भोपालस्थित इन्जिनियरिङ कलेजबाट उनले डिप्लोमा सिध्याए । त्यस पछिको यात्रा काठमाडौंतर्फ मोडिनु स्वाभाविक थियो । किनभने काठमाडौं राजधानी थियो । यहाँ अवसर पनि थियो । २०१७ सालको कुरा हो यो ।  इन्जिनियर शिरोमणिप्रसाद उपाध्यायले पीडब्ल्युडीमा काम शुरु गरे । यो यो अहिलेको भवन विभागजस्तै प्रकृत्तिको थियो । यसले भवन निर्माणका कामहरू हेर्दथ्यो । 

जागिरमा उनको पदस्थापन पाल्पामा भयो । उनी पाल्पा गए र काम थाले । तिनताक नै तत्कालीन राजा महेन्द्रले शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिए । जननिर्वाचित सरकार अपदस्त भयो । २०१७ सालको अन्तिम तिर तत्कालीन सरकारले चौधै अञ्चलका लागि दौडाहा टोली बनाएर परिचालित गर्यो । दौडाहा टोलीमा न्यायाधीश, इन्जिनियर, प्रशासकलगायतका सरकारी अधिकारीहरू राखियो । 

धवलागिरी अञ्चलका लागि पनि विकास विस्तार कार्यको निरीक्षण र अनुगमन गर्न न्याय क्षेत्रबाट मोहनप्रसाद शर्मा रहेको एउटा टोली गठन भयो । त्यसैमा इन्जिनियरकारुपमा संलग्न गराइए शिरोमणिप्रसाद उपाध्याय (८१) । 

सोमबार मित्रपार्कस्थित आफ्नो निवासमा ती दिनका कुरा सम्झिँदै थिए, इन्जिनियर उपाध्याय । उनले भने, “इन्जिनियरिङ क्षेत्रबाट म परेँ धवलागिरीको दौडाहा टोलीमा । पत्रका मलाई बाग्लुङ गएर टोलीमा सम्मिलित हुन भनियो । सायद, मेरो काम देखेरै मलाई त्यहाँ पठाइएको थियो । वास्तवमा एकदम शक्तिशाली टोली थियो त्यो ।”

त्यो उच्चस्तरीय टोलीले त्यस क्षेत्रको भौतिक विकास कति भएको छ ? योजनामा परेका काम भएका छन् कि छैनन् ? विकासका नाममा गलत गरेका त छैनन् ? यी सारा कुरामा ध्यान दिनु थियो । उपाध्यायका अनुसार सायद तत्कालीन राजा महेन्द्रले अपदस्त गरिएको सरकारलाई काउण्टर दिनै पनि यो कदम चालेका थिए । त्यसबेला शंका लागेकाहरूलाई टोलीले तुरुन्तै कारवाही पनि गथ्र्यो । विशेषाधिकार प्राप्त टोली थियो त्यो । 

त्यसबेला करिब दुई तीन महिना उनले टोलीका साथमा धवलागिरीका गाउँ गाउँमा बिताए । टोलीमा सैनिक र पुलिस पनि साथै रहन्थे । त्यसबेला उनको तलब २ सय रुपैयाँ थियो । भ्रमणका बेला भत्ता अलग थियो । त्यो दुई तीन महिना दह्रोसँग खटे उपाध्याय र उनी सम्मिलित टोली । अनि काठमाडौं पुगेर प्रतिवेदन बुझाए । 

उपाध्यायले सम्झिए एउटा प्रसँग । उनी भन्दैथिए, “अहिले पनि आङ सिरिङ्ग हुन्छ सम्झिँदा ! एक पटक म एउटा कुलो हेर्न डाँडामा गएँ । माथि डाँडामा पुगेर कुलो हेरेँ । कुलो देखाउन त्यहाँका स्थानीय पनि साथै थिए । त्यो गोरेटोमा हिँड्दा सेनाका दुई जवान अगाडि दिए । दुुई जना प्रहरी पछाडि थिए । भन्न त स्थानीयहरू भन्दै थिए, ‘काम भएको छ भनेर लेखिदिनुस् न’ । तर आफूले आँखाले नहेरी कसरी रिपोर्ट दिने ? हुँदैन भनेर म आफैँ हेर्न गएँ ।” 

त्यहाँको पहरामा पनि कुलो बनाएर लगेका रहेछन् । तल कालीगण्डकी बगिरहेको थियो । कसैगरी उपाध्याय र अरु केही व्यक्ति पुगे । परियोजना हेरे र फर्किए । 

एक दुई दिन पछि टोलीको क्याम्प अर्को डाँडा तिर सर्‍यो । त्यो डाँडामा जाँदा पो उनले आफू गएको कुलोको इलाका देखे । उनको आङ सिरिङ्ग भयो । त्यहाँबाट झरेको भए के हुन्थ्यो ? यो प्रश्नले उनको मथिङ्गल खायो । ‘नगएको भए पनि हुन्थ्यो’ भन्ने उनको मनले भन्यो । 

उनी हाँसे । भन्न थाले, “त्यो भीरमा समाउने सानो बुट्यान पनि थिएन । तर युवा जोश थियो सायद । त्यसैले नै त्यो कदम चालिएको थियो ।” काठमाडौं फर्किएर टोलीले रिपोर्ट दियो । तर त्यो रिपोर्ट कहाँ गयो ? के भयो ? त्यसका बारेमा हामी कसैलाई केही थाहा भएन !

०००

शिरोमणिप्रसाद उपाध्यायको बाल्यकाल सिरहाको भलुवाही गाउँमै बित्यो । उनका अनुसार त्यो बेलाको गाउँ स्वर्ग समान थियो । मधेसी पहाडीको फिलिङ अलिकति पनि थिएन । सबै मिलेर बसेका थिए । उनका अनुसार त्यसबेला मानिसले मानिसको कदर गर्थे । प्रायः सबै खेतीपातीमै व्यस्त रहन्थे । खेतीपातीको व्यस्तताले टिका–टिप्पणी र आलोचनामा खर्च गर्ने समय कसैसँग हुन्थेन ।  

तराईको त्यस गाउँमा करिब दुईसय वर्ष अघि उनका पूर्खाहरू पुगेका थिए । तत्कालिन अवस्थामा खेतीपाती नै तिनको चासोको विषय रहन्थ्यो । उपाध्याय भन्छन्, “सन्ततिलाई दुःख नहोस् भनेरै हाम्रा पुर्खा त्यहाँ पुग्नु भएको हो । पछि गएर आफ्ना सन्तानको पढाई लेखाईमा उहाँहरूको विशेष ध्यान रह्यो ।”

यद्यपि, पहिले गाउँमा शिक्षकको व्यवस्था थिएन । जितो कामतीले बाह्रखरी र पहाडा (हिसाब किताब) सिकाउँथे । पछि गाउँलेको सहमतिमा शिरोमणि उपाध्यायका पिताजी अयोध्याप्रसाद उपाध्यायले सीमावर्ती भारतीय नगरबाट एकजना शिक्षक भलुवाहीमा ल्याए । 
त्यतिबेला घरको पिँढी र आँगनमा पढाउँथे उनले । त्यस पछि मात्रै एउटा स्थान तोकेर भलुवाहीमा मिडिल स्कुलको स्थापना भयो । 

त्यसै मिडिल स्कूलबाट उनले ६ कक्षा पास गरे । शिरोमणि भन्दा जेठो उमेरका केटाहरू त्यसबेला पढ्नलाई जयनगर, दरभंगा, बनारस र जनकपुर तिर जान्थे । धेरै केटाकेटी त्यसरी पढनलाई हिँडे ।  उपाध्यायका अनुसार पहिले पहिले सुनेरै संस्कृतका श्लोक याद हुन्थ्यो । सु्रती परम्परा नै गाउँको चलन थियो । यो वैदिककालदेखि नै चल्दै आएको परम्परा मान्दछन् उपाध्याय । झनै ब्राह्मण परिवारमा त्यो आवश्यक मानिन्थ्यो ।

ती श्लोकहरू जति याद हुन्थ्यो त्यो कहिले नबिर्सिने हुन्थ्यो । यसरी नै उनले चण्डी, रुद्री  र अमर कोष पढे । यो नै उनको आधारभूत पढाई थियो । 

उपाध्यायको मुहार उज्यालियो । उनले सम्झिए आफ्ना पिताजीको वाचन कलालाई । भने, “मैले संस्कृतका श्लोकहरू पढेर जानेको होइन । बुबाले पाठ गर्नुहुन्थ्यो । मैले त्यही सुनेर कण्ठ गरेको हुँ । सायद बुबाले पनि आफ्नो बुवाबाट नै सिक्नु भएको होला । अहिले पनि म त्यो श्लोक पाठ गर्छु ।”  गाउँमा मिडिल स्कूलको स्थापनासँगै अंग्रेजी पढ्ने कुरो भयो । तर उनका हजुरबुबाले नातीलाई अंग्रेजी पढाउन मानेनन् । ‘नातीलाई बिगार्न लागे’ भन्नेसम्मको कुरा उठ्यो । उपाध्यायका हजुरबुबा उनलाई संस्कृत नै पढाउने विचारमा थिए ।

तर उनका पिताजीले आफ्ना पिताजीका अगाडि अड्डी नै लिए । गाउँका केही केटाहरूले दरभंगा गएर अंग्रेजी भाषा पढ्न थालिसकेका थिए । उनका हजुरबुबाले नाई भन्न सकेनन् । त्यसपछि शुरु भयो अंग्रेजी भाषामा फस्र्ट बुकको पढाइ । ६ कक्षासम्म उनी गाउँमै पढे । त्यस पछि उनी जनकपुर गए । जनकपुरको रामस्वरुप रामसागर जनकपुर हाइस्कूलमा एकै पटक ८ कक्षामा भर्ना भए । पछि यस स्कूलको नाम परिवर्तन भयो र सरस्वती हाइस्कूल राखियो । त्यसबेला भारतबाट आएका गंगाधर दत्त हेडमास्टर थिए ।

जनकपुरको हाईस्कूलबाट २०११ सालमा उनले एसएलसी फस्र्ट डिभिजनमा पास गरे । सरस्वती स्कूलबाट फस्र्ट डिभिजनमा पास गर्ने उनी एक्ला व्यक्ति थिए । एसएलसी पास गरे पछि उनी आइएससी पढ्न भारतीय सहर दरभंगा गए । आइएससीको पढाई जोडतोडका साथ अगाडि बढ्यो । आइएससीको पढाई सक्किनै लागेको थियो । त्यसैबेला इन्जिनियरिङको डिप्लोमा कोर्सका लागि आवेदन दिने कुरा उठ्यो । उनले पनि आवेदन दिए । उनको नाम निस्कियो पनि । यसरी उनी छात्रवृत्ति पाएर भोपाल स्थित इन्जिनियरिङ कलेजमा थप पढाईका लागि पुगे । ।

भोपालमा एसपी पोलिटेक्निक इन्जिनियरिङ कलेजबाट उनले सिभिल इन्जिनियरिङ पढ्न गए । र, ०१७ सालमा पढाइ सकेर फर्किए ।  

०००

पाल्पा र बाग्लुङबाट फर्किसके पछि शिरोमणि उपाध्याय काठमाडौंमै काम गर्दैथिए । त्यसबेला टेक्निकल ट्रेनिङ इन्टिच्युटको भवन बन्दै थियो । त्यस्तै इँटा कारखानाको भवन पनि निर्माण हुँदै थियो । इन्जिनियरका रुपमा ति कामहरूसँग उनी जोडिएका थिए । ति काम उद्योग विभाग अन्तगत थियो । यस्ता सरकारी काममा उनको समय बित्दो थियो । 

फूर्सदको समयमा उनी इन्जिनियर शंकरनाथ रिमाल कहाँ पनि पार्ट टाइम काम गर्दैथिए । रिमालले धेरै ठाउँको कामको जिम्मा लिएका थिए । रिमालले धेरै कामको जिम्मेबारी लिएकोले धेरै युवा र उर्जाशील इन्जिनियरहरु उनीसँग आवद्ध थिए । यसै सिलसिलामा उनी जोडिएका थिए प्रज्ञा प्रतिष्ठान र सोल्टी होटल बनाउने काममा पनि । नारायणहिटी राजदरबारको भवन मर्मतका लागि पनि शंकरनाथ रिमालले उनलाई पठाउँथे । 

उनी भन्छन्, “राजदरबार जाँदा भने सारै गाह्रो हुन्थ्यो, काम गर्न । टन्टलापुर घाम होस् वा दर्के पानी परोस्, दरबारमा छाता ओढ्न पाइन्थेन । कैयौं पटक यस्तो अवस्था भोगेको छु मैले । खै के कडा के कडा !”  करिब २०२४ साल तिरको प्रसँग हो । त्यस बेला बालुवाटारमा नेपाल राष्ट्र बैंकको भवनको मर्मत सम्भार सम्बन्धी काम हुँदै थियो । त्यसैमा लागिभिडी गर्नलाई शंकरनाथ रिमालले इन्जिनियर शिरोमणि उपाध्यायलाई पठाए ।

त्यहाँ तीन चार महिनासम्म उनले काम गरे । उनी काम गरे पछि भिडेरै काम गर्थे । त्यसैले उनको काम गराई तत्कालीन गभर्नरको नजरमा परेको थियो । गभर्नरलाई लाग्यो, ‘हैन, शिरोमणिलाई बैंकमै राख्नु पर्छ ।’ 

गभर्नरले शिरोमणि उपाध्यायलाई नेपाल राष्ट्र बैंकमा नै काम गर्न आग्रह गरे । र, ०२४ सालमा उनी इन्जिनियर पदमा सरुवा भएर राष्ट्र बैंकमा आए ।  

इन्जिनियर उपाध्याय भन्छन्, “वास्तवमा त्यसबेला सरकारी काममा आफूले मरीमरी काम गर्‍यो । जस भने अरुले नै लिन्थ्यो । बैंकमा त आफूले गरेको कामको जस अपजस जे भए पनि आफ्नै भागमा पथ्र्याे । त्यसैले यहाँ काम गर्दा राम्रो हुन्छ भन्ने लागेर मैले नेपाल राष्ट्र बैंकमा नै काम गर्ने निर्णय गरेको थिएँ । र मैले त्यहाँ काम गर्दा आफ्नो काममा इन्जोय पनि गरेँ ।”

त्यसपछि उनले राष्ट्र बैंकको भवन तथा अन्य निर्माणको काममा आफ्नो इन्जिनियरिङ कौशलता देखाउँदै गए । उनले भवन मात्रै होइन, भल्ट अर्थात् ढुकुटी निर्माणको काममा पनि विशेष ध्यान दिए । त्यसबेला केही विदेशी मुलुकमा अब्जरभेसन भ्रमणमा गएर भल्टका विषयमा थप ज्ञान पनि हासिल गरे ।

उनले मुलुकका विभिन्न स्थानमा राष्ट्र बैंकको भवन तथा ढुकुटीको डिजाईन बनाउन लगाए । उनी त्यसका लागि धेरै खटे पनि । उनले नेपालभरि ठाउँ ठाउँ गएर राष्ट्र बैंकको बिल्डिङ निर्माणको प्रारम्भिक काम गरे ।

त्यसबेला बैंकको भवन बनाउँदा भल्ट निर्माणमा नै आफूले विशेष ध्यान दिने गरेको उनको भनाई छ । नगद रकम राख्नु पर्ने भएकोले यसको सुरक्षामा विशेष ध्यान दिनैपर्ने उनको तर्क छ । 

उपाध्याय भन्छन्, “जब म बेलायत गएँ, मैले त्यतिबेलै देखेँ, भल्टमा सीसी टीभी जडान गरिएको । भल्टको निर्माण पनि नयाँनयाँ किसिमबाट हुनेगरेको थियो । कम्प्युटर सिस्टम सुरु भइसकेको थियो । म त चकित परेको थिएँ त्यहाँको सुविधा देखेर ! यहाँ त हामीले हाम्रो देश र सेवा सुविधा अनुसार नै काम गर्ने हो ।” 

उनले बेलायतमा नयाँ तरिकाबाट काम गर्ने विषयमा त सिके । तर सिके अनुसार काम गर्न पाएनन् । उनी फर्किएको केही वर्षमै (२०४७मा) मुलुकमा प्रजातन्त्र पुनरबहाली भयो । गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री भएका बेला हरेक सरकारी कार्यालय र संस्थानहरूका पुराना कर्मचारीलाई अनिवार्य अवकासमा जान भनियो । उनले पनि अनिवार्य अवकास लिए । 

०००

आफ्नो काममा उनी सँधै उत्साहका साथ लागे । भोपालबाट फर्किए पछि उनले पछाडि फर्केर हेरेनन् । जोश थियो । जाँगर थियो । त्यसैले कामलाई नै महत्व दिए । दरबारमा काम पर्दा छाता नओढेरै पनि काम गरे । तर कामलाई पूर्णता दिए । २०३० सालमा सिंहदरबारमा आगो लाग्यो । त्यहाँ राष्ट्रिय योजना आयोगको बैठक कक्ष पनि थियो । जहाँ राजा पनि आउँथे आयोगको अध्यक्षता गर्नलाई ।

आगो लागे पछि योजना आयोगको बैठक कहाँ बस्ने भन्ने बारेमा छलफल भयो । सायद बैठक केही महिना पछि नै हुुनुपर्ने थियो । राजा नै बैठकमा जानुपर्ने भएकोले सुरक्षाका दृष्टिकोणले पनि उपयुक्त हुनुपर्ने थियो, त्यो बैठकस्थल । नेपाल राष्ट्र बैंक हरेक दृष्टिले सुरक्षित थियो । त्यसबेला योजना आयोगका उपाध्यक्ष थिए, डा. हर्क गुरुङ । खोज्दै जाँदा नेराबैंकको हल हुनसक्ने विषयमा कुरा चलेछ । राजाबाट पनि त्यसलाई स्वीकृति मिल्यो । 

अनि सुरु भयो शिरोमणि उपाध्यायको टीमको काम । त्यो हललाई मर्मत गर्न उनी र उनका साथीहरू रातदिन नभनेर लागे । हल ठूलो थियो । त्यसलाई राम्रो बनाउनु पर्ने थियो । उनी रातरात भर बसेर काम गर्न थाले ।  यसरी सबै काम समयमै सिध्याए । प्रशिद्ध कलाकार लैनसिंह बाङदेलले ठूलोठूलो दुई वटा चित्रकला तयार पारे । त्यसलाई ठूलो भित्तामा सजाइयो । पाटनबाट उड कार्भिङका कामहरू भए । अन्ततः त्यो हललाई चिटिक्क बनाए ।

राष्ट्र बैंकको मर्मत गरिएको हलमा योजना आयोगको बैठक सम्पन्न भयो । साँझ त्यहीँ भएको कार्यक्रममा उपाध्यक्ष डा. हर्क गुरुङले उपाध्यायलाई राजा वीरेन्द्रसँग दर्शन भेट गराए । उनले उपाध्यायले गरेको कामका विषयमा राजालाई बताए । राजाले पनि उपाध्यायलाई ‘राम्रो ग¥यौ’ भन्दै धन्यवाद दिए । त्यहीँ राजाले छेउमै रहेका पाश्ववर्तीलाई संकेत गरेपछि  शिरोमणि उपाध्यायको नाम डायरीमा लेखियो । 

उपाध्याय यो प्रसँग सुनाउँदै गर्दा हाँसे । उनले भने, “राजाका पीएले नाम लेखे पछि अफिसका सबैले मलाई बधाई दिए । त्यसबेला गभर्नर विदेश भ्रमणमा गएका थिए । मलाई सबैले ‘शिरोमणिजी, यस पटक तपाईँले तक्मा पाउनु हुन्छ’ भने । तर जब तक्मा पाउनेको नाम निस्कियो । मेरो नाम थिएन । गभर्नरको नाम तक्मा पाउनेमा पर्यो । मेरो नाम परेन । मलाई थाहा थियो, दरबारले यस्तै धोका दिन्छ भनेर ।” 

उनले दरबारसँग जोडिएको एउटा अर्को सन्दर्भ बताए । उनी नेपाल राष्ट्र बैंकमा गइसकेका थिएनन् । सरकारी सेवामै थिए । त्यसैबेला शिक्षा मन्त्रालयले ६ वर्षका लागि उनलाई इन्जिनियरिङमा थप अध्ययनका लागि रुस पठाउने भयो । त्यसबेला दरबारमा उनको नाम सिफारिस भएर गयो । 

उनका साथी थिए शिक्षा मन्त्रालयमा । उनैले उपाध्यायलाई नाम सिफारिस भएको खबर गरेका थिए । शिरोमणि उपाध्यायलाई ठुलै चिठ्ठा परेको अनुभूति भयो । आफ्नो कामको प्रशंसा भएको अनुभव भयो । तर दरबारबाट आउँदा उनको नाम थिएन । अरु कसैको नाम थियो । यो पनि उनका साथीले नै बताएका थिए । त्यसबेला मन्त्रिपरिषदको उपाध्यक्ष थिए, डा. तुलसी गिरी ।

उपाध्याय भन्छन्, “माहिलो बुबा (भोला बाबु) काठमाडौंमै हुनुहुन्थ्यो । मैले माहिलो बुबालाई यावत कुरा भनेँ । उहाँको सम्बन्ध डा. गिरीसँग थियो । उहाँले नै हिँड भनेर मलाई डा. गिरी कहाँ लग्नु भयो । मैले सबै कुरा डा. गिरीलाई सुनाएँ । यो कुरा त डा. गिरीले क्याबिनेटमै उठाएछन् ।”  उपाध्यायका साथी उनलाई भन्दै थिए रे, ‘शिरोमणिजी, कसरी कुरा बाहिर गयो भनेर मन्त्रालयलाई दरबारका मानिसले थर्काइ रहेका छन् । मेरो त जागिरै पो जान्छ कि ?’

उपाध्यायका अनुसार दरबारबाट नाम आउँदा ‘शिक्षा मन्त्रालयले फलानोलाई पठाउन भनेर सिफारिस गरे तापनि फलानोलाई पठाउनू भनेर श्री ५ बाट हुकुम भएकोले सोही अनुरुप गर्नू’ भनेर लेखिएर आएको रहेछ ।  तर डा. गिरीको हो हल्लाले फेरि शिरोमणि उपाध्यायकै नाम सिफारिस भएर आयो । र उनी रुस जाने तयारी गर्न थाले ।

यो सुनाउँदै गर्दा उपाध्याय हाँसे । भने, “तर मैले जान भनेर लेखिएकै रहेनछ । पछि मैले फर्म भर्दा विवाहित भनेर फर्म भरेँ । अविवाहित लेखेको भए सायद जान पाउँथे । यत्तिले गर्दा म रुस जान पाइन ।”