । बदनामभन्दा त गुमनाम नै राम्रो होइन र ?

अधिकांश मानिसहरू मेरै जस्तो अवस्था र सोचबाट गुज्रन्छन्–गुज्रन्नन्, थाहा छैन । तर, म भने अलिकति हतोत्साह, अलिकति अन्योल र अलिकति अनिश्चितताले ग्रसित भएको छु कि कसो, र यसबारे लेख्न बसेकोे छु । मलाई अलिकति डर पनि छ, कतै म पनि आम अवकाशीहरूजस्तै हुन्छु कि भनेर । किनभने, जागिरमा हुँदा नाम, दाम, शक्तिका उपासक अनि अभ्यासकहरू जागिरबाट बाहिरिएपछि भुस्याहा लुते कुकुरजस्तै भएर हिँडेको पनि देखेको छु । तिनलाई कसैले नपुछेको देखेको छु । अनि, तिनलाई कालान्तरमा कुलतले गाँजेको पनि सुनेको छु, देखेको छु ।

जिन्दगीभर प्रत्येक दिन कार्यालय समयपछि घुस खाएको पैसा गन्न लत बसेकाहरू अवकाशपछि गन्न नपाएर बौलाएका, डिप्रेसनमा गएका र तिनलाई उपचारस्वरूप स–साना रुपियाँका बिटो बनाएर गन्न दिने उपचारका विधि अपनाइएका कथाहरू पनि सुनेको छु । जुनीभर गरेका कुकर्मलाई चारधाम तीर्थयात्रा गर्दा पनि पखाल्न नसकेर कुबेलामै जीवन बिसाउनेहरू पनि देखेको छु । मलाई लाग्छ, काम र रोजगारीको उपयुक्त योजना आवश्यक भएजस्तै मानिसको अवकाश र अवकाशपछिका योजना र तिनको उत्पादनशील जीवनको उपयोगका बारे बहस सुरु गर्न र योजनाहरू बनाउन ढिला गर्नु हुँदैन ।

यो निकै महत्त्वपूर्ण विषय हो छलफलको, योजनाको अनि दीर्घकालीन सोचको । किनभने, जीवनरूपी चपाती (रोटी) लाई तीन भागमा बाँड्ने हो भने तीनमध्येका दुई अंश सकिए पनि अन्तिम तर महत्त्वपूर्ण अंश त बाँकी नै छ त । यसरी गुमनाम जिन्दगीका बारेमा सोच्दा, लेख्दा यस्ता विवेचना अनि सोचमा समेत पुगेको छु म । जे होस्, नवीनताअघिको शून्यतामा अल्झेको यो क्षणमा नाम, सुनाम, बदनाम, बेनाम, दुर्नाम, गुमनाम आदिका बारेमा सानो छलफल गरेर आत्मरञ्जन लिएको छु ।

यति बेला म मैले जानेका, पढेका, सुनेका र नजिकबाट चिनेका केही व्यक्तित्वहरूलाई पनि सम्झँदै छु । स्टान्फोर्ड विश्वविद्यालयका प्रोफेसर इमिरटस जेम्स मार्चलाई सम्झन्छु, जसले ८३ वर्षको हुँदा पनि पुस्तक प्रकाशन गरे । सिलिया बर्लेलाई सम्झन्छु, एकल छिन् अनि मध्य ७० को उमेरमा पनि क्रियाशील छिन् । दुवै खुट्टा जोडिने ठाउँको हर फेरेको छ, तर पनि मध्यम उचाइका अफ्रिकी र युरोपेली पहाडहरू चढी हिँड्छिन् । यूकेको चेस्टरमा बसेर विधुवा विधुरहरूको नेतृत्व गर्छिन् ।

डन विलियम्सलाई सम्झन्छु, जो आफ्नो झन्डै ८ दशकको उमेरमा जीवनको अन्तिम वर्षसम्म पनि कन्सर्ट गर्दै थिए भने कलोनेल साण्डर्स आफ्नो ६० को दशकमा संसार ढाक्ने चेन फास्टफुड रेष्टुराँ ‘केएफसी’ भरखर सुरू गर्दै थिए । नेपालकै कुरा गरौँ न ! राष्ट्रकवि माधव घिमिरे आफ्नो शतांशकको अन्तिम दशकको मध्यतिर पनि ‘पलेटी’मा कन्सर्ट गर्दै थिए । आफ्नै मृत्युबोधको गीत ‘त्यसरी होस् मरण...’ अरूलाई नभनी सृजना गर्दै थिए । हुतराम वैद्य आफ्नो शताब्दीको दशकमा पनि वाग्मती सभ्यता संरक्षणको वकालत गर्दै थिए । संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी हाल १०२ वर्षमा पनि सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षणका कुरा गर्दै छन् । डीबी काकाको कुरा गरौँ, अहिले ८७ वर्षमा लट्ठी नटेकी हिँडछन् । भेट्नेबित्तिकै उत्साह, उमंग र रोमान्सका कुरा गर्छन् । एक्लै छन्, किताबहरू पढ्छन्, बहस गर्छन् । सुदूरसपनाहरूका कुरा गर्छन् ।

हाम्रै गाउँको कुरा गर्ने हो भने हाम्रा हर्कपाल बाजे ९६ वर्षमा पनि अलैँची र सुन्तला रोप्दै थिए । छोरा–नातिलाई अलैँचीका उत्पादन बढाउने काइदाहरू सिकाउँदै थिए । यसरी एकातिर हेर्यो, प्रेरक नामहरू पनि छन्, दृष्टान्त पनि छन् । अक्सर यी आदरणीय व्यक्तित्वहरूलाई सम्झन्छु, उनका कुराहरूले ऊर्जा मिल्छ, प्रेरणा दिन्छ र जीवनमा एउटा गुञ्जन थप्छ । अर्कातिर जीवनका दुईतिहाइको अन्तले कहिलेकाहीँ मलाई कसरी अघि बढ्ने भनेर सोचमग्न पनि बनाउँछ, नढाँटी भन्नुपर्दा ।

गुमनाम नै भए पनि दुइटा कुराचाहिँ संयोगवश हुन पुगेका रहेछन् मेरो जिन्दगीमा । पहिलो कुरा, म ‘त्रिभुवन’ भन्ने नामसँग सुरुदेखि अन्तसम्म समीप भएर बसेछु । सानो बालक छँदा भोजपुर छिनामखुको त्रिभुवन धर्मोदय विद्यालयको कक्षा १ बाट सुरु भएको मेरो शैक्षिक जीवन बेलायतको म्यान्चेस्टर विश्वविद्यालय, नेदरलेण्डसको इन्स्टिच्युट अफ सोसल स्टडिज, अमेरिकाको कर्नेल विश्वविद्यालय हुँदै त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उच्चतम उपाधिसम्म पुगेर टुंगिएछ । अर्थात्, त्रिभुवनदेखि त्रिभुवनसम्म । जे भए पनि त्रिभुवन, महेन्द्र, वीरेन्द्र नेपालका राज–इतिहासहरू– क्रमशः प्रजातन्त्रका प्रवर्तक तथा अभिभावक, कूटनैतिक सर्जक, अनि चिन्तक ।

दोस्रो कुरा, मोरङको एक कुनाको वीरेन्द्र निम्न माध्यमिक विद्यालयमा बालबालिकाको शैक्षिक अवस्था सुधार गर्न भनी जागिर सुरु गरेको म युवा विभिन्न किसिमका संस्थाहरूमा काम गर्दै अन्तमा बालबालिकाहरूको शैक्षिक गुणस्तरमा सुधार ल्याउन आरटीआई इन्टरनेसनलको तर्पmबाट अमेरिकी सहयोग नियोगको एक परियोजनाको वरिष्ठ सल्लाहकार भएर सेवानिवृत्त भएको छु । बीचबीचमा कहिले उत्पादन वृद्धि गर्न त कहिले भूमिको उचित व्यवस्थापन गर्न, कहिले द्वन्द्व व्यवस्थापन गर्न त कहिले खाद्य सुरक्षा बढाउन काम गरे पनि धेरैजसो मेरा कामका क्षेत्रहरू ‘बालबालिकाका समग्र विकास नै देशको दीर्घकालीन विकासको मेरुदण्ड हो’ भन्ने वरिपरि घुमेछन् । त्यस अर्थमा म आफूलाई भाग्यशाली सम्झन्छु ।

नाममा बिते कि गुमनाममा बिते दुईतिहाइ जिन्दगी, तर योचाहिँ निश्चित हो कि नैतिकवान्चाहिँ भएर बिते । देशको कुनै ऐतिहासिक कालखण्डमा नैतिक र अनैतिकहरूको छानबिन भए अघिल्लो समूहमा निःसंकोच छानिने भएर बिते । नैतिकताको प्रश्नमा शिर नझुक्ने भएर बिते । जुनसुकै ठाउँ गएर काम गरे पनि सुधारका लागि, परिवर्तन र सबलीकरणका लागि बिते । केन्द्र र मोफसलको तानातानमा मोफसलको सशक्तीकरणका पंक्तिमा उभिएर बिते । बहिष्करणमा परेका समुदायको पक्षमा बिते । विकास र अविकासको बहसमा, अविकासको पक्षमा, तिनको अन्वेषण तथा पैरवीमा बिते ।

लाग्छ, जिन्दगीको दुईतिहाइ त गुमनाम होइन साँच्चै छानबिन गर्ने हो भने त सुनाममा पो बितेछ कि क्या हो ! नामैनामले पो बितेछ त ! बाँचेको अरू एक भाग त यिनैमा सृजित सुन्दर फूलका थुँगाहरूलाई भोगाइका मालाहरूमा उन्न बाँकी नै रहेछन् त ! हजारौँ बिरुवाहरू रोप्न नै बाँकी रहेछन् त ! सयौँ फूलहरूलाई फुलाउनै पर्ने पो रहेछ त ! सजिलै जो कोहीले नपाउने अनन्त अनुभव र सिकाइले समुदाय, टोल र गाउँलाई सिँगार्नु नै बाँकी रहेछ त ! एउटा उत्तम सुरुवात गर्नु नै रहेछ त..., लागेको छ । कहिलेकाहीँ केले हो कुन्नि दृष्टिभ्रम पो हुँदो रहेछ त ! जीवनको उत्तराद्र्धको मोज लिनै पो बाँकी रहेछ त, हेरौँ ! 

(बुकहिलबाट डा. राईको भर्खरै प्रकाशित पुस्तक ‘कोशी किनारका पाइलाहरू’को अंश)