काठमाडौं । सुदूरपश्चिम प्रदेशको डोटी केन्द्रविन्दु भएर बुधबार बिहान ६.६ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो । त्यसको केही घण्टाअघि डोटी केन्द्रविन्दु भएरै ५.७ म्याग्निच्युडको भूकम्प गएको थियो । त्यो विनाशकारी गोरखा भूकम्पको परकम्प नभई छुट्टै भूकम्प थियो । त्यसले जनधनको क्षति गरेको छ । तर, जोखिम अझै टरेको छैन ।

राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रका अनुसार सो क्षेत्रमा भूकम्प जान सक्ने ठूलो शक्ति सञ्जय भएको छ । ठूलो भूकम्प गएर रिलिज हुनुपर्ने इनर्जी ५०० वर्षदेखि त्यहाँ सञ्चित भएर रहेको केन्द्रका भूकम्पविद् भरतप्रसाद कोइराला बताउँछन् ।

उनका अनुसार वि.सं. १५०५ पछि त्यस क्षेत्रमा ठूलो भूकम्प गएको छैन । ‘मेगा’ भूकम्प नगएको उनको भनाइ छ ।

गोरखादेखि पश्चिम भारतको देहरादुनसम्मको क्षेत्रमा अझै पनि ८ म्याग्निच्युडभन्दा माथिको भूकम्पको जोखिम कायमै रहेको उनले बताए । “१५०५ पछि त्यहाँ ठूलो भूकम्प गएको छैन, गोरखादेखि पश्चिम भारतको देहरादुनसम्मको क्षेत्रमा । त्यहाँ ठूलो भूकम्प जाने शक्ति सञ्जय भएको छ,” उनले बाह्रखरीसित भने, “त्यो ठूलो भूकम्प भनेको मेगा भूकम्पको कुरा हो । ८ भन्दा ठूलो भूकम्पको कुरा हो ।”

बुधबार बिहान २ बजेर १२ मिनेटमा गएको ६.६ र त्यसपछिका परकम्पबाट सञ्चित शक्ति थोरै मात्र निस्किएको उनी बताउँछन् । उक्त भूकम्पले त्यहाँ सञ्चित शक्ति खासै रिलिज भएको भन्न नसकिने उनको बुझाइ छ । ६ म्याग्निच्युडको एउटा भूकम्पले त्यो शक्ति रिलिज नहुने उनी प्रस्ट पार्छन् ।

“६ को भूकम्पले त्यहाँ सञ्चित भएको इनर्जी त्यति धेरै निकाल्न सक्दैन । किनभने, ६ को भूकम्प ३० वटा गयो भने बल्ल ७ को एउटाबराबरको इनर्जी निस्किने हो,” उनले भने, “अनि, एक हजारवटा ६ को भूकम्प गयो भने एउटा ८ को भूकम्पबराबरको इनर्जी निस्किने हो । ६ को हजारवटा जानुपर्छ ८ को इनर्जी रिलिज हुनलाई ।” 

उनका अनुसार त्यस क्षेत्रमा अझै ठूलो भूकम्प जान सक्ने शक्ति सञ्चित छ । तर, त्यो भूकम्प कहिले जान्छ भन्न सकिँदैन । बुधबारको भूकम्पले थोरै मात्र इनर्जी रिलिज गरेको उनले बताए ।

“त्यो क्षेत्र शक्ति सञ्जय भएको क्षेत्र हो । त्यहाँ अर्को भूकम्प जान सक्ने शक्ति सञ्चयचाहिँ छ । तर, त्यो भूकम्प आज जान्छ, भोलि जान्छ अथवा यसैगरी १५/२० वर्ष, ५० वर्ष नजाने हो, ठ्याक्कै भन्न सकिँदैन । त्यस्तो भन्न सक्ने प्रविधि विकास भएको छैन,” भूकम्पविद् कोइरालाले भने ।

उक्त क्षेत्रमा सञ्चित शक्ति कसरी, कहिले बाहिर निस्किन्छ भन्ने यकिनसाथ भन्न नसकिने उनी बताउँछन् । तत्कालै ठूलो भूकम्प जाने सक्ने वा नजान पनि सक्ने दुवै सम्भावना रहेको उनले उल्लेख गरे ।

“उक्त क्षेत्रमा ८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूलो भूकम्प जाने शक्ति सञ्चय भएको छ । तर, त्यो शक्ति साना यस्तै भूकम्प गएर रिलिज हुने हो वा ठूलो भूकम्प गएर रिलिज हुने हो, ठ्याक्कै भन्न सकिँदैन,” उनले भने ।

६ म्याग्निच्युडपछि तुरुन्तै ठूलो भूकम्प जान सक्ने वा सानातिना परकम्पहरू आएर केही वर्ष यत्तिकै रहन पनि सक्ने उनी सुनाउँछन् । केही समय सानातिना परकम्पहरू आएर सञ्चित ठूलो शक्ति क्रमशः रिलिज हुने अवस्थालाई समेत नकार्न नसकिने उनले बताए ।

उनले भने, “६ को भूकम्पले त्यहाँ जति शक्ति सञ्चय भएको छ, त्यो रिलिज गरेको छैन । त्योचाहिँ यत्तिकै केही वर्ष, महिनामा ६ को भूकम्पको आफ्टर शकबाट हराएर जान पनि सक्छ । अथवा, तुरुन्तै कुनै ठूलो भूकम्प जान पनि सक्छ । ठ्याक्कै यस्तै हुन्छ भनेर भन्न सकिन्न ।”

उनका अनुसार भूकम्पको कारण मानिनेमध्ये तिब्बतीयन प्लेट करिब–करिब स्थिर छ । इन्डियन प्लेट मुनितिर घुसिरहेको छ ।

“तिब्बतीयन भनेको कसैले युरोसियन पनि भन्छन्, त्यो प्लेट करिब–करिब स्थिर छ । इन्डियन प्लेटचाहिँ मुन्तिर धस्सिएर, मुन्तिर घुसिरहेको भन्ने छ । दुई सेन्टिमिटर प्रत्येक वर्षको दरले इनर्जी सञ्चित भएर रहिरहेको छ भन्ने छ,” उनले भने, “त्यो कतिखेर रिलिज हुन्छ भनेर भन्न सकिन्न । त्यही इनर्जी त्यहाँ सञ्चित भएको ५०० वर्ष भयो । ठूलो भूकम्प गएर रिलिज हुनुपर्ने इनर्जी ५०० वर्षदेखि त्यहाँ सञ्चित भएर रहेको छ ।

बुधबारको उक्त भूकम्पपछि बिहीबार बिहान ८ बजेसम्म ३०० परकम्प मापन गरिएको उनले जानकारी दिए । “आज बिहान ८ बजेसम्म ३०० वटा परकम्प त्यहाँ रेकर्ड भएको छ, १.७ देखि ३.९ म्याग्निच्युडसम्मको,” उनले भने । केन्द्रले ४ म्याग्निच्युडदेखि माथिका भूकम्पको तथ्यांक भने वेबसाइटमा सार्वजनिक गर्ने गर्छ ।

उनले उक्त भूकम्पको ०७२ को विनाशकारी गोरखा भूकम्पसित कुनै सम्बन्ध नभएको बताए । तर, प्रकृति एउटै भएको उनले जानकारी दिए ।

“गोरखा भूकम्पसँग यो रिलेटेडचाहिँ होइन । भूकम्पको प्रकृति एउटै हो, दुइटा प्लेटको जुधाइका कारणले हो,” भूकम्पविद् कोइरालाले भने, “गोरखा पनि इन्डियन प्लेट र तिब्बतीयन प्लेटको जुधाइले हो । त्यहाँ पनि इन्डियन प्लेट र तिब्बतीयन प्लेटको जुधाइले हो । तर, गोरखा भूकम्पसँग यसको सम्बन्ध छैन ।”