रात किन हुन्छ हजुर, दिन किन हुन्छ 
थाहा छैन जिन्दगी कठिन किन हुन्छ 

गीतका यी पंक्ति नसुन्ने व्यक्ति अहिले कमै होलान् । सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताका लागि झनै यी पंक्ति लोकप्रिय होलान् ।

प्रभा बर्तौलाले यी शब्द राष्ट्रिय महिला फुटबल टोलीकी कप्तान एन्जिला तुम्बाप्पो सुब्बालाई हेरेर कोरेकी हुन् । एन्जिलाको जीवन कहानीलाई समेट्ने क्रममा प्रभाले अगाडि लेखेकी छन्–

न त ओत लाग्ने छानो 
न त पेट भर्ने मानो
अभावसँग खेल्दा खेल्दै 
जिन्दगी नै भयो बिरानो 

एन्जिला १४ वर्षको उमेरमा घर छोडेर सपना पछ्याउँदै काठमाडौं लाग्छिन् । सपनाको छड्के झोला भिरेर काठमाडौंको गाडी चढ्दा एन्जिलाका लागि गाउँ बिरानो हुन्छ । काठमाडौं त यसै पनि उनका लागि नयाँ छँदै थियो । बिरानो हुने नै भयो । भयो पनि ।

फुटबल खेल्ने रहर काठमाडौं बस्दा पूरा हुन्थ्यो । तर, यसका लागि काठमाडौंमा बस्दा पहाडभन्दा अग्लो संघर्षको बाटो छिचोल्नुपर्थ्यो । त्यसैले त प्रभाले एन्जिलाको संघर्ष हेरेर लेखेकी छन्–

गह्रुँगो छन् रहरका भारी 
कर्मको बाटो हिँड्दै छु लतारी

जब एक्लै हुन्छिन्, एन्जिलालाई घरको याद आउँछ । आमाको न्यानो काख छोडिँदाको वियोगले पोल्छ । छटपटाउँछिन् । तड्पिन्छिन् । कमजोर हुन्छिन् । अनि, आमालाई सम्झिन्छिन् । आमाले ऊर्जा भर्दिन्छिन् । उनी फेरि रहरको पदचाप पछ्याउँछिन् । 

यो हेरेर प्रभाले अगाडि लेखेकी छन्–
लड्छु उठ्छु, संघर्ष गर्छु 
आमा तिमीलाई पलपल पुकारी । 

कसरी बन्यो यो गीत ? 

गायक तथा संगीतकार थानेश्वर गौतमको ‘छुट्नलाई पो रैछ क्यारे’ गीतको आलाप धेरै ठाउँमा बज्छ । गजल गायनमा त अक्सर यो आलाप छुट्दैन नै । सिनेमा लेखक गिरिराज घिमिरेलाई पनि यो आलाप मन परेको रहेछ ।

‘अञ्जिला’मा यस्तै आलाप चाहिएपछि गिरिराजले थानेश्वरलाई फोन गरेर भने, ‘निर्देशकज्यू (मिलन चाम्स)ले ‘छुट्नलाई पो रैछ क्यारे’ गीतको आलापजस्तै हाम्रो फिल्ममा पनि चाहिएको छ भन्नुभएको छ ।’

कालिकास्थानमा मिलन चाम्स, गिरिराज घिमिरे र निर्माता प्रेमकुमार श्रेष्ठसँग थानेश्वरको भेट भयो । उनीहरूले ‘छुट्नलाई पो रैछ क्यारे’को जस्तै ‘स्याड भर्सन’को आलापसहितको गीत चाहिएको छ, तपाईंकै स्वर हुनुपर्छ भने ।

गीत थानेश्वरले गाउने भए । फिमेल भोकल शान्तिश्रीको राख्ने कुरा भयो । 

गीत कसले लेख्छ ? 

प्रभा बर्तौलालाई कालिकास्थान बोलाइयो । उनले स्क्रिप्ट सुनिन् । स्क्रिप्ट सुनेर प्रभाले त्यहीँ गीतको ‘कन्सेप्ट’ बनाइन् । साँझ थानेश्वरलाई गीत पठाइन् । थानेश्वरले हार्मोनियममा औँला डुलाउन थाले । आलाप खोजे । आफूलाई चित्त बुझ्ने आलाप पक्रिए । रेकर्ड गरे ।

भोलिपल्टको साँझ कमलादीमा थानेश्वर, गिरिराज र मिलनको भेट भयो । आलाप ताने । थानेश्वरले गीत सुनाए । संगीत सुनाए । 

‘गज्जब राम्रो, हामीले खोजेकै यस्तै त हो । ल डन ! यही फाइनल भयो । यसैलाई रेकर्ड गरेर राखौँ,’ करिब दुई महिनाअगाडि फर्किएर ‘रात किन हुन्छ हजुर, दिन किन हुन्छ’ कसरी बन्यो थानेश्वरले सुनाए । 

होमवर्क नगरे गीत

थानेश्वरले कहिलेदेखि शब्दमा आफ्नो स्वर मिसाउन थाले त्यो त उनलाई पनि यकिन छैन । किनभने, स्मरणमा रहँदाताकादेखि नै उनी गीत गाउँथे । विद्यालयमा गाउँथे । गाउँमा भजन गाइँदा त्यहाँ पनि गाउँथे । रोधीहरूमा गाउँथे । जहाँजहाँ गीत गाउन पाइन्थ्यो, त्यहाँ गाउँथे ।

रेडियो नेपाल गीत सुन्ने माध्यम थियो । त्यहाँ आउने गीत सकेसम्म छुटाउँदैनथे । लोक होस् वा आधुनिक, लोकबहादुर क्षेत्रीका हुन् अथवा नारायणगोपालका सबै गीत सुन्थे ।

लोकबहादुर क्षेत्री, नारायण रायमाझी, नारायणगोपाल, भक्तराज आचार्यको स्वरमा उनको दिलचस्पी थियो ।

विद्यालयमा कहिलेकाहीँ होमर्वक नगरे सजायस्वरूप शिक्षकले उनलाई गीत गाउन लगाउँथे । उनलाई त्यो अवसर पाउँदा यस्तै गल्ती गरिरहूँजस्तो लाग्थ्यो । सायद शिक्षकलाई पनि त्यही लाग्थ्यो होला, त्यही भएर त शिक्षकहरू– तिमीले ठूलो भएपछि पनि गीत गाउनुपर्छ, गायक बन्नुपर्छ भन्थे ।

अनि, काठमाडौं

थानेश्वरको आफ्नो गाउने रहर, शिक्षकको हौसला । उनको रहरको पारो उकालो लागेको थियो । उनले न्यूनतम लक्ष्य राखेका थिए– काठमाडौं जान्छु । संगीत पढ्छु । गीत गाउँछु । र, रेडियो नेपालमा बजाउन लगाउँछु ।

०५७ मा थानेश्वरले आफ्नो सपनामा पँखेटा हाले । काठमाडौंको गाडी चढे । त्यो बेला उनको मनमा थियो– संगीत सिकेपछि प्राविधिक कुरा थाहा होला । गाउन सजिलो होला । त्यसपछि गीत रेकर्ड गर्ने हो । रेडियोमा गीत बजाउने हो । गायक बन्ने हो ।

स्वरपरीक्षा नदिई रेडियो नेपालमा गीत गाउन पाइँदैन थियो । उनी काठमाडौं आएकै वर्ष रेडियो नेपाल पुगे । देशव्यापी आधुनिक गीत प्रतियोगिता थियो । रेडियो नेपालको प्रांगणमै पुगेपछि त्यहीँ बसेर गीत लेखे । लय बनाए । गाए । उत्तीर्ण पनि भए ।

त्यहीँ उनले लोकगायक नारायण रायमाझीलाई भेटे । उनले थानेश्वरलाई ‘तपाईंको स्वर राम्रो रहेछ, सिक्दै हुनुहुँदो रहेछ, राम्रो गर्नू बाबु’ भने । त्यो उनका लागि आशीर्वाद थियो । प्रेरणाका शब्द थिए ।

रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसमा संगीत पढ्न भर्ना भए । त्यही समय हो, उनले जिन्दगीमा वक्ररेखाको यात्रा गरेको । संघर्षको पहाड चढेको ।

०६० मा गीतकार रमेश अधिकारीले उनलाई सहयोग गरे । रमेशको शब्दमा थानेश्वरले पहिलोपटक गीत रेकर्ड गराए । ‘सोधौँ कसलाई’ बोलको यो गीत निकाल्न धौलागिरि क्यासेट सेन्टरले केही सहयोग गर्‍यो । यो लोकगीतमा थानेश्वरसँगै बिमाकुमारी दुराको स्वर थियो ।

गीत रेडियो नेपालसहित एफएम रेडियोहरूबाट बज्यो । थानेश्वर औपचारिक रूपमै गायक बने ।

रहरको बाटो

काठमाडौंको बसाइ थियो । महँगो कोठाभाडा, कलेजको फिस । कलेजसम्म आउनेजाने भाडा जुटाउनै कठिन हुन्थ्यो । “राम्रो इन्स्टिच्युटमा संगीत सिक्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्थ्यो । तर, पैसा जुटाउन कठिन भएकाले सिक्न सकिँदैन थियो,” उनी भन्छन्, “यो समय काठमाडौंमा दिनहरू सहज थिएनन् ।” रहर थिए, तर त्यसलाई छिन्ने बाध्यताहरू थिए – जसले पछि हट्न बाध्य बनाउँथ्यो ।

अभावका अग्ला पर्खालहरूलाई रहरको बाटोले छिचोल्दै गए । गाउने सपना पूरा हुँदै गयो । सालैजो ‘नाकमा फुली ए मेरी ठूली’ र ‘बाटो बन्द भयो’ ०६२ मा रेकर्ड गराए । यी गीतले चर्चा पाए । स्रोतादर्शकले नजर लगाइदिँदा थानेश्वरमा आत्मविश्वास थपिँदै गयो । गाउनेक्रम बाक्लियो ।

ट्रनिङ पोइन्ट

अनि, आयो ‘बिर्सिएर शृंगारमा गाजल लगाइनछौ’ । ०६९ मा ल्याइएको यो गजल – जो थानेश्वरको जीवनको ट्रनिङ पोइन्ट बन्यो ।

अक्सर गाउँबाट आएका अधिकांशको बसाइ काठमाडौंमा उस्तैउस्तै हुन्छ । अभाव, आशा र रहरको त्रिवेणीमा जिन्दगी डोरिइरहेको हुन्छ । यसबाट आफूलाई अलग्याउन त्यति सहज हुँदैन । त्यसैले थानेश्वर पढ्दै/पढाउँदै गरिरहेका थिए । चार विद्यालयमा संगीत पढाउँथे । घरमै केही शिष्यलाई संगीत सिकाउँथे ।

मैतीदेवीमा कोठा थियो । एक दिन पुरु लम्सालले बिहानै साढे ५ बजे फोन गरेर भने, ‘थानेश्वरजी, यस्तो खालको एउटा गजल तयार भएको छ, के गर्ने ?’

थानेश्वरले भने, ‘मेरोमा आउनुस् ।’

आधा घण्टामा पुरु उनको कोठामा पुगे । त्यहीँ थानेश्वरले ट्युनिङ गरे ।

केही समयमा थानेश्वरको कोठामा उनका विद्यार्थी आइपुगे । विद्यार्थीले भन्न थाले– यो त हामीले गाउने हो, बहुत राम्रो छ । उनीहरूबीचमा यसले तरंग पैदा गर्‍यो ।

थानेश्वर आफैँ सांगीतिक बजारमा एउटा राम्रो सिर्जना दिने खोजीमा थिए । उनले आफैँ गाउने निर्णय विद्यार्थी आउनुअगाडि नै गरिसकेका थिए । पुरुको चाह पनि त्यही थियो ।

आफ्ना निम्ति आफैँ गर्नुपर्छ भन्ने उनको मान्यता थियो । त्यही भएर उनले जोरजाम गरेर रेकर्ड गराए । भिडियो बनाउने जमाना सुरु भइसकेको थियो ।

रञ्जना क्यासेट सेन्टरका जगदीशकुमार श्रेष्ठलाई भेटे । उनले पनि गीत मन पराए ।

आलोक नेम्वाङ त्यो समयको चल्तापुर्जा म्युजिक भिडियो निर्देशक थिए । उनीसँग आफ्नो गीतको भिडियो बनाउने हरेक संगीतकर्मीको चाहना हुन्थ्यो । 

त्यही रहर थानेश्वरमा पनि थियो । आलोकलाई भेटे । आलोकले भने– एकदम राम्रो गीत बनेको छ, यसलाई होमवर्क गर्न एक महिनाको समय दिनुस् ।

जब गीत बजारमा आयो, त्यसले पूरै सांगीतिक बजारमा तरंग पैदा गरिदियो । आमसंगीतप्रेमी स्रोतादर्शकले गीत मन पराए । थानेश्वरले बलियो गायक तथा संगीतकर्मीको दर्जा पाए ।

गीत यति लोकप्रिय बन्यो, संघर्षका चोटमा यसले मलम लगाइदियो । थानेश्वरका निम्ति यही गीतले वैदेशिक यात्राको ढोका खोलिदियो ।

कार्यक्रमका लागि निम्तो आउन थाले । उनले देशविदेशमा कार्यक्रम गर्न थाले । वक्ररेखा सिधा हुन थाले । जिन्दगी सुगम हुन थाल्यो ।

त्यसपछि संगीत उनका दाहिना भए । स्रोतादर्शकले विश्वास गर्न थाले । ‘तिम्रा यादहरू मलाई भेटेर जान्छन्’, ‘बेचेर मैले सपना रात किनेको छु’, ‘छुट्नलाई पो रैछ क्यारे सानु’, ‘एउटा कथा’जस्ता गजललाई दर्शकले मनमा राखिदिए ।

एकातिर गजलको यात्रामा दरिँदै गर्दा अर्कोतिर लोकसंगीतमा पनि उनले आफ्नो बलियो छाप छोड्दै गए । रोइला, सालैजोलाई समेत सँगै लिएर हिँडे । ‘स्याङ्जा गएँ पाल्पा गएँ’, ‘नजर जुद्धा’, ‘सिन्दूर लाउने हौली माया’लगायत धेरै गीत ए, जसलाई स्रोतादर्शकको साथ रह्यो । ‘खतरा धेरै भो’ले उनकाे करिअर उकासे । 

‘बन्द भो’ जस्ता लोकगीत गाए । सालैजो ‘नाकमा फुली ए मेरी ठूली’, ‘मार्यो नि मायाले’, ‘कालेमा काले’ सालैजो ल्याउँदा दर्शककाे माया पाए । 

‘खतरा धेरै भो’ गजल गाए । ‘तिम्रा यादहरु मलाई भेटेर’ जान्छन् गजल ल्याए । यसले गजलप्रेमीकाे आँत भर्ने काम गरे । ‘फुर्के धागो लगाएर कपाल बाटौली’, ‘मै गाउँला गजल प्यारी तिमी नाचौली’ तिज गीतमा गजल यो नयाँ प्रयोग थियो । 

‘मर्दा पनि’, ‘देशका लागि’ राष्ट्रिय गीत गाए । यसले उनमा  विभिधता दिए । 

चुनौतीको बाटो 

‘छुट्नलाई पो रैछ क्यारे सानु’ नेपाली सांगीतिक फाँटमा अलि फरक तरिकाले प्रवेश गरेको थियो । उनले यसमा शास्त्रीय संगीतलाई छोएर लोक भाका प्रयोग गरे । लोकसंगीतको धुनलाई शास्त्रीय संगीतमा कनेक्ट गरे । शास्त्रीय संगीत र लोकगीतलाई फ्युजन गरे । उनकै शब्दमा त्यो ‘निकै चुनौतीपूर्ण’ थियो ।

“करिबकरिब असम्भवजस्तै विषय थियो । तर, त्यो नै मेरा लागि चुनौती थियो,” थानेश्वर भन्छन्, “यसमा ठूलो रिस्क थियो । यो गीत नचलेको भए मैले गाली खाने थिएँ । यसले गीत बिगार्‍यो भनेर गाली खाने थिएँ ।”

तर, गीत यसरी चल्यो, गाली त के कसैले मुख बाउन पनि सकेनन् । गजलवाचनमा यही आलाप बज्न थाल्यो । गाउन थालियो ।

फरकधार

‘गाजल लगाइनछौ’ पनि फरकपन भित्र्याउँदै गाइएको गजल हो । गजल ढिलो तालमा मात्र गाउनुपर्छ भन्ने परम्परागत मान्यतालाई यसले चुनौती दियो । नाच्ने पनि गजल हुन्छ भन्ने नयाँ ट्रेन्ड सेट गर्‍यो । सुतेर सुन्ने मात्र गजल हुन्छ भन्ने मान्यता भत्कियो ।

चुनौती किन ? 

थानेश्वरलाई सुरुमै आफ्नै पहिचान बनाउनुपर्छ भन्ने थियो । अरूले हिँडेको बाटोमा हिँडे गुमनाम भइन्छ भन्ने थियो । त्यसैले उनी चुनौती मोल्न आँखा चिम्लिएर बजारमा उत्रिएका थिए ।

कलेजमा पढ्दा नै उनी गुरुहरूलाई प्रश्न गर्थे– यसको ठाउँमा यस्तो प्रयोग गरे के हुन्छ ? पछि उनले त्यही प्रयोग गरे । सफल भए ।

कलेज पढ्दा गरेको जिद्दी खेर गयो । पछि आफैँले प्रयोग गर्दा सफल भए । चुनौती मोलेर नयाँ प्रयोग गरे, त्यही नै उनको पहिचान बन्यो ।

म यो प्रयोग गर्छु भन्दा उनलाई ‘बिलाउँछस् !’ भन्नेहरू धेरै थिए । क–कसले डर देखाए, त्यो त उनी भन्न चाहँदैनन्, तर काँडाको बाटो हिँडे । काँडाले खोपेका डाम ताजै छन् उनको दिमागमा, भलै कालीगण्डकीमा धेरै पानी नबगेको किन नहोस् ! तर, उनले त्यसलाई प्रेरणाकै रूपमा लिए । अवरोधहरू चिर्दै गए । आफ्नो बाटो आफैँ बनाउँदै गए ।

संगीत थानेश्वरको जीवन हो । जहाँ उनले जीवन खोजे, त्यसमै स्नातकोत्तर गरे । यसमै विद्यावारिधि गर्दै छन् ।

लोकगीत गाउनेलाई पप, आधुनिक र चलचित्रका गीत गाउने ‘लोके’ भनेर हेप्थे । थानेश्वरको मन चसक्क हुन्थ्यो ।

यसरी हेप्नेलाई कलाले जवाफ दिनुपर्छ भन्ने लाग्थ्यो । नभन्दै उनले शास्त्रीय संगीतमै मास्टर्स गरे । कतिको बोली बन्दी भयो वा भएन थाहा छैन, थानेश्वरको ज्ञानको चक्षु भने उकालो लाग्यो ।

दुःख नै साथी 

थानेश्वरलाई नजिकबाट चिन्नेहरूलाई पक्कै थाहा छ, उनको रोजाइ । उनका आलापहरूले लगाव प्रस्ट्याउँछ, स्याड भर्सनमा रमाउँछन् । 

किन ? 

“सायद म यस्तै रोजाइ लिएर जन्मिएँ । गीत छान्दा, कम्पोज गर्दा र गाउँदा पनि स्याड भर्सन नै मन पर्छ,” थानेश्वर भन्छन्, “अर्को कारण, मैले गाउँमा आमाले गरेको दुःख देखेको छु । आमाले गरेको संघर्ष नजिकबाट अनुभूत गरेको छु । जिन्दगीको अँध्यारो पाटो देखेको छु । त्यसैले स्याड गीत सायद मेरो रोजाइमा परेका छन् ।”

जिन्दगी सुखभन्दा पनि दुःखमा धेरै व्यतीत भएको थोरबहुत उनी आफैँले भोगे । देखे ।

त्यसैले उनी भन्छन्– सुख त क्षणिक न हो, डुबी जाने घामजस्तै ।

साथी त दुःख रहेछ । त्यसैले सायद थानेश्वरलाई दुःखकै गीत मन परे । दुःखैका गीतले उनलाई चम्काइदिए ।