गत असार महिनाको अन्तिम साता दुई छिमेकीले नेपाल सम्बन्धमा नयाँ पहल सुरु गरेको सन्देश दिएका छन्  । सम्बन्धमा नयाँ प्रारम्भ त होइन थप पहल उजागर भएको भने हो । उत्तरी छिमेकी चीन र दक्षिणी भारतले नेपालसँगको सम्बन्ध परम्परामा थप गर्दै यहाँका दलहरुसँग पनि हातेमालो कसिलो पार्न चाहेको प्रत्यक्ष छनक प्रस्तुत गरेका छन् । नेपालले पनि छिमेकी प्रयत्नलाई सकारेको प्रतीत हुन्छ । 

छिमेक वा अन्य राजनीतकि राष्ट्रका दलहरुबीच भाइचारा सम्बन्ध नौलो होइन । प्रभावशाली र प्रायः विचार मिल्ने राजनीतिक दलहरुबीच आपसी सम्बन्ध पुरानै परम्परा हो । तर राष्ट्रिय सम्बन्धमा नै प्रभाव राख्ने गरी आपसी तर दलहरुबीच सम्बन्ध घनिभूत बनाउन खोजिएको छिमेकी पहल यतिबेला प्रत्यक्ष भएको छ । 

छिमेकका प्रायः सत्तासीन दलहरुबीच सुमधुर सम्बन्धको खोजी हुने नै भयो । चीनमा लामो समयदेखि कम्युनिस्ट नेतृत्वको सरकार छ । चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी(सीपीसी) नेतृत्वको सरकारसँग सुमधुर सम्बन्धको लागि नेपालले सीपीसीसँग समेत हार्दिक सम्बन्ध बनाइराख्नु जरुरी छ । 

सीपीसीका प्रतिनिधिले नै चिनियाँ सरकारमा प्रतिनिधित्व गरिरहेका हुन्छन् । जस्तै राष्ट्रपति सी जिङपिन. सीपीसीका प्रथम निर्णायक पदाधिकारी महासचिवसमेत हुन् । त्यहाँ सीपीसी र चिनियाँ सरकार भन्नु एउटै संरचनाका दुई पाटा हुन् । सम्बन्धको लागि अर्को विकल्प त्यहाँ छैन । 

दक्षिण छिमेकी भारतमा चाहिँ दलहरु धेरै छन् र नेपालका विभिन्न दलको सम्बन्ध पनि त्यहाँका विभिन्न दलहरुसँग रहेको छ, थियो । यसअघि भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसको नेतृत्वमा युनाइटेड प्रोग्रेसिप अलायन्स (युपीए) को संयुक्त  सरकार थियो । 

युपीए मोर्चामा कुनै बेला भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (भाकपा) को सशक्त उपस्थिति थियो । नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरु खासगरी नेकपा (एमाले)ले भारतका कम्युनिस्ट पार्टीहरूसँग निकै गाढा सम्बन्ध बनाएको हो । त्यतिबेला भाकपा (माक्र्सवादी)का महासचिव सीताराम यचुरीले नेपाल सम्बन्धमा निर्वाह गरेको भूमिका स्मरणीय छ । यतिबेला भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीहरू नाम मात्रमा सीमित भएजस्ता छन् । यस्तो अवस्थामा सम्बन्धको लाभ पनि बचेन । 

त्यस्तै भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस सत्तासीन रहँदा नेपालका राजनीतिक दल र सरकार(हरु)को सम्बन्ध भारतीय कांग्रेसको सरकारसँग हुने नै भयो, दलसँग पनि । त्यहाँको सत्तामा भारतीय जनता पार्टी (भाजपा)को उदयपछि नेपालका सरकार(हरु)ले पनि भाजपा सरकारसँग सम्बन्ध विस्तार गरे । साथै दलहरुको सम्बन्ध पनि भारतीय कांग्रेस पार्टीबाट मोडिएर क्रमशः भाजपातिर बढ्ने नै भयो । 

नेपाली कांग्रेस पार्टीको सम्बन्ध उतार चढाबबीच भारतीय कांग्रेससँगै थियो । त्यो त्यस्तो बेला थियो जतिबेला भारतमा वैकल्पिक सशक्त राष्ट्रिय दलको अभ्युदय बाँकी नै थियो । अर्थात् सम्बन्धको लागि भरपर्दो वैकल्पिक राष्ट्रिय दल त्यहाँ थिएन । 

सत्तरीको दशक (सन् १९७५ तिर) तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले देशभर आपातकाल घोषणा गरेपछि चर्किएको विरोधबीच भारतमा विपक्षीहरू एक हुँदा दक्षिणपन्थी दल जनसंघ पनि फराकिलो राजनीतिमा आयो । त्यतिबेलाको जनता पार्टीमा सम्मिलित भएकाहरूले नै अहिलेको भाजपा बनाएका हुन् । 

आपतकाल हटेपछि भएको चुनावमा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस (आई) को पराजय भयो । प्रणव मुखर्जीलगायत केही नेताले कांग्रेस छोडे, पार्टी विभाजित भयो । कांग्रेस (आई) ले सरकार बनाउने हैसियत गुमायो । 

कांग्रेसकै पुराना नेता मोरारजी देशाईको नेतृत्वमा जनता दलको सरकार बन्यो । तर धेरै दलबाट जम्मा भएकाहरूले अप्ठेरो परेका बेला एक भएर बनाएको सरकार लामो समय टिकेन । सरकार बनाउने र भत्काउने अस्थिर सिलसिला भारतमा चल्यो । यही समयमा कांग्रेसको समर्थनमा चौधरी चरण सिंहको सरकार बन्यो । चुनावपछि कांग्रेस सत्तामा फक्र्यो तर प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धिको हत्या भयो । उनका छोरा राजीव गान्धी पाइलट पेसा छोडेर भारतीय राजनीतिमा ओर्लिए र प्रधानमन्त्री भए । 

आमाको हत्याले उत्पन्न गरेको सहानुभूतिको लहरमा  चुनावमा प्रचण्ड बहुमत पाएका राजीवको सरकार भने विवादमा प¥यो । हतियार खरिदमा कमिसन लिएको आरोपमा उनकै समर्थकले साथ छाडे ।

चुनाव भयो । विपक्षी गठबन्धनले सरकार बनायो तर चलेन । चुनाव भयो । निर्वाचन प्रचारकै क्रममा राजीवको तमिलनाडुमा हत्या भयो । त्यसपछि भएको चुनावमा पनि काग्रेसले नै सरकार बनायो । 

आपातकालको समयमा समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायणको पहलमा भारतीय जनता दल बनाइएको थियो । यसका अध्यक्ष मोरारजी देशाई प्रधानमन्त्री पनि बने तर यो दल लामो समय एक रहन सकेन । यही दलमा सम्मिलित अटलविहारी बाजपेयी र लालकृष्ण आडवानीहरुले भारतीय जनता पार्टी बनाए । 

बाजपेयी र आडवानी हिन्दु राष्ट्रका पक्षधर राष्ट्रिय स्वयं सेवक (आरएसएस) नामको संगठनका उपज हुन् । भनिन्छ संघकै परिकल्पनामा भाजपाको जग बसे, बसाइएको हो । 

लोकतान्त्रिक, समाजवादी वैचारिक एकताको कारण समेत नेपालका राजनेता बीपी कोइराला र भारतीय समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायण (जेपी)बीच अत्यन्त गहिरो सम्बन्ध थियो । यही कारण तत्कालीन भारतीय जनता दलले नेपाली कांग्रेस र बीपी कोइरालाप्रति गहिरो सहानुभूति राखेको प्रस्टै थियो । इन्दिरा गान्धी रुष्ट । 

जवाहरलाल नेहरु ‘डक्ट्रिन’ अनुयायी इन्दिरा गान्धीको नेपाल ‘पोलिसी’ उदार भएन । एक यो पनि कारण थियो बीपी कोइराला र गणेशमान सिंहलगायत नेताहरु अनेक जोखिमको बीच मेलमिलाप नीतिका साथ राजनीतिक प्रवास त्यागेर भारतबाट स्वदेश फर्कनु भएको । 

भन्नुको मतलब नेपालको भारतसँगको सम्बन्धमा यतिविधि उतार चढावका कारण थिए । ती कतिपय कारण बीपीको आत्मवृत्तान्त र जेल डायरीहरुमा चित्रित छन् । 

सम्बन्धको ‘लिगेसी’मा जेपी प्रभावित जनता दलसँग अलग्गिएर बाजपेयी र अडवानी उद्घाटित भाजपासँग नेपाली कांग्रेसको दलीय सम्बन्ध अस्वाभाविक देखिन्छ । सम्बन्ध विस्तारित हुँदैछ र भारतीय पक्ष (भाजपा) यस मामलामा सक्रिय लाग्छ । नेपालका प्रभावशाली कम्युनिस्ट पार्टीहरुसँग पनि भाजपाले हातेमालो प्रत्यक्ष सुदृढ गर्दैछ । 

भाजपा अध्यक्ष जेपी नड्डाको निमन्त्रणामा हालै नेकपा (माओवादी केन्द्र)का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालको भारत भ्रमणको सन्देश मुख्यतः यही हो । 

अध्यक्ष दाहालले गरेको भारत भ्रमणप्रति नेपालमा संघीय र प्रादेशिक चुनाव नजिकिँदै गर्दा कांग्रेस नेतृत्वको पाँच दलीय संयुक्त सरकार, सरकारमा गठबन्धित दलहरु तालमेलसँगै चुनावमा जाने चर्चा र उत्तरी छिमेकी चीनका विदेश विभाग प्रमुखको नेपाल भ्रमण सम्पन्न भएकै चार दिनपछि जस्ता आदि कारण जोडेर कूटनीतिक वृत्तमा  अनेक आशंका र विचार व्यक्त भएका छन् ।

चीनका विदेश विभाग प्रमुख लिउले भ्रमणका क्रममा प्रधानमन्त्री र परराष्ट्र मन्त्रीलाई पनि भेटे । यी भेट दलीय प्रतिनिधिबीच भएको मान्न सकिँदैन । यद्यपि, लिउ पार्टी (सीपीसी) का प्रतिनिधि हुन् । प्रधानमन्त्री र मन्त्रीहरुसँगको भेटलाई सरकारी प्रतिनिधिसँग भएको मानिन्छ । उनले कांग्रेस महामन्त्री गगन थापासँग भेट्नुलाई भने पार्टीस्तरीय भेटवार्ता भन्न मिल्छ । 

विदेश विभाग प्रमुख लिउले माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष दाहाल, नेकपा (एमाले) अध्यक्ष केपीशर्मा ओली, नेकपा (एस)का अध्यक्ष माधवकुमार नेपाल र नेता झलनाथ खनाललाई भेट्नु दलीय भेट हो । समाचारमा आएअनुसार लिउले नेमकिपाका अध्यक्ष नारायणमान बिजुक्छेलाई पनि भेटे । 

यस्ता भेटको सन्देश के हो ? यहाँ उनले  दिएको मन्तव्यमा नेपालका दलहरुबीच तटस्थता प्रदर्शित गरे पनि चुनावको मुखमा नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूबीच एकताको मन्त्रणासमेत दिएको आशंका छ । यहाँ दलका नेताहरुसँग गरिएको व्यापक भेटवार्ता पार्टीगत सम्बन्ध सुदृढ गर्ने चिनिया कूटनीतिको प्रत्यक्ष प्रयत्न हो भनिदैछ – ‘पार्टीगत सम्बन्धको माध्यमबाट सरकार र नेपाल सम्बन्धलाई प्रभावित गर्ने प्रयत्न’ । 

यस्तै प्रयत्न भाजपाका विदेश विभाग प्रमुख विजय चौथाइवालाले पनि गरेका छन् । यहाँ आउँदा उनले नेपालका ठूला दलका शीर्ष नेतालाई भेट्ने गरेका छन् । गत चैतमा भारत भ्रमणमा गएका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा भाजपाको पार्टी कार्यालयमा भाजपाका पदाधिकारीलाई भेट्न जानुको सन्देश पनि दलबीच सम्बन्ध सुधारको प्रयास मान्नुपर्छ ? 

यस्ता भेटघाटको उद्देश्य दल, देश र सरकारबीचको सम्बन्ध घनीभूत गर्न हो कि आआफ्नो शक्ति बढाउन वा पहिचान विस्तार गर्न हो ? बहस उत्पन्न भएको छ । सरकारसँग भन्दा पनि सरकारमा पुग्ने वा प्रभाव पार्ने (सम्भावित) जुनसुकै दललाई पनि विश्वासमा लिएर आफ्नो स्वार्थ संरक्षण गर्ने चिनियाँ र भारतीय कूटरणनीति हो भन्ने टिप्पणी पनि छ । साथैै नेपालका नेतालाई प्रभावित परिचालन गर्ने उद्देश्य पनि छिमेकीहरुको हो कि ? 

विदेशका नेता आउँदा यहाँको सरकारी र विभिन्न दलका नेता, प्रतिनिधिलाई चाहेअनुसार उनीहरु भेट गर्छन् तर नेपाली नेताहरु विदेश भ्रमण जाँदा त्यहाँका प्रतिपक्षी दलका नेतालाई भेट्न असमर्थ देखिएका छन् । खासगरी भारतमा यसअघि प्रतिपक्षी नेतालाई पनि भेट्ने प्रचलन थियो । हाल बन्द छ । त्यहाँको सरकारको अनुदार व्यवस्थापनको कारण हो कि यस्तो भेट हुन छोडेको वा हाम्रोतर्फबाट त्यस्तो भेटको अपेक्षा प्रस्तुतिमा नै उपेक्षा गरिएको हो ? 

केही अघिसम्म नेपाली कांग्रेससँगको सम्बन्धमा उदासीन देखिन थालेको चीनले यसपटक नयाँ पहल उजागर गरेको छ ।

पहिलोपटक, चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका नेता लिउले सुन्दरीजलस्थित बीपी संग्रहालयको भ्रमण गरेर दिन चाहेका सन्देश हो ।

उनले यस क्रममा सार्वजनिक व्यक्त गरेको ऐतिहासिक दुई विषय पनि काँंग्रेस पार्टीसँग सम्बन्ध समीक्षाको महत्त्वपूर्ण सन्देश भन्ने लाग्छ । 

लिउले चीननेपालबीच आधुनिक सम्बन्ध स्थापित गर्न बीपीले गरेको योगदान र चीनलाई संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्य बनाइनुपर्ने विश्व मञ्चमा राखेको विचार यहाँ स्मरण गरे । विदेश विभाग प्रमुख भएपछि पहिलो विदेश भ्रमणमा यहाँ आएका लिउले नेपाल चीन आधुनिक सम्बन्धको जति गहिरो कारण व्यक्त गरे त्यति जानकारी नेपाली स्वनामधन्यहरुसँग पनि नहोला वा उपेक्षा गर्लान् । 

शक्ति प्रतिस्पर्धी दुई छिमेकी भारत र चीनले नेपालसँगको सम्बन्धमा उजागर गरेको दलीय ‘दोस्ताना’ परम्पराको प्रत्यक्षीकरण हो । यसैलाई नेपालका विदेश मामलाका ज्ञाताहरु भन्छन्– ‘नेपाल सम्बन्धमा छिमेकीको ‘कोर्स करेक्सन’ । तर लाग्छ, यो छिमेकीको  ‘कोर्स करेक्सन’ नभएर ‘कोर्स भास्ट’ मात्र हो । अर्थात्, कोर्सको उद्देश्यमा सुधार वा बदलाब होइन, कोर्सको नै व्यापक फैलावटको प्रयत्न हो कि ?