भौतिक विलास र प्रविधिले आजको विश्व एक कारखानामा रूपान्तर भएको त्यति धेरै भएको त छैन, तर यस्तो लाग्छ– संसार हिजैदेखि यस्तो थियो । सदैव यस्तै रहनेछ ।

दैनिक नवीन प्रविधिको प्रयोगले हामी पनि प्राविधिक हुँदै गएको कुरा पक्कै मनन भएको हुनुपर्छ । नत्र बिहान शतप्रतिशत सत्य भएको कुरा बेलुकी शतप्रतिशत असत्य भएको भ्रामक कुरा हाम्रो मस्तिष्कले पक्कै विश्वास गर्दैनथ्यो ।

आजको युगका हामी यही बिहान–बेलुकाको फरक कुरासँग द्वन्द्वरत रहन विवश छौँ । जुनसुकै समाज होस्, धर्तीको जुनसुकै कुनो किन नहोस्, हामीलाई प्रविधिले हाम्रो मानसिकता समेत प्राविधिक र क्षणिक बनाइरहेछ ।

मानवीय संवेदनालाई परिमुग्ध पार्नु मानव इतिहासकै कलंकित कुरा हो । तर, हामी प्रमुग्धकै दिशामा छौँ । प्रविधिइतर हुने हैसियत कसैको छैन आजको युगमा । तर, हामी प्रविधिकै प्रयोगलाई साधन बनाएर जीवनको अन्तर्य केलाउन पनि सक्छौँ ।

तपाईं हुनुहुन्छ र तपाईंको तन्दुरुस्ती तपाईंसँगै छ भने तपाईंले आफूलाई हेर्ने आफ्नो प्रेमलाई हेर्ने समय निकाल्नैपर्छ ।

समय र मान्छेको जीवन पानीमा कोरिएको रेखा हो । न भेट्टाउन सकियो न त देखाउन सकिन्छ कसैलाई । तपाईंको अनुभूति अरू कसैले गरेकै हुँदैन । अझ जोवन या यौवन त त्योभन्दा कम । समयको भेलले यसरी हुत्याउँछ नि, हुत्तिनेलाई समेत थाहा हुँदैन ।

म त्यसरी नै हुत्तिएको हुँ र किनार लागेको अनुभूतिको स्तरमा भेट्छु आज आफूलाई । जसलाई म खुलेर सम्बोधन गर्छु, उसलाई मेरो बारेमा सबै थाहा छ । यो उसको र मेरो पनि भ्रम हुनसक्छ ।

भ्रम सदैव नकारात्मक हुँदैन रहेछ । उनलाई जबजब म फुर्सदमा नियाल्छु, उनी पूर्ण आध्यात्मिक मौनमा गइसकेकी हुन् जस्तो प्रतीत हुन्छ । म आफू यो जगत्को कोलाहलमा रमाइरहेको छु अथवा रमाइरहेको देखिएको छु ।

म हरेक दिन एकै दिनचर्या दोहोर्‍याइरहेछु, जो मान्छेले वर्षौंअघि सुरु गरेको थियो । यो क्रम अधिकांश मान्छेको अन्त्यसम्म चलिरहनेछ । यो दैनिकको निरन्तरता देखेर बेलाबेला मेरो मानसिकतामा आत्महत्याको कुरा आउँछ ।

मान्छेहरू आजको दिनमा यति धेरै उदार छन् कि एक शब्द आत्महत्याका विरुद्ध सल्लाह, सुझाव र सहानुभूति दिन तम्तयार भएर बसेका छन् । मानौँ, उनीहरू आत्महत्या रोक्नकै लागि अवतार लिएका हुन् ।

आवरणमा रमाउन सिकेका मान्छेहरू कठोर सत्यसँग डराउँछन् । बरु, हत्या गर्न सजिलो ठान्छन् । जीवजनावर र मान्छे मार्नु या हत्या गर्नुचाहिँ सतही हत्या हो ।

उनीहरूले दैनिक कति विचारको हत्या गरे ? कति प्रेमको हत्या गरे ? कति सदाचारको हत्या गरे ? त्यसको हिसाब राख्ने मनको समेत कैयौँपटक भएको हत्याको हिसाब कोसँग होला ?

जब एकै शैलीमा, एकै अनुभूतिमा, एकै स्वादमा सधैँभरि जीवनलाई लतार्नु छ भने आत्महत्याको बारेमा सोच्नु स्वाभाविक हुन्छ । कि त चरणबद्ध रूपमा जीवन बाँच्ने कलाको बाटोमा हिँड्ने साहस गर्नुपर्‍यो ।

पौराणिक पात्र सिसिफसजस्तो एउटा ढुंगो पहाडमाथि लानु र फेरि त्यो ढुंगा फेदीमा झार्नुको दैनन्दिनी मृत्युपूर्वसम्म निरन्तर गर्ने एक पाषाण मानवभन्दा के अर्थमा भिन्न छु म ?

अथवा, तिमी अर्थात् उनी पनि । यो चक्रमा सामेल छन् उनी पनि, त्यही भोजन त्यही निद्रा । त्यही क्रोध त्यही घृणा र भय । त्यही प्रणय त्यही मैथुन । त्यसबाट माथि उठ्न आफैँलाई एक अध्यात्मको बाटोमा हिँडेको आभासमा छन् उनी ।

मेरा लागि (सायद उनका लागि पनि) जीवनमा दुईपल्ट सुन्दर इन्द्रेणी लाग्यो । हामीभित्रका पीडा, हर्ष र विस्मय अनुभव गर्ने संवेदना क्षमता आफसे आफ तीव्र भएको थियो ।

आकर्षणको कमजोरी र तीव्रता दुवैमा हेर्नलायक थियो । इन्द्रेणीका रङ कहाँ स्थायी हुन्थे र ! भौतिक दूरी र अनुपस्थितिका स्मृतिले थपेका भावहरू काव्यात्मक हुनु स्वाभाविक थियो ।

ती क्षणिक मधुर पल टुटेपछि यो हृदयस्थिति काव्यात्मक अभिव्यक्तिका लागि एक व्याकुल स्थिति हो । उनका मुद्रा र अभिव्यक्तिहरू कविताको कति नजिक थिए ।

तर, मैले त्यसलाई कुनै आकार दिन सकिनँ । त्यस्ता उर्वर पललाई उनले पनि अक्षरको आकार दिन सकिनन् । आखिर आकार पनि त अस्थायी हो । त्यसलाई पनि पछ्याउने र सजाउनेको अभावमा निष्प्राण र निष्प्रभावी हुन्छ । कति खण्डकाव्य र महाकाव्य अलिखित भएर बसेका होलान्, कसलाई पो फुर्सद छ र खोजी बस्ने ।

उसो त नारीको रहस्यमय जीवनभित्र सधैँ एकनासको काव्य निहित हुन्छ । लुकिरहेकै हुन्छ । त्यसलाई सूक्ष्मदर्शी कवि या कलाकारले मात्र दृश्यचित्रमा उतार्ने हो ।

उनलाई थाहा छ, सौन्दर्यको मुख्य सर्त रुग्ण चेतनाबाट मुक्त हुनु हो । जुनसुकै प्रकारको संकीर्णता र मत आग्रह सौन्दर्यको साधक होइन, बाधक हो । उनलाई धन, यौवन, मान र शारीरिक तथा स्थुल सौन्दर्यका सीमाहरूबारे राम्रो ज्ञान छ, थियो ।

संसारमा कमजोर पुरुषको कमजोरी नै सुन्दरताको आकर्षण हो । आकर्षणका बाटा अनेकौँ छन् । लालायित हुनुका पाटा विविध छन् । आफ्नो नखरा प्रदर्शन गरेर कमजोर नारीहरूलाई ईष्र्यालु बनाउने प्रपञ्च छैन उनीसँग । उनले थप यो कुरा पनि थाहा पाएको हुनुपर्छ कि धेरै सुन्दर शरीर भएका नारीहरूले संसारमा आफ्नै लागि र अरूका लागि पनि आनन्दभन्दा कष्ट बढी ल्याएका हुन्छन् ।

उनलाई थाहा मात्र होइन, पलपल स्थायी अनुभूत होस्, यौवनसँग बाँधिएको सौन्दर्य क्षणभंगुर हुन्छ । यौवन गइसकेर पनि उनलाई ऐना हेर्न मन लागिरहोस् । उनलाई पुराना शृंगारका सीमित साधन फ्याँकिदिन मन नलागोस् ।

संसारमा सजिने भनेका स्मृति मात्रै हुन्, कुनै भौतिक त कुनै वैचारिक । त्यसैले त विगत प्रिय लाग्छ जोकोहीलाई । संसारका लिखित अभिलेखको आधार भनेकै स्मृति हो ।

यी कामनाहरू उनीसम्म पुग्न पाउलान् या नपाउलान्, तर सोचाइको धागो एउटै छ भने लेखेर देखाउन पर्दैन । अनुरोध, आदेश या अपेक्षा राख्नै पर्दैन । उनका हरेक सूर्योदय नयाँ होऊन् । प्रत्येक काम दोहोरिएको भान नहोस् । जिन्दगी भ्रम हो, ठिकै छ एक भ्रम थपियोस् कि उनको जीवनमा आएको प्रत्येक पल नयाँ हो ।

जहाँ म उपस्थित भएर उनलाई जीवनका आयाममा नवीनता थपिरहूँ । कल्पना गर्छु कि म पुगेको छु उनका प्रत्येक ढुकढुकीमा । र, उनी छन् मेरा हरेक तन्तुका सूक्ष्म चालमा ।

अतीत र भविष्य त जीवन र मृत्युजस्तै हो, यी दुवै कुरालाई एक स्थानमा जोड्नु छ भने मन र बुद्धि एकै स्थानमा केन्द्रित गर्न जरुरी हुन्छ । यो एक गहन जीवनदर्शन मात्र होइन, भोगाइको अभिन्न यथार्थ पनि हो । उसलाई थाहा छ, यो संसार दुई कुरामा अडिएको छ ।

ब्रह्माण्ड बाह्य र आन्तरिक भएर रहेको छ । अनुभव हुने गरी धर्ती र आकाश छ । प्रकाश बुझाउन उज्यालो अँध्यारो छ । अनुभूत गर्न सुख र दुःख मात्र छ । जन्म र मृत्यु जीवनका दुई सत्य हुन् । ध्यान र तप मनलाई स्थिर राख्ने दुइटा तत्त्व हुन् ।

गणितमा प्लस माइनस सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छन् । कुनै कुरा बन्न त्यो वस्तुको आवश्यकता अनिवार्य छ । प्रत्येक उत्पादनमा सुधार आवश्यक छ । ठोस, तरल, ग्यासबाहेक जीव र वनस्पतिको जीवनचक्रमा पुरुष र स्त्री अंश हुन्छ । दुवै भिन्न पनि छन्, एकाकार पनि छन् । दृश्य पनि दुइटा छन् । केही नदेखिनु पनि देखिनु हो ।

मान्छेले मात्र आफूलाई अब्बल र बुद्धिमान ठान्छ । तर, यो धर्तीका जुनसुकै जीव र वनस्पतिलाई उसको जीवन चल्न/चलाउन मान्छेले सहयोग गर्नुपरेको छैन । धर्म कहिलेकाहीँ कानुनको रूपमा थियो । आचरण आज पनि कानुन हो । जतिसुकै कामदारलाई रोजगारी दिनुहोस्, तपाईंको चरित्र बनाइदिन सक्दैनन् उनीहरू ।

संसारका हरेक मान्छे भिन्न हुन् । भिन्नताको भ्रम अर्धसत्य हो । जोकोही आफूलाई विशेष सम्झन्छ । मौलिक विशेषता भएको व्यक्तिले कामले चिनाउँछ आफूलाई । मान्छे अनुहारले चिन्न कहिल्यै सकिन्न । व्यवहार र चरित्र चिन्न लामोछोटो संगत अपरिहार्य छ ।

दार्शनिकहरू आत्मज्ञानीभन्दा चिन्तन र तर्कशील हुन्छन् । तर्कको वकालत र भोगाइमा समानता हुनेहरू नै ज्ञानको नजिक हुन्छन् ।

प्रशंसाको उकालो र आलोचनाको ओरालोहरू सबैको जीवनमा आउँछन् । यस्तो बेला नै हो अहम् जोगाउनुपर्ने, उम्लिन र चुहिनबाट । नत्र अहम् मात्र एउटा यस्तो बल हो, आफैँमा निहीत हुन्छ र जो कसैले मोलमोलाइ गर्न सक्दैन ।

आफ्नो वैचारिकीको आयतन बढाउन मान्छेले अनेकौँ उपाय गर्छ । देखाउने र वास्तविक कुरामा समानता पाउनु आजको युगको सबैभन्दा ठूलो आश्चर्य हो । उनका यी धाराप्रवाह युक्तिले मलाई मौनताको शिविरमा लैजान्छ ।

उनी साँच्चिकै एउटा लिखित किताब भइदिएकी भए म नामसहित पढ्न सुझाउँथेँ । उनी त एक अलिखित ग्रन्थ हुन् । उनको आयामका पाना कुनै अक्षरले कोचाकोच हुन्छन् त कुनै बिल्कुलै खाली ।

तर, ती खाली पानामा पनि म विचित्रको चित्र सजाउँछु । सायद प्रेम भनेको यही होला । उनको स्पष्ट भनाइ हुन्छ– म प्रेमिका भए पनि तपाईंको शारीरिक दुखाइ बाँड्न सक्दिनँ । सानो ठेस पनि तपाईं आफूले मात्र सहनुपर्छ । ठेसभन्दा जटिल समस्याबाट जोगाउन आफ्नो स्वास्थ्यसँग सजग रहनुहोस् ।

स्वच्छ भोजन, प्रशस्त पानी र भरपुर निद्राले तपाईंलाई स्वस्थ राख्नेछ । मानसिक विचलन भए आउनुहोस्, मिलेर छलफल गरी समाधान खोजौँला । तपाईंले सानो झुट बोल्नुभएको म थाहा पाउनेछु । त्यो थाहापछि म सम्पर्कविहीन भएँ भने दुःखित नहुनुहोला ।

तपाईं आफ्नो घर मजबुत बनाउन मलाई प्रयोग गर्नुहोस् । कमजोर या भताभुंग पार्न होइन । मेरो अनुपस्थितिले मजबुती बढ्छ भने त्यो तपाईं पनि स्वीकार्नुहोस् र मलाई पनि स्वीकार हुनेछ ।

प्रेम कहीँ कतै बिझाउनु हुँदैन । प्रेमले कसैलाई कोप्छ भने त्यो प्रेम नै हुन सक्दैन ।

आज प्रेम र यौन मुछिएको छ । यौनसम्पर्कबिनाको प्रेम प्रेमिल हुन नसकेको देखिन्छ । त्यहाँ भनिने र बोलिने प्रेम मात्र छ । यौनको माग मात्र छ । माग हुने र आपूर्ति नहुने व्यवस्था कहिल्यै टिक्दैन ।

तर, प्रेम कुनै व्यवस्था होइन । यौनसम्पर्क मान्छेका लागि अति नै ठूलो उत्सव हो । तर, यहाँ बिहे उत्सव हुन्छ, यौन व्यवहार दालभात तरकारी अर्थात् भतेर हुन्छ । तपाईं अहिले जे हुनुहुन्छ शारीरिक रूपमा बाआमाको मिश्रित जिन र उहाँहरूको यौनसम्पर्क हुने बेलाको उहाँहरूको मानसिकताको उपज पनि ।

अझ बढी तपाईंको विचार, बुद्धि र विवेकशील व्यवहार पूरै तपाईंको बाआमाको आहारविहार र विचारमा निर्धारित हुन्छ । त्यसैले त एकजोडी आमाबाका सन्तान भिन्नभिन्न सोच र शैलीका हुन्छन् । कम्पनी होइन, जीवन प्रक्रिया ताकि एकै ब्रान्डको उत्पादन होस् ।

यौन व्यवहार व्यवस्थित र योजनाबद्ध हुनु आफ्नो र भावी सन्ततिको जीवनका लागि पनि निकै महत्त्वपूर्ण छ । यसमा लज्जा लपेटेर यसलाई तहसनहस नपारेको राम्रो । उनीसँग जुनसुकै विषयमा तर्क गर्न पाउनु नै मेरो आनन्द हो । आखिर प्रेमको अर्को नाम आनन्द पनि रहेछ ।

मान्छेका अनुभूतिमा छाएका दुई कुरामा एउटा कुरा स्पष्ट छ, अर्को अस्पष्ट अर्थात् खोज्नुपर्ने अवस्थामा छ । यसलाई मान्छेले विपरीत मान्दै आयो । अँध्यारोलाई, दुःखलाई, माइनसलाई बुझ्न यसको अर्को पाटोलाई धेरै महत्त्व दिइयो ।

दुःख त्यहीँनेर हुन गयो । दुवै कुरा एक अर्कोसँग जोडिएका हुन्छन् भन्ने बुझाइको अभावमा अल्झियो मान्छे । त्यसैले त उसलाई आज पनि उस्तै लाग्छ रे, अन्धकार दिन र चहकिलो रात ।

फेर्ने सासदेखि लाग्ने आससम्मलाई गुरु मान्छे ऊ । गुरु हुँ भनेर आउनेमा गुरु देख्न नसकेपछि आँखा चिम्लेर खोजी गरेकी हो उसले ।

अनि, प्रत्येक पाइलामा, प्रत्येक दृश्यमा, आँखा खोल्दा होस् बन्द गर्दा जे भेटिन्छ सबैमा गुरु पाएपछि उसको खोजको यात्रा स्थिर छ आजकल । कस्तो विरोधाभासपूर्ण कुरा नि स्थिर यात्रा !

हो, उनको मनदेखि हेर्दा यहाँ कुनै कुरा विरोधाभासपूर्ण छैन । सबै सामान्य छ, पूर्ण छ । के हुनुपर्छ, कति हुनुपर्छ सब कुरा योजनाबद्ध छ । बन्द सिसाभित्रको चिनीमा रहेको कमिलो हेर्नु त कति बेलै रोकिएको हुँदैन ।

आजको मानव समाज ती कमिलाभन्दा के–के कुरामा फरक छ ? तर्कका कारखानाको अभाव आजको मानव मस्तिष्कलाई छैन ।

उनलाई मैले एक प्रेमिका भनेको छु । म उनको निजत्व दर्साउने आकारप्रकार, तौल, उचाइ, छालाको रङ र नाक, आँखाको परिचय दिन आवश्यक ठान्दिनँ । यसले तपाईंको मनमा अनावश्यक निर्णयको स्थान बन्न जान्छ ।

बरु, यसो गरौँ– उल्लेख्य यावत् गुणले भरिएको/भरिएकी प्रेमीप्रेमिका बनाऊँ । कृपया तपाईं अर्को निर्णयमा नपुगिहाल्नुहोस् । कल्पनाको दहमा तैरिएर यथार्थको तह भुलेको नठानियोस् ।

संसारमा तपाईंको कोही त छ तपाईंलाई मन पराउने अथवा तपाईंले मन पराएको, प्रेम गरेको । प्रेम भन्दै छु म, माया होइन ल ! माया र प्रेम भिन्न कुरा हो । जसको बयान यसअघि धेरैतिर भएको छ ।

एकजना भए पुग्छ । तपाईंको प्रिय हुने मान्छे यत्तिको छ भने तपाईं उसलाई निर्धक्क प्रेमी या प्रेमिकाको परिचय दिन सक्नुहुन्छ । पतिलाई प्रेमी र पत्नीलाई प्रेमिकामा रूपान्तरित पनि गर्न सक्नुहुनेछ ।

प्रेमिल सम्बन्ध र प्रेमिल कुराको सजावट नै भिन्न हुन्छ । हुनसक्छ उल्लेख्य गुण तपाईंको प्रेमीमा नहोलान्, तर आफूमा रोप्न पनि त सक्नुहुनेछ । यदि, त्यसो भयो भने तपाईं खोज्न कतै भौँतारिनु पर्दैन । बरु, ढुक्कले उसैसँग मनोविनोद गर्न सक्नुहुनेछ ।

मान्छेले भन्ने गरेको, गणितले गन्ने गरेको जीवनको उत्तराद्र्धमा यत्तिको प्रेमिका भेट्नुलाई कम्तीमा म यो जीवनको एक उपलब्धि ठान्दछु । उसलाई भेट्न भूगोलको दूरी कहिल्यै बाधक बनेन । मलाई कहिल्यै अराजक पनि हुनु परेन । कसैको मन या आँखामा बिझाउनु परेन ।

तर, एउटा रूपान्तरण सदैव खाँचो हुन्छ । मान्छेको मन पानीजस्तै हो । बन्द गरेको धाराबाट एक थोपा मात्र पानी चुहिए पनि धारा बिग्रेको मानिन्छ र नयाँ धारा फेर्नुपर्ने हुन्छ ।

हाम्रो मानसिक स्थिति एक धाराजस्तै त हो, मन चुहाइरहने । खुला भएको बेला, पानी बगिरहेको बेला धारो बिग्रेको थाहै हुँदैन । हामी कतै बगिरहेका पो छौँ कि, कतै खुला रूपमा कतै बन्द अवस्थामा थोपा थोपाको रूपमा ?

जवाफ आफूबाहेक कतै भेटिने स्थान नै छैन ।

(कागकोट, डोल्पा)