नेपाली राजनीतिमा सधैँ अस्थिरता, अनिश्चितता रअ सहमति व्याप्त रहिआएको छ । देश गरिबी, असमानता र अल्पविकासको समस्यामा फसेको छ । सुशासन दिन र जनताका आधारभूत आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न राजनीतिक दलहरू निरन्तर असफल भएका छन् । नेपाली राजनीतिमा विचारको राजनीतिक विकासमा भ्रष्टाचार, राजनीतिक इच्छाशक्तिको अभाव, वाह्य शक्तिको प्रभावजस्ता विभिन्न कारणले बाधा पुगेको छ ।

राजनीतिक दलहरूले गरिबी, असमानता र अल्पविकासका मूल कारणलाई सम्बोधन गर्नुको सट्टा सत्ता प्राप्तिका लागि अपराधीलाई उन्मुक्ति दिने र विचारहीन राजनीतिक दलहरूलाई सत्ता पाउने वा टिकाउने टेकोका रूपमा लिइरहेका छन् । यसले जनतामा भ्रम, उदासीनता र वितृष्णा बढाएको छ । यस्तो अवस्थामा नेपाली राजनीतिमा विचारको प्रधानतातालाई जोड दिन सकिँदैन । यस लेखमा नेपालमा अस्थिरताको मूल कारणलाई सम्बोधन गर्न र दिगो विकास हासिल गर्न राजनीतिमा वैचारिक दृष्टिकोण आवश्यक रहेको तर्क गरिएको छ ।

नेपालमा शक्तिमुखि राजनीति

नेपालमा सत्तामुखी राजनीतिको लामो इतिहास छ । सत्तारुढ वर्गले आफ्नो स्थिति सुदृढ गर्न र असहमतिको आवाजलाई दबाउन आफ्नो शक्ति प्रयोग गरेका छन् । राजनीतिक दलहरू जनताका समस्या सम्बोधन गर्नुभन्दा सत्ता पाउन र टिकाउनमा केन्द्रित भएका छन् । यसले गर्दा शासन प्रणालीमा जवाफदेही, पारदर्शिता र सहभागिताको कमी देखिएको छ । जनतालाई निर्णय प्रक्रियाबाट बाहिर राखिएको छ र उनीहरूको आवाज सुनिएको छैन । राजनीतिक दलहरूले सत्ता प्राप्तिका लागि प्रायः हिंसात्मक उपायहरू अपनाएका छन् । यसले गर्दा दण्डहीनता र अराजकताको संस्कृति बढेको छ । जनताले सुविधाको अनुभव गर्न पाएका छैनन् । कहीँ कतै लोकतन्त्रको अनुभूति दिनसक्ने अवस्था छैन । यी सबै सत्तामुखी राजनीतिको परिचयक हुन् ।

नेपाली राजनीतिमा विचारको आवश्यकता 

यही सन्दर्भमा नेपाली राजनीतिमा विचारको आवश्यकता प्रस्ट हुन्छ । राजनीतिमा वैचारिक दृष्टिकोणले गरिबी, असमानता र अल्पविकासका विषयलाई सम्बोधन गर्ने रूपरेखा प्रदान गर्न सक्छ । यसले थप समतामूलक, न्यायपूर्ण र लोकतान्त्रिक समाज निर्माण गर्न मद्दत गर्न सक्छ । विचारधाराले भविष्यको दृष्टि र त्यसलाई प्राप्त गर्ने मार्गचित्र प्रदान गर्न सक्छ । यसले जनतामा उद्देश्य र दिशाको भावना जगाउन र साझा लक्ष्यतर्फ काम गर्न प्रेरित गर्न सक्छ । विचारधाराले राजनीतिक दल, नागरिक समाज, बुद्धिजीवी, कर्मचारी र अन्य सरोकारवालाहरूबीच सहमति र सहयोग निर्माणको आधार पनि प्रदान गर्छ ।

दिगो विकासमा विचारधाराको भूमिका

नेपालमा दिगो विकासका लागि राजनीतिमा वैचारिक दृष्टिकोण आवश्यक छ । दिगो विकासका लागि आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय पक्षहरूलाई ध्यानमा राख्ने समग्र दृष्टिकोण चाहिन्छ । यसको लागि दीर्घकालीन परिप्रेक्ष्य चाहिन्छ जुन शासक, अभिजात वर्गको अल्पकालीन लाभभन्दा बाहिर हुन सक्छ । एउटा वैचारिक दृष्टिकोणले विभिन्न सरोकारवालाहरूको हितलाई सन्तुलनमा राख्न र विकासका लाभहरू समानरूपमा बाँडफाँट हुने सुनिश्चित गर्ने ढाँचा उपलब्ध गराउन सक्छ । यसले समावेशी र सहभागितामूलक शासन प्रणालीको सृजना गर्न मद्दत गर्न सक्छ । राजनीतिक विचारधाराले राजनीतिक दलको नीति र कार्यलाई आकार दिने विश्वास एवं मूल्यहरूको समष्टिलाई जनाउँछ। यी विश्वास र मूल्य मान्यता समाजको विशेष दृष्टिकोण र त्यो दृष्टि हासिल गर्न सरकारको भूमिकामा आधारित हुन्छन् । राजनीतिक विचारधाराहरू पार्टी वा आन्दोलनभित्र बौद्धिक प्रतिविम्ब र बहसको प्रक्रियाबाट विकसित हुन्छन् । तिनीहरू इतिहास, संस्कृति, धर्म, आर्थिक अवस्था र सामाजिक मान्यताजस्ता विभिन्न कारकहरूबाट प्रभावित हुन्छन् जसले निर्णय प्रक्रियामा समाजका सबै वर्गलाई समावेश गर्छ । यसले वातावरण संरक्षण र विकासको दीर्घकालीन रूप दिगो बनाउन सुनिश्चित गर्न पनि मद्दत गर्न सक्छ । 

यी विश्वास र मूल्यमान्यता समाजको विशेष दृष्टिकोण र त्यो दृष्टि हासिल गर्न सरकारको भूमिकामा आधारित हुन्छन् । तिनीहरूले राष्ट्र निर्माणको मार्ग चित्रण गर्छन् । नेपालको राजनीतिक परिदृश्यलाई आकार दिन राजनीतिक विचारधारा महत्त्वपूर्ण कारक रहनेछ । स्पष्टता, दूरदर्शिता र सान्दर्भिक राजनीतिक विचारधाराले भविष्यको दृष्टिकोण र त्यसलाई हासिल गर्ने मार्गचित्र प्रदान गर्न सक्छ । तर, नेपाली राजनीतिमा राजनीतिक विचारको विकासले भ्रष्टाचार, राजनीतिक इच्छाशक्तिको कमी र बाह्य प्रभाव जस्ता विभिन्न कारकहरूबाट चुनौती सामना गरेको छ। राजनीतिक दलहरूले यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न जनताको आकांक्षा झल्काउने थप समावेशी र लोकतान्त्रिक विचारधारा अपनाउनुपर्छ ।
अस्थिरताको मूल कारणलाई सम्बोधन गर्न विचारधाराको भूमिका

राजनीतिमा वैचारिक दृष्टिकोणले पनि नेपालको अस्थिरताको मूल कारणलाई सम्बोधन गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।

अस्थिरता राजनीतिक दलहरूबीचको शक्ति सङ्घर्षको परिणाममात्र होइन । बरु, अन्तरनिहित सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक असमानताको परिणाम पनि हो । वैचारिक दृष्टिकोणले यी असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्न र अझ न्यायपूर्ण एवं समतामूलक समाजको निर्माणको लागि रूपरेखा प्रदान गर्न सक्छ । यसले गरिबी, बेरोजगारी र सीमान्तीकरणका समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न मद्दत गर्न सक्छ जुन सामाजिक अशान्तिका मूल कारण हुन् । यसले समाजका सीमान्तकृत वर्गहरूलाई आवाज दिने थप लोकतान्त्रिक र समावेशी शासन प्रणाली सिर्जना गर्न पनि मद्दत गर्न सक्छ । अस्थिरताको राजनीतिले भने राजनीतिक व्यवस्थालाई जोखिममा पार्नुका साथै देशमा द्वन्द्व वा हिंसालाई प्रोत्साहन  गर्छ  ।

वैचारिक राजनीतिका चुनौतीहरू

नेपालको राजनीतिमा वैचारिक दृष्टिकोणलाई लागु गर्न धेरै चुनौती छन् । पहिलो, राजनीतिक दलहरूले आफ्नो साँगुरो स्वार्थभन्दा माथि उठेर भविष्यका लागि फराकिलो दृष्टिकोण अँगाल्नुपर्छ । तिनीहरू समाजको बृहत्तर हितका लागि त्याग र सम्झौता गर्न तत्पर हुनु आवश्यक हुन्छ । दोस्रो, विचारधारा जनताको आवश्यकता र आकांक्षासँग सान्दर्भिक हुनुपर्छ । यसलाई माथिल्लो तहबाट थोपरेर नभई तल्लो तहबाटै ल्याउनुपर्छ । तेस्रो, राजनीतिक दल, नागरिक समाज, बौद्धिक वर्ग र अन्य सरोकारवालाहरूबीच संवाद, बहस र सहमतिको संस्कृति र संस्कार हुनुपर्छ। हत्या, हिंसा र असहिष्णुताको संस्कृति हट्नुपर्छ, राजनीतिक संस्कारको थालनी गर्नुपर्छ । राज्यको हरेक क्षेत्रमा योग्यता, दक्षता र अनुभवी व्यक्तिलाई जिम्मेवार प्रदान गरी अनियमितता र अपारदर्शिताका खाडललाई अनुगमन गरी राज्य संयन्त्रको अधीनमा राख्नुपर्छ  । अहिलेको चुनौती हरेक तहमा भइरहेको भ्रष्टाचार हो । जबसम्म राजनीतिक अस्थिरता रहन्छ तबसम्म भ्रष्ट्राचार नियन्त्रण गर्न सकिँदैन । बरु, झन् भ्रष्ट्रचार संस्थागत हुँदै जान्छ । अहिलेको राजनीतिक अस्थिरतालाई व्यवस्थापन गर्न नसक्ने र राजनीतिक दलहरुले सत्ता प्राप्तिको खेलमात्रै बनाइ रहने हो भने राजनीतिक व्यवस्था र देशको अवस्थामा थप चुनौती बेहोर्नुपर्ने अवस्था देखिन्छ । त्यस अवस्थामा राजनीतिक व्यवस्था नै राजनीतिक दलहरुको नियन्त्रणभन्दा बाहिर पुग्ने निश्चित छ ।