उनको जन्म बिहार राज्यको राजधानी पटनामा भयो । उनको बाल्यकाल पनि त्यहीँ नै बित्यो । उनको परिवार पटनाको एउटा सम्पन्न परिवार थियो । उद्योग व्यवसायमा उनका पिताजी संलग्न थिए । उनको पिताजीको उद्योगबाट विभिन्न मेसिनहरूको उत्पादन हुन्थ्यो । 

उनका हजुरबुबा उनी जन्मनुपूर्व नै अंग्रेज र अस्ट्रेलियनहरूको साथ र संगतमा थिए । बेलायतीहरूसँग पनि उनको सम्बन्ध थियो । त्यसैले उनले आफ्ना छोरालाई अंग्रेजी पढाउनुपर्छ भन्ने सोचमा थिए । 

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको आफ्नो कार्यकक्षमा मंगलबार कुरा गर्दै प्राज्ञ प्रा.डा. उषा ठाकुर सुनाउँदै थिइन्, पुराना कुरा । उनी भन्छिन्, “हजुरबुवाको सोचका कारण नै बुवाले उहिल्यै अंग्रेजी माध्यमको कन्वेन्ट स्कूलमा पढ्नुभयो । हाम्रो हजुरबुवामा मात्रै होइन, हजुरआमामा पनि अंग्रेजी प्रभाव थियो । त्यसैले छोराछोरी सबैलाई राम्रो शिक्षादीक्षा दिनुपर्छ भन्ने सोचाइ मेरो बुवामा पनि रह्यो ।”

प्रा.डा. उषा ठाकुरका अनुसार सदा अविस्मरणीय परिस्थिति थियो उनको माइतीघरको । घरायसी वातावरण मात्रै नभएर सोच पनि उत्तिक्कै उच्च थियो उनको मातापितामा । उनी यसलाई इश्वरकै कृपा मान्दछिन् । सम्पन्नतासँगै सांस्कृतिक वातावरण विद्यमान थियो उनकोे माइतीमा । अझै धन–सम्पति भन्दा पनि परिपूर्णता व्यवहार, सोच र धर्म संस्कृतिमा थियो । 

ठाकुरका अनुसार उनको माइतीमा मात्रै होइन, उनको घरतर्फ पनि कसैले धन सम्पत्तिलाई महत्व दिएनन् । ‘विद्या धनम् सर्व धनम् प्रधानम्’ भनेजस्तै विद्या आर्जन नै सबैको प्राथमिकतामा पर्यो ।

प्राडा उषा ठाकुरको माइती परिवार पहिले दिल्लीमा पनि बस्यो । पटनाको कुरै भएन ! कुनै बेला जनकपुरसँग पनि उनको माइती परिवारको सम्बन्ध रहेको र बेलाबेलामा हजुरबुवा र बुवाहरू जनकपुर आउने गरेको आफूले सुनेको उनी बताउँछिन् ।

उनकी हजुरबुवा हजुरआमा बुवा मात्र नभएर उनकी आमा पनि फरक स्वभावकी थिइन् । उनी धर्मकर्म संस्कृतिमा विश्वास राख्थिन् नै, तर केटाकेटीले पठनपाठनमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ भन्ने उच्च दृष्टिकोण पनि उनमा थियो । 

उषा पढाइमा सधैं अब्बल रहिन् । सानै उमेरदेखि अलिक अन्तरमुखी र रिजर्भ स्वभावकी उषाको ध्यान लेखाई पढाईमा नै धेरै रहन्थ्यो । उनले समय पायो कि पढ्ने र लेख्ने कर्मलाई नै महत्व दिइन् ।

यसरी पढाइमा होमिएकी उषाले आइए, बीए, एमए मात्रै गरिनन्, एक दिनै खाली नबसेर पटना विश्वविद्यालयबाटै विद्यावारिधि गर्न आवेदन दिइन् । तर विद्यावारिधिका लागि मास्टर्स गरेको दुई वर्ष पुग्नु पर्ने नियम भएकोले उनले दुई वर्ष कुर्नुपर्यो ।

दुई वर्ष पुगेकै भोलिपल्ट उनले विद्यावारिधिका लागि सारा पेपर अगाडि बढाइन् । यसका लागि तयारी उनले अगाडिदेखि नै गर्दै आएकी थिइन् । त्यसैले उनले भाइवा पनि चाँडै नै दिइन् । र, केही वर्षमै उनले विद्यावारिधि (पीएचडी) पूरा गरिन् । 
उषा ठाकुरले पीएचडी ‘कवि सुमित्रानन्दन पन्त की काव्य मे सामाजिक चेतना’ विषयमा गरेकी थिइन् । 

उषा ठाकुर भावुक भइन् । भनिन्, “म मेरो आमा बुवा र मेरा पुर्खालाई नमन गर्छु, किनकी त्यो समयमा छोरीको बिहे भन्दा पनि छोरीको पढाइलाई उहाँहरूले महत्व दिनु भयो । मैले बिहे अगाडि नै पीएचडीको सारा औपचारिकता पूरा गरिसकेकी थिएँ । जबकी त्यो समयमा सानै उमेरमा छोराछोरीको बिहे गरिदिने चलन समाजमा विद्यमान थियो । तर मेरा बुवा आमाले हामी सबै छोराछोरीको पढाइलाई सधैं महत्व दिनुभयो ।”

उनकी आमाले कतिपय पत्रपत्रिका छोराछोरीले पढुन् भनेर आफूले पढेपछि दिन्थिन् । बच्चाहरू पढिरहेका छन् कि छैनन् भनेर चनाखो भएर ध्यान दिन्थिन् । एक पटक एउटा पत्रिकामा ‘अजन्ता एलोर’ सम्बन्धी लेख छापिएको थियो । त्यो पत्रिका दिँदा भने आफूहरूलाई चित्र भएको पाना च्यातेर पत्रिका दिएको उनको सम्झनामा आज पनि छ । तर लेख रचना पढ्नुपर्छ भन्ने चाहना आफ्नी आमामा सर्वदा रहेको उनको तर्क छ । 

एक पटक त उनका आफ्नै काकाले उनका पिताजीलाई भनेका थिए किन छोरीलाई पढाउने धेरै, बिहे गरेर पठाउनै पर्छ भनेर । तर उनका पिताजीले भाइको कुरा सुनेनन् । छोरीको भविष्य हेरे ।

पटना सिटीमै उनको माइती परिवारको बसोबास थियो । स्थानीय कन्या स्कूल र कलेजबाट बीएसम्म पढेकी उषाले को–एजुकेसन एमएमा आएर मात्रै ज्वाइन गरेकी हुन् । 

उद्योगपति परिवारकी उषा ठाकुरका पिताजीको उद्योगबाट उत्पादित सामग्री विश्वका विभिन्न मुलुकमा फैलिएको थियो । यद्यपि, एउटा उद्योग क्षेत्रको सम्पन्न पारिवारिक पृष्ठभूमि भए पनि उनको प्रवृत्ति आफैंमा रमाउने खालको थियो । रचनात्मक काममा उनी रमाउँथिन् ।

उनीहरू दाजुभाइ दिदीबहिनी स्कूल र कलेज जाँदा आउँदा आफ्नै गाडीमा जान्थे–आउँथे । समय समयमा पटनामा रहेका विभिन्न तारे होटलहरूमा लगेर खाना पनि खुवाउने गर्थे, उनका पिताजीले । अर्थात् छोराछोरीलाई सबै कुराको ज्ञान होस् भन्ने उनका माता पिताको चाहना थियो । 

पटना विश्वविद्यालयबाट सम्पूर्ण उच्च शिक्षा हासिल गर्दै उनले पीएचडीको सबै औपचारिकता पूरा गरिसके पछि मात्रै उनको बिहे वीरगंजका डा. रामभक्त ठाकुरसँग भयो । त्यसपछि उनी पटना छोडेर नेपाल आइन् । र, उनको कर्मथलो नेपाल नै भयो ।

०००

उषामा स्कूल पढ्दादेखि नै साहित्यप्रति रुची थियो । उनको स्कूलकी प्रिन्सिपल डा. अन्नपूर्णा देवले उनलाई खुबै माया गर्थिन् । उषा पढाइमा अब्बल भएकीले उनलाई छोरी जस्तै माया गर्थिन् । पढ्ने मामिलामा मात्रै नभएर लेख्नमा पनि प्रोत्साहन दिन्थिन् । उनको लेखनलाई सधै हेर्थिन् । सहयोग र सल्लाह दिन्थिन् । 

यसै कारण स्कूलमा हुने विभिन्न साहित्यिक कार्यक्रमहरूमा उषाले भाग लिँदै आएकी थिइन् । यस्ता अतिरिक्त क्रियाकलापहरूमा पनि उनी फर्स्ट नै हुँदै आएकी थिइन् । 

एक पटक स्कूलमा आयोजित अन्तर प्रादेशिक विद्यालय वादविवाद प्रतियोगितामा एउटा विषय तोकिएको थियो, विद्यार्थीले राजनीतिमा भाग लिन हुन्छ कि हुँदैन ? जसमा उषा ठाकुरले पनि भाग लिएकी थिइन् । उनी त्यसबेला ११ कक्षामा पढ्थिन् । उक्त प्रतियोगितामा उनी प्रथम भइन् । 

प्राडा उषाको अनुहार उज्यालियो । उनी भन्न थालिन्, “त्यो प्रतियोगितामा म प्रथम भएँ । मलाई ‘उषा सिलाई मेसिन’ पुरस्कार स्वरुप दिइयो । त्यो सिलाई मेसिन अहिले पनि मसँंगै छ ।”

उषा पढ्ने नारायणी उच्चोत्तर कन्या स्कूल, पटनाकी प्रिन्सिपल डा. अन्नपूर्णाको बिहे भएको थिएन । त्यसैले पनि उषालाई छोरी जस्तै माया गर्थिन् । उनकी आमालाई पनि प्रिन्सिपलले ‘उषा आफ्नी छोरी भएको’ भन्थिन् । प्रिन्सिपल डा. देवको हरेक प्रेरणादायी क्रियाकलाप आज पनि उनलाई सम्झना हुन्छ । 

स्वभाव अन्तरमुखि भए पनि उनको संलग्नता अतिरिक्त क्रियाकलापमा हुन्थ्यो । त्यसले नै उनलाई भाषा साहित्यका क्षेत्रमा अगाडि बढाउँदै लगेको थियो । यसरी नै भाषा साहित्यप्रतिको लगावमा वृद्धि हुँदैगयो । स्कूलका स्मारिकाहरूमा लेख्दै आएकी उषाले समयक्रमसँगै अन्य पत्र–पत्रिकाहरूमा पनि लेख्न थालिन् । 

प्रारम्भमा उनले कविता लेखिन्, तर पछि कथा पनि लेखिन् । ‘आँशु बन गए फूल’ शीर्षकको एउटा कथा लेखेकी थिइन् उनले । जुन आकाशवाणी पटनाबाट प्रकाशित भएको थियो । 

आफ्नो रचनात्मक कृयाकलापमा घर–परिवारबाट उनले सधैं प्रेरणा नै पाइन् । उनलाई उनका पिताजी र आमाले सधै उत्प्रेरित गरे । उनले लेखनका लागि पुरस्कारस्वरुप केही न केही पाएकी नै हुन्थिन् । 

यही लेखन प्रवृत्तिले उनलाई कहिले पनि खाली बस्न दिएन । उनले फुर्सद भयो कि लेखनमा समर्पित गरिन् । यहि लेख्ने र पढ्ने प्रवृत्तिले उषालाई बिहे उप्रान्त नेपाल आएपछि नेपाली सिक्न मद्दत गर्यो ।

उनको बिहे वीरगंजमा भए पनि वीरगंज धेरै बसिनन् । बिहे भएपछिका केही दिनहरू मात्रै उनको वीरगंजमा बित्यो । त्यस पछि उनी पतिका साथ काठमाडौं आइन् । उनका पति रामभक्त ठाकुर कलेजमा प्राध्यापन गर्थे । पछि उनी परराष्ट्र सेवामा गए ।  

काठमाडौं आएपछि उषा ठाकुरले केही काम गर्नुपर्छ भन्ने निधो गरिन् । त्यसैबेला त्रिविमा हिन्दी विभागका लागि लेक्चरर मागियो । हिन्दी साहित्यमा विद्यावारिधि गरेकी डा. उषा ठाकुरले आवेदन दिइन् । र, चयन पनि भइन् । 
यसरी उनको हिन्दी भाषा साहित्य पढाउने कामको थालनी भयो ।

०००

पटनामा रहँदा उनले आमाबाट विभिन्न ज्ञान हासिल गरिन् । उनले पकाउन पनि सिकिन् । विभिन्न प्रकारका खाना पकाउने मात्रै होइन, मिठाइ पनि बनाउन सिकेकी थिइन्, उषाले । श्रीमानसँग विदेशमा बस्दा उनले आफूले जानेको परिकार बनाउने कलाको खुबै प्रयोग गरिन् । 

यो सुनाउँदै गर्दा उनी हाँसिन् । भनिन्, “कहिलेकाहीँ मैले आफै मिठाई बनाएर खुवाउँदा विदेशीहरू पनि दंग पर्थे ।”

रिजर्व स्वभाव भए पनि लेख्न पढ्नमा उनलाई केहीले रोकेन । तर कहिलेकाहीँ यो स्वभावले कुनै कुनै समयमा घाटा भएको भने उनी स्वीकार्छिन् । अहिले त लेख्ने नै बानी नै भइसकेको छ उनलाई । कहिले काहीँ उनी बिहानको चार बजेसम्म पनि लेखिरहने सुनाउँदै थिइन् । 

एउटा प्रसंगमा प्राडा उषा ठाकुर भन्दैथिइन्, “छोरीलाई पीएचडीसम्म त गराएँ । तर छोरीका लागि उपयुक्त र सक्षम ज्वाइँ पाउँछु कि पाउँदिन भन्ने पीर मेरो बुवालाई थियो । तर उहाँको नजरमा पर्नुभयो वीरगंजका डा. रामभक्त ठाकुर ।” 
उषा ठाकुरका श्रीमान डा. रामभक्त ठाकुर पछि राजदूत हुँदै निर्वाचन आयोगको आयुक्तसम्म भए । यता डा. उषा ठाकुर पनि त्रिविमा प्रोफेसर भइन् । 

कुराकानीकै क्रममा उषाले काठमाडौंका केही रमाइला प्रसंग पनि सुनाइन् । काठमाडौंमा टेकु मास्तिरको इलाकामा उनीहरूको डेरा थियो । त्यो डेरामा पानीको अति नै अभाव थियो । त्यसबेला भने आफू कहिलेकाहीँ रुने गरेको उनी सुनाउँदै थिइन् ।

तर पनि जीवनमा केही गर्नुपर्छ भन्ने सोचले उनलाई हमेशा प्रेरित गरिरह्यो । उनी भन्छिन्, “पटनामा हुँदा कहिल्यै पैदल हिँडिन । तर काठमाडौं बस्न थालेपछि पैदल हिँड्न पनि सिकेँ । कीर्तिपुर जाँदा–आउँदा भीडभाडले भरिएको बसमा उभिएर यात्रा गर्न पनि जानेँ । मैले आफूलाई समयसँगै म्यानेज गर्दै लगेँ । शुरुमा त मलाई थाहा पनि थिएन, कीर्तिपुर जाने बाटो । तर पनि म कीर्तिपुर पुगेकी थिएँँ ।”

त्रिविमा हिन्दी भाषा साहित्य पढाउन शुरु गरेकी  उषा ठाकुरले विद्यार्थीको पढाइमा विशेष ध्यान दिइन् । पढाउँदा सधै मिहिनेत गरिन् । यसरी ३६ वर्ष उनले हिन्दी साहित्य पढाएर बिदा भइन् । 

पढाउने क्रममै उनले नेपाली भाषा सिक्दै गइन् । नेपाली भाषा सिक्दै गए पछि उनले नेपालीमा पनि लेख रचना लेख्न थालिन् । यसरी उनले आफूलाई हिन्दी साहित्यमा मात्रै नभएर नेपाली साहित्यमा पनि स्थापित गराउँदै लगिन् । उनका कतिपय लेखहरू उहिल्यै गोरखापत्रलगायतका पत्रिकामा छापिन्थ्यो । 

आफूलाई नेपाली भाषाले खासै दुःख नदिएको उनी बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, “मेरो नेपाली भाषाको गुरु मेरा श्रीमान नै हुनुहुन्छ । पछि छोरा स्कूल जान थालेपछि छोराले पनि सिकाउन थाल्यो ।”
यदाकदा उनी श्रीमान्को विदेश सरुवा भएसँगै विदेश पनि गइन् । त्यसैबखत उनले फ्रान्सको डफेन युनिभर्सिटीमा पनि केही वर्ष अवैतनिकरुपमा पढाएको सम्झिँदै थिइन् ।