काठमाडौं । ‘चलचित्र समाजको ऐना’ हो । यो कुनै नयाँ कोट (भनाइ) होइन । अधिकांश चलचित्रकर्मीले भन्दै आएको कुरा हो । यसको अर्थ समाज जस्तो हुन्छ, चलचित्र पनि त्यस्तै हुन्छन् ।

त्यसो भए नेपाली चलचित्र नेपाली समाजका ऐना हुन् ? होइन । यसो भन्न जिब्रो लकपकाउनु पर्दैन । कारण जगजाहेर छ । अधिकांश चलचित्रले नेपाली समाजको प्रतिनिधित्व गर्न सकिरहेका छैनन् । अर्थात्, समाज एउटा धारमा बगिरहेको छ, चलचित्र अर्कै धारबाट अगाडि बढिरहेका छन् ।

चलचित्र साहित्यको एउटा विधा हो । जसरी कथा, कविता, नाटक, उपन्यास, निबन्ध, गीतसंगीत साहित्यका विधा हुन्, त्यस्तै चलचित्र पनि साहित्यको एउटा विधा हो । चलचित्र नेपाली साहित्यको अझ विशिष्ट विधा हो । भलै, यसलाई कतिले स्वीकार्छन् । कतिले स्वीकार्दैनन् । कसैले चलचित्रलाई साहित्यको सशक्त विधा स्वीकार्दैन भने त्यो उसको संकीर्णताको सोच हो । चलचित्र यसकारण साहित्यको विशिष्ट विधा हो, लेखन साहित्य हुन्छ । नाटकको अंशका रूपमा संवाद हुन्छ, त्यो अभिनयसँग जोडिएर आउँछ । गीतसंगीत हुन्छ । दृश्य हुन्छ । साहित्यका विभिन्न विधा एउटै माध्यममा हुने भएकाले चलचित्रलाई साहित्यको विशिष्ट माध्यम मान्न हिचकिचाउनु पर्दैन ।

साहित्य समाजको दर्पण हो । चलचित्रले पनि समाजको रूप भन्न सक्नुपर्छ । समकालीन समाजमा जे भइरहेको छ, त्यो चलचित्रमा कुनै न कुनै रूपमा आउनुपर्छ । समकालीन समाजमा के भइरहेको छ भन्ने त्यो समयका चलचित्रमा छर्लंग देखिनुपर्छ । त्यसो भए नेपाली चलचित्रमा समकालीन समाजको तस्बिर देखिन्छ ? देखिँदैन । यो भन्न पनि सोचिरहनु पर्दैन ।

नेपाली समाजका अहिलेका जल्दाबल्दा विषय के हुन् ? राजनीतिक अस्थिरता र दाउपेचले सिर्जना गरेको नकारात्मक अवस्था, आर्थिक मन्दी र त्यसले पुर्‍याइरहको असर, युवामा देखिएको फ्रस्टेसन र त्यसले आत्महत्यासम्म पुर्‍याइरहेको अवस्था नेपाली समाजका चासो र सरोकारका विषय हुन् । बलात्कार र त्यसले परिवार तथा पीडितमा हुने मानसिक असर, सेलिब्रिटीसँग जोडिएका यौनशोषणका आरोप र त्यसपछिको पीडित र पीडकको जिन्दगीमा देखिएको अवस्था, वैदेशिक रोजगारी र त्यसका नकारात्मक पाटा, मोबाइलको उच्च प्रयोगले बालबालिकामा परिरहेको असरलगायत विषयले अहिले धेरैको ध्यान खिचिरहेको छ । यी विषय नेपाली सिनेमाले उठाएका छन् ? फेरि उही कुरा दोहोरिन्छ । यी विषयमा नेपाली सिनेमा खासै बनेका छैनन् । एकाधलाई अपवादका रूपमा लिन सकिन्छ ।

विदेशीसहित नेपाली सिनेमा मेकरले बारम्बार फलाक्ने एउटा लाइन छ, ‘नेपाल सिनेमाको स्टोरीका लागि भर्जिन ल्यान्ड हो । सुटिङका हिसाबले खुला स्टुडियो हो ।’

तर, यहीँका कथा किनाराकृत भइरहेका छन् । आफ्नै समाजका कथा छोडेर नेपाली चलचित्र विदेशी सिनेमाबाट कतै प्रभावित भइरहेका छन् कतै कपी नै । यसको पछिल्लो उदाहरणका रूपमा ‘फूलबारी’लाई लिन सकिन्छ । बलिउड सिनेमा ‘बागवान’को आइडियामा यो चलचित्र बनेको छ ।

विश्वलाई चकित पार्ने ‘दरबार हत्याकाण्ड’मा सिनेमा बनेको खोइ ? विषय बग्रेल्ती बिस्कुन लागिरहेका छन् । तर, मेकर भन्छन्– हामीले राम्रो कथा/स्क्रिप्ट पाएनौँ ।

एउटा प्रश्न– कथा/स्क्रिप्ट पाइएन कि त्यसका लागि पर्याप्त पैसा तिर्न सकिएन ? सिनेमा लेखक नेपाली मेकर कथामा लगानी गर्दैनन् भन्छन् । मेकरचाहिँ सिनेमाका कुशल लेखक छैनन् भन्छन् । 

नेपालमा अक्सर मेकरले ‘कम्प्लिट’ स्क्रिप्ट आएपछि, त्यो पनि चित्त बुझे मात्र पैसा दिन्छन् । लेखकलाई सुरुमा केही बजेट दिएर कुनै विषयमा रिसर्च गरेर सिनेमा लेख्न लगाउने चलन कमै छ । त्यसैले सबै काम छोडेर वर्षौँ लगाएर उनीहरूले सिनेमा लेख्न सक्दैनन् । कसैले सबै काम छोडेर वर्षौँ लगाएर राम्रो सिनेमा लेख्ला, तर उसको सिनेमा कुनै मेकरले किनेन भने के हुन्छ ? विषय, प्रोडक्सन भ्यालु, लोकेसन, लगानी, सम्भावित बजार, सम्भावित आलोचनात्मक पक्ष, लक्षित समूह, रिटर्न्सलगायत कारण देखाएर मेकरले सिनेमा बनाएनन् भने लेखकको मिहिनेतको के अर्थ ? त्यसैले लेखकले यो रिस्क लिन नचाहेको अहिलेको नेपाली चलचित्र क्षेत्रको यथार्थ हो । फलतः बन्द कोठाभित्र बसेर केही दिनमा लेखिने ‘लिसिङ पिसिङ’ कथा र स्क्रिप्टमा नेपालमा चलचित्र बनिरहेका छन् ।

न रिसर्च छ न लेख्दै गरेको विषयमा लेखकको गहिरो अध्ययन । त्यसमा पनि एक्लो व्यक्तिको दिमागले लेख्ने सिनेमाको कथा कसरी अब्बल होस् ! यसमा पनि लेखेको कथामा न ‘स्क्रिप्ट डक्टर’को योगदान आवश्यक ठानिन्छ न डाइलगका शिल्पीको सुझावको खाँचो । त्यसैले नेपाली सिनेमा सधैँ कमजोर हुने गरेका छन् ।

एकातिर उठान गर्नुपर्ने विषय नेपाली चलचित्र उद्योगले नजरअन्दाज गरिरहेको छ, अर्कोतिर उठान गरिएका विषय पनि फितलो तरिकाले प्रस्तुत भइरहेका छन् ।

समाजमा अहिले पनि कथित उच्च जातिको थिचोमिचो छँदै छ । दलित पीडित नै छन् । तर, सिनेमाले कथित उच्च जातिकै पक्षपोषण गर्छ । राजधानी होइन, दूरदराजका पिछडिएको क्षेत्र र वर्गलाई ‘आरक्षण’ चाहिँदैन भनेर सिनेमाले वकालत गर्छ । समस्या एकल महिलाको विवाहको छ, सिनेमाले एकल पुरुषको विवाहको वकालत गर्छ भने ‘आइडिया’मा समस्या भएन र ? विषय र आवश्यकता एकातिर छ, नेपाली चलचित्र अर्कैतिर दौडिरहेको छ ।

मेकरले विषयलाई किनाराकृत गरिरहेका छन्, दर्शकले नेपाली सिनेमालाई । जबसम्म समाजको प्रतिविम्ब सिनेमामा देखिँदैन, तबसम्म दर्शकले ती चलचित्रमा अपनत्व महसुस गर्दैनन् । जबसम्म दर्शकले चलचित्रमा अपनत्व महसुस गर्न सक्दैनन्, तबसम्म चलचित्र चल्दैनन् । अहिले नेपाली चलचित्र उद्योगमा भइरहेको यही होइन र ?

बर्सेनि सयको हाराहारीमा नेपाली सिनेमा रिलिज हुन्छन् । दर्शकको सधैँ खडेरी । तर, तिनै हलका तिनै पर्दामा दर्शक हिन्दी र अंग्रेजी सिनेमा हेर्न लालायित भएर बसिरहेका हुन्छन् । त्यसो भए समाजका आफ्नै कथा चलचित्रमा देखाउने कि अरू कसैका ?

लामो समय नेपाली चलचित्र उद्योग बलिउड ‘फर्मुला’बाट ‘गाइडेड’ भयो । विस्तारै त्यसबाट अलग्गिन थालेको उद्योगले अब पनि आफ्नै मुहार देखाउन नसके तंग्रिन नपाउँदै यो थला पर्नेछ । यो सम्भावनाबाट आफू बच्ने र नेपाली सिनेमा उद्योगलाई बचाउने हो भने निःसन्देह यहाँकै कथा भन्नुपर्छ । आफैँले देखे/भोगेका कथा पर्दामा देखाउनुपर्छ । समाजलाई नजरअन्दाज गरेर अगाडि बढ्ने प्रयास गरे असफल भइन्छ । चलचित्रमा समकालीन समाजभन्दा एक कदम अगाडि बढेर कल्पनाशीलतामा खेल्न अवश्य सकिन्छ । तर, समाज केही होइन भनेर बेवास्ता नै गर्न सकिन्न । कसैले गर्छ भने त्यो दुष्प्रयास मात्र हो । त्यसको परिणाम त नेपाली सिनेमाले भोगिरहेकै छन् ।

नदीको बहाव जतातिर छ, त्यतैतिर माझीले डुंगा खियाउँछ । त्यसैले उसको डुंगा पारि पुग्छ । खोला जतातिर बगिरहेको छ, त्यतैतिर खोला तर्ने व्यक्तिले पाइला चाले मात्र ऊ पारि पुग्छ । हैन भने खोलाको बाढीसँगै ऊ पनि मिसिन्छ । खोला तर्ने कि नतर्ने मेकरकै हातमा छ ।