हाम्रो देशमा वर्षा यामसँग एउटा किसिमको जन्डिस सधैँ जोडिने गर्छ । देशमा खानेपानी र ढलको समस्या समाधान नभएसम्म यस्तो भई नै रहन्छ । वर्षाको आगमनसँगै झाडा पखालाको बिरामी बढेजस्तै जन्डिस भएर आउने बिरामी पनि बढ्ने गर्छन् । कुनै पनि रोग नलागेको व्यक्ति एक्कासी जन्डिस भएर यस समयमा आए भने जन्डिसको कारण हिपाटाइटिस "ई" अथवा "ए" भएको हुनसक्छ ।  हिपाटाइटिस "ई" र "ए" आँफै निको हुने जन्डिस गराउने रोग हुन् तर विशेष अवस्थामा यी रोग गम्भीर पनि हुनसक्छन् । हाम्रो देशमा यी दुवै रोगका अधिकांश बिरामीले गलत उपचारका कारणबाट दु:ख त पाउँछन् नै यदाकदा  ज्यानै पनि गुमाउने गर्छन् ।

 

 

हिपाटाइटिस ई र ए जीवाणु (भाइरस) हुन् । सङ्क्रमित व्यक्तिको दिसामा पाइने जीवाणुबाट प्रदूषित खाने कुरा र पानी खानाले यो रोग सर्न सक्छ । बिरामीले चर्पी गएपछि साबुन पानीले हाथ नधोई खानेकुरा छुँदा अरूलाई सजिलै सर्न सक्छ । हाम्रो देशमा खानेपानीका पाइप र ढल सँगसँगै भएकाले पनि पानी प्रदूषित हुने जोखिम सधैँ भइरहन्छ । खाने पानी ठीकसँग प्रशोधन नगरी खानाले हामी सजिलै यस रोगको सिकार बन्न सक्छौँ । यो रोग एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा छोएर, बोलेर, सँगै बसेर वा सँगै सुतेर सर्दैन ।

 

 

यी दुवै रोगका लक्षण धेरै मिल्छन् । सामान्यतया हिपाटाइटिस ए १५ वर्षभन्दा मुनि र हिपाटाइटिस ई १५ वर्षभन्दा माथिकालाई लाग्ने गर्छ । झाडा पखालाजस्तै यो रोग प्रदूषित खानेकुरा खाएको भोलिपल्टै लागिहाल्दैन । हिपाटाइटिस ए शरीरभित्र छिरेको १५ देखि ५० दिनपछि यो रोग लाग्छ भने हिपाटाइटिस ई २० देखि ४० दिनपछि लाग्छ । 

 

यो रोग लागेपछि खान मन नलाग्ने, पेट ढुख्ने, वाकवाक आउन खोज्ने, वान्ता हुने गर्छ । खानामा रुची घट्दै जान्छ र खाना गन्हाउने, खान देख्नेबित्तिकै बान्ता आउने पनि हुन सक्छ । कुनै पनि खानामा रुचि हुँदैन । हुँदाहुँदा चुरोटको अम्मलीले चुरोटसम्म पनि छोडिदिन सक्छ । यति लक्षण देखिन थालेपछि बिस्तारै आँखा पहेँलो देखिन थाल्छ अथवा "जन्डिस" देखा पर्छ । त्यसैले पनि हामीहरू धेरै झुक्किन्छौँ - जन्डिस भएर "खान मन नलाग्ने, पेट ढुख्ने, वाकवाक आउन खोज्ने, वान्ता हुने" लक्षण देखापरेको भनेर । तर, सही कुरा के हो भने यो हिपाटाइटिस रोगमा जन्डिससँगै अरू लक्षणहरू खान मन नलाग्ने, पेट ढुख्ने, वाकवाक आउन खोज्ने, वान्ता हुने देखा पर्छन् । सामान्य अवस्थामा खाना मन नलाग्ने, पेट दुख्ने तथा वाकवाक हुने लक्षण ५ देखि ७ दिनसम्म रहन्छ ।  जन्डिस देखा पर्न थालेपछि अरू लक्षण  कम हुँदै जान्छन् । जन्डिस पूरै हराउन २-३ साता लाग्छ । आँखा पहेँलो भएसँगै पिसाबको रंग पनि गाढा हुँदैजान्छ र बिलिरुबिनको मात्राअनुसार पूरा शरीर पहेँलो देखिन सक्छ । यस रोगमा उपचार गर्दागर्दै पनि जन्डिस देखिन थालेको ७-१० दिन सम्म जन्डिस बढ्दै जान्छ । जन्डिस बढ्यो भनेर डाक्टर फेर्ने र एउटा उपचार पद्धतिबाट अर्कोमा जाने चलन हाम्रोमा धेरै छ । यसले गर्दा बिरामीले दु:ख पाउने र आर्थिक भार पनि थपिने हुन्छ । सायद यही कारणले होला हिपाटाइटिस लागेर जन्डिस भएका व्यक्ति डाक्टरको उपचार भएन भएर जडिबुटी तिर लाग्ने गर्छन् ।

 

यस रोगका दुईवटा झुक्क्याउने लक्षण  छन् - ती हुन्, ज्वरो र शरीर चिलाउने । प्रायः बच्चा हरूमा सुरुका दिनमा ज्वरो देखा पर्छ र धेरै जनाको टाइफाइड भनेर उपचार सुरु गरेको देख्न पाइन्छ । त्यसैले ज्वरो आएर बच्चाले खाना नखाने, वाकवाक गर्ने र पेट दुख्यो भनेमा हिपाटाइटिस ए रोगको शंका गर्न पर्ने हुन्छ । हिपाटाइटिस ई बाट सङ्क्रमित १०% बिरामीलाई चिलाउने सम्स्या हुन सक्छ । जन्डिस र चिलाउने समस्या भएमा अब्स्ट्रक्टिभ जन्डिस (पित्तको नली बन्द हुनु) सँग झुक्किने सम्भावना रहन्छ । यो चिलाउने समस्या विभिन्न जडीबुटी, आयुर्वेदिक औषधि सेवन गरेर आउने बिरामीमा बढी देखिने गर्छ । 

 

सधारणतया यी दुवै आँफै निको हुने रोग हुन् । हिपाटाइटिस ई निको हुन ३५ देखि ५५ दिन लाग्छ भने हिपाटाइटिस ए निको हुन २५ देखि ४५ दिन लाग्छ । तर, सकैकसैमा यो रोग असामान्य हुन्छ र बिरामी लाई बेहोश गराउने, रक्तश्राव गराउने हुन सक्छ । यस अवस्थालाई 'एक्युट लिभर फेल्युर' भनिन्छ । यस अवस्थामा बिरामीको उपचार सघन उपचार कक्षमा राखेर गर्नुपर्ने हुन्छ । रोगले च्याप्दै गएमा कलेजो प्रत्यापरोपण गर्नुपर्ने समेत हुनसक्छ । गर्भवती महिला, पहिल्यै लिभर सिरोसिस भएका व्यक्ति, अन्य दीर्घ रोग लागेका बिरामीलाई यसले लिभर फेल्युर गराउने जोखिम बढी हुन्छ । यो रोग एकचोटि लागेर निको भई सकेपछि दोहरिने सम्भावना कम हुन्छ। साथै,  यस रोगको हिपाटाइटिस बी र सीको जस्तै दीर्घकालीन असर (क्रोनिक हिपाटाइटिस) हुँदैन ।

 

 

जन्डिस देखिन थालेपछि जन्डिस र अन्य लक्षणबाटै यो रोगको निदान करिब करिब हुन्छ । तर, रोगको किटान गर्न र रोगको अवस्था थाहा पाउन रगतको जाँच र अल्ट्रासाउन्ड (भिडियो एक्स्-रे) गराउन जरुरी हुछ । बिरामीको जाँच गर्दा आँखाको सेतो भाग पहँलो देखिनुका साथै कलेजोको सुजन र पेटको माथिल्लो भागमा दुखाइ हुनसक्छ । छाती मुनि, करंगका बीचमा दुख्ने हुनाले कतिपय त मुटुको दुखाइ हो कि भनेर पनि झुक्किन्छन् । खानाको अरुचि र बान्ताले गर्दा बिरामीहरू प्रायः थकित र गलेका देखिन्छन् । कसैकसैमा धेरै चिलाउँदा कन्याउने गरेका कारण घाउका दाग पनि देखिन सक्छन् ।

 

रगतको जाँच गर्दा लिभर फंक्सन टेस्ट गर्न जरुरी हुन्छ । धेरै बिरामी बिलिरुबिन मात्रै जाँचेर त्यसको रिपोर्ट लिएर आउने गर्छन् । यो ठीक होइन । बिलिरुबिनको मात्रा जचाउन आएको बेला हेरी फरक पर्ने गर्छ । सामान्यतया ५ देखि १० को बिचमा हुनेगर्छ तर कहिलेकहीँ २०-२५ सम्म पनि पुग्न सक्छ । रगतकै अर्को जाँच एलानिन ट्रन्सामाइनेज (ALT) र एसपार्टेट् ट्रन्सामाइनेज (AST) निकै बढ्छ र मात्रा  २०००-३००० IU/mL पनि पुग्नसक्छ । रोगको किटान भने रगतमा एन्टी एचएभी आइजीएम (Anti HAV IgM) र एन्टी एचाईभी आइजीएम (Anti HEV IgM) भए नभएको हेरेर पनि गरिन्छ ।

 

यी दुवै रोगमा रोगको कारक तत्व जीवाणुको कुनै उपचार गर्न पर्दैन । जन्डिस देखिए पनि जन्डिसको छुट्टै उपचार पनि गर्नु पर्दैन । एक देखि डेढ महिनाभित्र जीवाणु  आँफै शरीरबाट बाहिरिन्छन् । यस रोगमा औषधिको प्रयोग लक्षण कम गर्नका लागि मात्र हुन्छ । वास्तवमा यस रोगमा डाक्टरले औषधि धेरै प्रयोग नगरी भिटामिन बीमात्र लेखिदिनाले पनि कतिपय बिरामी बिच्किएर आयुर्वेदमा जाने गर्छन् । भिटामिन बीबाहेक अरू प्रयोग गरिने औषधिमा बान्ता रोक्ने, पेट नदुख्ने औषधि पर्छन् । जनमानसमा भिजेको लिभर टनिक (जुन वस्तवमा हुँदै हुँदैन) भन्ने कुनै पनि चिज सेवन गर्न हुँदैन । राम्रो खाना नै यसको मूल उपचार हो । कलेजोको सुजन हुने र कलेजोले चिल्लो पचाउन मद्दत गर्ने भएकोले चिल्लो कम खाँदा राम्रो हुने कुरालाई चिल्लो, पिरो, अमिलो खानै हुँदैन भनेर भन्ने गरिएको छ र समाजमा यही धारणा व्याप्त छ । कार्बोहाइड्रेट युक्त खाना धेरै र प्रोटिन, चिल्लो अलि कम गर्नेमात्र हो ।  उमालेको खानामात्र खानाले पोषण कम हुने भएकोले शरीर साह्रै कमजोर हुने गर्छ र अन्य रोगले सताउने जोखिम पनि रहन्छ । जन्डिसमा खने भनिएका गाजर, मुला, काँक्रो, उखुको रस र मेवा पनि खानै पर्छ भन्ने केही छैन । बाटोमा बनाएर बेचेको प्रदूषित उखुको रस पिउनुभन्दा चिनी पानी अथवा मिश्री पानी पिउनु बेस हुन्छ । बेमौसममा पनि मेवा खोजेर खानु सट्टा मौसमअनुसारको फलफूल खानु उत्तम हुन्छ ।  बेसार त खानै हुँदैन भन्ने कुरा कहाँबाट र कसरी आयो थाहा छैन तर समाजमा व्याप्त छ । बेसारमा एन्टिसेप्टिक गुण हुने र यसले खाना हेर्दा पनि राम्रो देखिने भएकोले बार्नेभन्दा खाँदा बेसहुन्छ । दूधदही  जति पनि खान सकिन्छ । माछा मासु पनि खान सकिन्छ र यसले केही खराब गर्दैन । बार्ने हो भने  जाँड, रक्सी तथा अन्य अम्मलमात्र बारे हुन्छ । हिपाटाइटिस भएर कलेजो खराब भएको अवस्थामा रक्सी तथा रक्सीजन्य पदार्थ पिउनाले ज्यान जानसक्ने जोखिम हुन्छ । 

 

घरमै बसेर उपचार गरिने यस रोगमा एक साता जति धेरै परिश्रम नगर्ने, धेरै व्यायाम नगर्ने सल्लाह दिइन्छ । तर, रोग निको नहुँदासम्म घरै बस्नुपर्ने हुँदैन । अत्यधिक बान्ता भएर खान असमर्थ भएमा, धेरै र लामो समयसम्म ज्वरो आएमा, गर्भावस्थामा (विशेषगरी ३ महिना पछि) यो रोग लागेमा, लिभर सिरोसिस भएका बिरामीमा यो रोग थपिएमा, रक्तश्राव अथवा बेहोसीको अवस्था भएमा अस्पताल भर्ना गरेर उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ ।

   

हाम्रो समाजमा जन्डिस भन्नेबित्तिकै जडिबुटी र आयुर्वेदी उपचारको कुरा आइहाल्छ । मानौ जन्डिस भएको बेलामा डाक्टरी उपचार गर्नु गराउनु अपराध हो । यी दुवै रोग आँफै निको हुने रोग भएकोले कुनै विशेष उपचार जरुरी हुँदैन । आयुर्वेदिक उपचार पद्धतिमा  खानेकुरा धेरै बार्न लगाउने भएकोले रोग ढिलो निको हुने अथवा बिग्रने जोखिम  हुन्छ । यस रोगमा कलेजोको सुजन हुन्छ र कलेजोले ठीकसँग काम गर्न नसकेर जन्डिस हुन्छ । यस्तो बेलामा अप्रशोधित औषधि सेवन गर्नाले यस्ता औषधि कलेजोमा जम्मा भएर अरू क्षति हुनसक्ने जोखिम बढ्छ । धेरैजसो बिरामीमा निको हुनुको सट्टा जन्डिस बढ्दै जाने र अत्यधिक चिलाउने समस्या आउन सक्छ । नाकमा औषधि हालेर जन्डिस झार्ने चलन पनि हाम्रो देशमा पाइन्छ । यसले केही मात्रा जन्डिस कम गर्ला तर रोगको उपचार हुँदैन । मुटु र मिर्गौलाका रोगीलाई यो विधि त प्राणघातक पनि हुनसक्छ । नाइटोमा औषधिको लेप लगाएर उपचार गर्ने अर्को अनौठो चलन पनि देख्न पाइन्छ । यस्तो गर्नाले जन्डिस निको पार्ने दाबि गरे पनि, निको भएकोजस्तो देखे पनि यसले रोग निको पार्ने होइन । आँफै निको हुने रोगलाई मेरो औषधिले ठीक पारेको हो भन्नु झुटो दाबी गर्नुमात्र हो ।