पृष्ठभूमि : एक सय ४४ वर्षपछिको महाकुम्भ 
कुम्भ स्नानले जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ भन्ने पौराणिक र आध्यात्मिक विश्वास छ । मलाई थाहा छैन, यो प्रभावबारे कसले परीक्षण गरेको छ, तर धर्मशास्त्रहरूले यसको महत्त्वका बारेमा अनेक कुरा उल्लेख गरेको पाउन सकिन्छ । यस सम्बन्धमा मेरो अध्ययन आधिकारिक छैन । मैले पढेको भन्दा धेरै सुनेको छु र मेरो अध्ययनको सीमितता स्वीकार गर्न मलाई कुनै हिचकिचाहट छैन ।

कुम्भको समयमा, मलाई गंगा वा कुनै संगम (प्रयाग) मा स्नान गर्ने वर्षौंदेखिको ठूलो इच्छा थियो, तर यो इच्छा पूरा हुन सकेको थिएन । मेरो परिवारका सबैजसो (मेरी श्रीमतीसहित) इलाहाबाद (प्रयागराज) र हरिद्वारमा आयोजित पूर्णकुम्भ र अर्धकुम्भमा विगतमा सहभागी भइसकेका छन् । तर, समय व्यवस्थापन गर्न नसक्दा मैले भने त्यस्तो अवसर प्राप्त गर्न सकेको थिइनँ । पौराणिक कथाअनुसार, प्रयागराज, हरिद्वार, नासिक र उज्जैनमा कुम्भ लाग्ने गर्दछ ।

अर्धकुम्भ छ वर्षमा र पूर्णकुम्भ बाह्र वर्षमा लाग्ने गर्दछ । मैले माथि पनि उल्लेख गरेँ, म कुम्भमा भाग लिन चाहन्थेँ, तर सायद समयको पर्खाइ सकिएको थिएन र सहभागी हुन सकेको थिइनँ । यसैबीच, महाकुम्भको चर्चा उत्कर्षमा थियो । यस्तो लाग्थ्यो, सम्पूर्ण मानव सभ्यता भारतको प्रयागराजमा भेला भइरहेको छ । यस वर्षको प्रयागराज कुम्भ सम्भवतः संसारकै सबैभन्दा ठूलो आयोजन हो भन्दा फरक पर्ने अवस्था थिएन, जहाँ यति धेरै मानिस एकै ठाउँमा उपस्थित भए । सन् २०२५को जनवरी १३ पूर्णिमाका दिन सुरु भएर शिवरात्रि (फेब्रुअरी २६, २०८१)मा समाप्त भएको यो अनुष्ठान ४५ दिनसम्म जारी रहेको थियो । यसमा करिब ६६ करोडभन्दा बढी मानिसले भाग लिएको अनुमान गरिएको छ । जानकारका अनुसार सबैभन्दा धेरै सनतानीको उपस्थिति मात्र होइन, अहिलेसम्म विश्वकै सबैभन्दा बढी मानिस एकै ठाउँमा एउटै प्रयोजनका लागि सहभागी भएको सर्वाधिक ठूलो मानव भेला थियो यसपटकको महाकुम्भ । यो पूर्णकुम्भ, जसलाई महाकुम्भ पनि भनिन्छ, खगोलीय र ज्योतिषीय गणना र संयोगको आधारमा एक सय ४४ वर्ष पछि मात्र सम्भव हुनसक्छ । एघार पूर्णकुम्भपछि आयोजना हुने कुम्भ, अर्थात् एक सय ४४ वर्षमा आउने बाह्रौँ पूर्णकुम्भलाई महाकुम्भ भनिन्छ । आजको आध्यात्मिक संसारले मात्र होइन, भौतिक संसारले पनि यस आयोजनको महत्त्वलाई स्वीकार गरेको छ । २०१७ मै युनेस्कोले महाकुम्भलाई ‘मानवताको अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा’ को रूपमा परिभाषित गरेको थियो ।

केही आध्यात्मिक विश्वास र केही सामाजिक प्रतिष्ठाको संज्ञान । अलिकति श्रीमतीजीको दबाब र छोरा आदित्यको पनि आग्रह । महाकुम्भमा सहभागी भएर डुबुल्किने पृष्ठभूमि तयार भएको थियो ।

प्रयागराजको यात्रा : रविजीको साथ
महाकुम्भ यात्राका लागि म लामो समयदेखि तयारीमा थिएँ, तर उपयुक्त मितिको तय हुन सकेको थिएन । धेरै व्यक्ति/समूहसँग कुरा गरिएको थियो, तर उपयुक्त मिति छनोट गर्ने समस्याका कारण यात्राको निश्चित तालिका तय हुन सकेको थिएन । म काम गर्ने संस्था राष्ट्रिय समाचार समिति (रासस) को ६४औँ स्थापना दिवस (फागुन ७ अर्थात् फेब्रुअरी १९) नजिकिँदै थियो । म त्यस दिनको कार्यक्रमपछि मात्र यात्रा गर्न सक्ने अवस्थामा थिएँ । यसको अर्थ म फेब्रुअरी २०, फागुन ८ भन्दा पहिले यात्रा गर्न सक्दिनथेँ । मेरो प्रस्तावलाई सबैले सहजै स्वीकार गर्न सक्ने अवस्था थिएन । अनि अर्को कुरा, तीनजना (म, श्रीमती मुन्नी र छोरा आदित्य) सँगै यात्रा गर्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्था मेरासामु विद्यमान थियो । एकपटक त यस्तो लाग्यो कि हामी महाकुम्भको यो दुर्लभ घटनाको साक्षी बन्न सक्षम नहुन सक्छौँ । तर, म आफ्नो विश्वासमा कायम छु, सिद्धस्थलबाट नबोलाइएसम्म कोही पनि त्यहाँ जान सक्दैनन् । त्यसैगरी, को कोसँग जाने हो भन्ने कुरा पनि सम्भवतः पूर्वनिर्धारित हुन्छ । यसपटक कपिलवस्तुको माहुरीहोम (मधेश मानव अधिकार गृह) का संस्थापक अध्यक्ष मित्र रवीन्द्रनाथ ठाकुर (रविजी) सँग महाकुम्भको यात्रा जुर्‍यो जो सम्भवतः पूर्वनिर्धारित थियो ।

एक दिन (सायद माघ १७/१८ गते) मैले रविजीलाई फोन गरेर सोधेँ, “के खबर छ रविजी ? कुम्भ तपाईं बसेको ठाउँबाट नजिकै पर्छ । तपाईं त त्यहाँ गइसकेको हुनुपर्छ । के मैले जानु पर्दैन ?

उनले भने, “म पनि गएको छैन । म पनि जानुपर्नेछ । तपाईं पनि जाने हो र ?

मैले भने, “म पनि कहाँ गएको छु ? म पनि जानुपर्नेछ ।

उनले भने, “त्यसो भए हामी सँगै जाऔँ न त । म यहाँ व्यवस्थापन गर्छु । तपाईं कहिले जान सक्नुहुन्छ ? म त फागुनको पहिलो साताभन्दा अगाडि जान सक्दिनँ ।”

कस्तो संयोग ? मैले जे चाहेको थिएँ, त्यही भइरहेको थियो । मैले भनेँ, “म फागुन ८ भन्दा पहिले जान सक्दिनँ ।”

उनले भने, “ल, मैले तपाईंको कुरा बुझेँ । तपाईं कहिले जाने मलाई मिति भन्नुस् ।”

मैले भने, “फागुन ८ ।”

मैले थपेँ, “हामी तीनजना हुनेछौँ, म, मेरी श्रीमती मुन्नी र आदित्य ।”

उनले अब यात्राको लागि गाडी खोज्ने र अन्य व्यवस्था गर्ने भन्दै मलाई यात्राको निश्चितताको आश्वासन दिए । यसरी हामीले अब फागुन ८ गते साँझ बसबाट यात्रा सुरु गर्ने र फागुन ९ गते बिहान तौलिहवा पुग्ने योजना बनायौँ । त्यहाँ माहुरीहोममा छोटो आराम गरेपछि हामीले इलाहाबाद जाने कार्यक्रम तय गर्‍यौँ । म उक्त रुटमा नयाँ यात्रु हुने भएकाले तौलिहवासम्मको यात्रा टिकटको व्यवस्थापनको जिम्मेवारी मैले भाइहरू वसन्त बन्जाडे र मुस्तफालाई सुम्पिएँ । म उनीहरूको सहयोगका लागि आभारी छु ।

रात्रिकालीन यात्रा : बिग्रिएको सडक र एक्लो होटेल
राससको वार्षिकोत्सवको कार्यक्रम निश्चित मितिमा सम्पन्न भयो र त्यसपछि मैले यात्राको तयारी गर्न थालेँ । २०८१ फागुन ८ का दिन मेरो व्यस्तता बढेको थियो । ओमेन्स लिड भन्ने संस्थाले महिलाका लागि एक तालिम कार्यक्रमको आयोजना गरेको थियो र संस्थाका तर्फबाट कविता लिम्बूजीले मलाई फागुन ८ का दिन कक्षा लिन आग्रह गर्नुभएको थियो । मैले जिम्मेवारी स्वीकार गरेको थिएँ । म यो कक्षा लिएर साँझ ५ः३० बजे बालकोट (घर) पुगेँ । हामीले कलंकीबाट साँझ ७ः३० बजे बस चढ्नुपर्र्ने थियो, द प्यालेस बस । एयरकन्डिसन्ड । सोफा सिट ।

मैले हाम्रो राससको गाडीचालक यादव गोतामेलाई पहिले नै कलंकीसम्म छोडिदिन आग्रह गरेको थिएँ । उनले सहयोग गरे । उनले हामीलाई कलंकीसम्म पुर्‍याइदिए । हामी समयमै आइपुगेका थियौँ । तर, हामीले आधा घण्टाजति कुर्नुपर्‍यो । लगभग आठ बजे बस आइपुग्यो र हामीले आ–आफ्नो सिट ग्रहण गर्‍यौँ । म धेरै वर्षपछि यसपटक रात्रिकालीन बस सेवा प्रयोग गर्दै थिएँ, लगभग पाँच/छ वर्षपछि । सायद त्यसैले होला, म बस सेवाको बारेमा त्यति अद्यावधिक थिइनँ । यो बस चढेपछि मैले महसुस गरें, नेपालमा बस सेवाको गुणस्तरमा धेरै परिवर्तन आएको छ । बसको यस्तो सुविधाजनक अवस्था कम्तीमा मेरो कल्पनाभन्दा धेरै परको थियो । सोफा सिट, बोतलको पानी, एयरकन्डिसन, चार्जिङ पोर्ट, कम्बलको उपलब्धता आदि नौलो लाग्नु मलाई यी कुराका बारेमा थाहा नभएको प्रमाणित गर्न पर्याप्त थियो ।

मैले आदित्यलाई भनेँ, “बाबु, बस त ठिकै छ नि, होइन ? मैले नेपालमा कहिल्यै यस्तो बस चढेको थिइनँ ।”

उनले भने, “तपाईं कहिले बस चढ्नुहुन्छ र ? अहिले लामो दूरीका धेरै बसहरू यस्तै छन् । म केही दिन पहिले राजविराज गएको थिएँ । त्यहाँ जाँदा पनि यस्तै बस थियो ।”

मैले स्वीकार गरेँ, म अद्यावधिक छैन । समय केही हदसम्म परिवर्तन हुँदै छ र मलाई त्यसको बारेमा पर्याप्त जानकारी छैन । मलाई कुनै विषयको बारेमा थाहा नहुनु समयको गल्ती होइन, मेरो गल्ती हो । समय त अगाडि बढ्छ नै, तर समयको गतिबारे थाहा नपाउनु त मेरो कमजोरी हो नि । समयको गतिसँग मैले आफ्नो गति कसरी मिलाउन सक्छु भन्ने कुरा त मेरो हातमा छ । मेरो छोराको अगाडि मैले यी कुरा केही प्रतिवाद नगरी स्वीकार गरेँ । जानकारीको अभाव र सहज स्वीकारोक्तिको समस्याले ज्ञान प्रसारको प्रक्रियामा बाधा पुर्‍याउँछ र दुई पुस्ताबीचको दूरी बढाउँछ । यो तथ्य हो, स्वीकार्नैपर्छ । हामी दुवैजना यो र यस्तै अन्य कुरा गरिरहेका थियौँ । बस नौबिसे पुगिसकेको थियो । बाटोको अवस्था उस्तै देखिन्थ्यो । मलाई बाटोको बारेमा पूर्ण जानकारी थियो । लामो समयदेखि सडक मर्मत भइरहेको छ । सडकलाई चार लेनमा विस्तार गर्ने योजना छ । छिटफुट ठाउँबाहेक करिबकरिब बुटवलसम्मकै बाटोको अवस्था बिग्रिएको छ । नाजुक छ र यो अवस्था कहिलेसम्म रहन्छ ? कसैले सहजै उत्तर दिन सक्दैन । गैँडाकोटदेखि सुनवलखण्डसम्मको बाटोको स्तरीकरणका लागि लगाइएको ठेक्काको म्याद त निकै पहिले सकिएको चर्चा चलेको हो । अहिले म्याद थपिएको छ क्यारे !

नारायणघाटभन्दा अगाडि बस रामपुरमा खानाका लागि रोकियो । रातको लगभग साढे एघार बजिसकेको थियो । काठमाडौंबाट आउँदा हामीले विनाकुनै कन्जुस्याइँ खाजा खाएका थियौँ । त्यसैले हामीले यहाँ खाना नखाएर चाउचााउ खाने निर्णय गर्‍यौं । होटेलमा गएर सोहीअनुसार अर्डर गर्‍यौं । हामीले त्यहाँ देख्यौँ, चाउचाउ खाने हामी मात्र होइन रहेछौँ । एउटा कुरा नि, समयमा निकै परिवर्तन आइसकेको छ । बसमा पनि परिवर्तन आइसकेको छ । तर, राजमार्गका होटेलका खाद्य परिकारको गुणस्तर मापनको प्रक्रियामा भने कुनै परिवर्तन देखिएको छैन । रामनगर मात्र होइन, देशका अधिकांश ठाउँका होटेलमा खाद्य गुणस्तर मापन नहुँदा बसका यात्रुले स्वास्थ्य जोखिम मोल्न बाध्य हुनुपरेको छ । राजमार्गमा राति गुड्ने अधिकांश बस खाना खुवाउने नाममा यात्रुले कुनै विकल्प नभेट्ने गरी एक्लो होटेल भएको ठाउँमा रोकिन्छन् । यात्रुले जे खाए पनि त्यही होटेलमा खानुपर्छ । सायद यो कारण पनि हुनसक्छ, रात्रिकालीन यात्रुको रोजाइमा चाउचाउ पर्ने गरेको छ । सायद होटेलमा पकाएर राखिएको खानाभन्दा यात्रुले चाउचाउ कम जोखिमपूर्ण ठान्दछन् । बस रामनगरबाट अगाडि बढ्यो र बुटवलमा केही बेरको विश्रामपछि ४ नम्बर जीतपुर हुँदै बिहान ७ बजेतिर तौलिहवा पुग्यो ।

क्यालेन्डरको मिति परिवर्तन भइसकेको थियो, ९ फागुन २०८१ अर्थात् २१ फेब्रुअरी, २०२५ । म वसन्त र रविजीसँग निरन्तर सम्पर्कमा थिएँ । हामी बसपार्कमा ओर्लियौँ र एउटा अटो लिएर माहुरीहोम पुग्यौँ । त्यहाँ निर्मलाले हामीलाई आराम गर्न कोठा तयार पारेकी थिइन् । केही समयपछि मैले वसन्त, रविजी, खग चापागाईं, ओमप्रकाश र माहुरीहोमका वर्तमान अध्यक्ष आदरणीय रामदयाल ठाकुरलाई भेटेँ । छलफल भयो । चिया पिउने क्रम जारी रह्यो । केही समयपछि हामी रेम टन्डनजीको होटेलमा गयौँ, जहाँ मैले पहिले धेरैपटक खाना खाएको छु । मलाई यहाँको खाना मन पर्छ । विज्ञापन गरेको अर्थ नलागोस्, तर मलाई विश्वास छ, यहाँको खाना स्वस्थ, सफा र ताजा हुन्छ । मुन्नी र आदित्यलाई पनि खाना मन पर्‍यो । संयोग, पत्रकार नारद कोहारसँग पनि त्यहीँ भेट भयो । उनी पनि खाना खान त्यहीँ आएका थिए ।

मध्यरातमा मिसन संगमघाट 
खाना खाइसकेपछि हामी माहुरीहोम आइपुग्दा दिउँसोको करिब सवा बाह्र बजेको थियो । रविजीले प्रयागराजको लागि व्यवस्था गरेको गाडी (स्कर्पियो) दुई बजे आइपुग्ने जानकारी थियो । त्यसैले हामीले केही समय आराम गर्ने निर्णय गर्‍यौँ ं। केही बेर निदाउने प्रयत्न त गरेँ, तर सफल हुन सकिनँ । मुन्नी र आदित्य भने केही बेर निदाए । दिउँसो डेढ बजेतिर चालक मनीष गाडी लिएर आइपुगेको हामीलाई जानकारी गराइयो । हामी तयार भएर ठिक दुई बजे बाहिर निस्कियौँ । त्यति बेलासम्म यात्रा टोलीका अन्य सदस्यहरू रविजी, उनकी श्रीमती र रेखा (रविजीको छिमेकीकी छोरी) आइसकेका थिए र स्कोर्पियोको छेउमा बसिरहेका थिए । हामी सबै गाडीमा बस्यौँ । चालक मनीषसहित सातजनाको यात्रा टोली अगाडि बढ्यो । यात्रा टोलीको भौतिक नेतृत्वको जिम्मेवारीमा मनीष थिए भने रविजी अन्य व्यवस्थापकीय नेतृत्वको जिम्मेवारीमा ।

गाडी नेपालको बहादुरगन्ज र कृष्णनगर हुँदै बढनीमा भारत प्रवेश गरेको थियो र त्यहाँबाट बस्ती, हर्दिया चौराहा, सिद्धार्थनगर, टाण्डा, डुमरियागन्ज, अम्बेडकरनगर, सुल्तानपुर–दोस्तपुर, आजमगढ, अमेठी र प्रतापगढ हुँदै प्रयागराज पुगेको थियो । यसैबीच, हामीले हरदिया चौबाटोमा चिया र अम्बेडकरनगरमा खाना खाएका थियौँ । हरदियाबाट चिया खाएर अगाडि बढ्दै गर्दा टाण्डानजिक हाम्रो गाडी एउटा सामान्य दुर्घटनाको चपेटामा पर्‍यो । पछाडिबाट ओभरटेक गरेर आएको एउटा सानो मालवाहक गाडीले ठोक्दा हाम्रो गाडीको अगाडि बायाँतिरको हेडलाइट क्षतिग्रस्त हुन पुग्यो । अब हाम्रो गाडी एउटा हेडलाइटको भरमा मात्र प्रयागराजसम्मको यात्रा गर्न बाध्य थियो । रात परिसकेकाले गाडी मर्मत गर्न सकिएन । खैर हाम्रो यात्रा जारी रह्यो ।

इलाहाबाद त होइन, तर मैले पहिले नै भारत, उत्तर प्रदेशका बढनी, सोहरतगढ, वस्ती, गोरखपुर, नौतनवा, महाराजगञ्ज, सिद्धार्थनगर, गोण्डा, पिलिभित, नानपारा, बहराइच र यस क्षेत्रका अन्य केही स्थानको सामान्य भ्रमण गरिसकेको थिएँ । यसै आधारमा म यी ठाउँको बारेमा तुलनात्मक निष्कर्ष निकाल्न सक्ने अवस्थामा थिएँ– यस क्षेत्रले यातायात, भौतिक पूर्वाधार, सरसफाइ र व्यवसायमा अभूतपूर्व उपलब्धि हासिल गरेको छ ।

हाम्रो गाडी राति लगभग साढे एघार बजे प्रयागराज प्रवेश गरिसकेको थियो । सडकमा वरिपरि थुप्रै गाडी थिए । पार्किङ समस्याबारे अनुमान गर्न असहज थिएन । सवारीसाधनको भीडभाडको आधारमा कुम्भमा सहभागीको संख्या सजिलै अनुमान गर्न सकिन्थ्यो । अब मनीष पार्किङ खोज्दै थिए । केही समय घुमेपछि मनीषले अन्ततः एउटा ठाउँ भेट्टाए, लक्ष्मीद्वार बडा बघाडा । जब गाडी यहाँ आइपुग्यो, मैले घडीमा समय हेरेँ, भारतीय समय साढे बाह्र बजिसकेको थियो । अर्थात्, मिति परिवर्तन भइसकेको थियो – २०८१ फागुन १० अर्थात् २२ फेब्रुअरी, २०२५ ।

मनीषका अनुसार, यो ठाउँबाट संगम पुग्न सबैभन्दा छोटो थियो । यहाँबाट संगमघाट क्षेत्र पुग्न बढीमा तीन किलोमिटर यात्रा र त्यसपछि संगमघाटैका लागि छोटो यात्रा तय गर्नुपर्ने थियो । मनीषले हामीलाई बाटो देखाए र आफैँ गाडीमा गएर केही बेर आराम गर्ने निर्णय हामीलाई सुनाए । हामीले संगमघाटको यात्रा सुरु गर्‍यौँ । रेखा यहाँ हाम्रो गाइडको रूपमा काम गरिरहेकी थिइन् । उनलाई यहाँको बारेमा केही पूर्वजानकारी थियो, जुन उनी यहाँ प्रयोग गर्न खोजिरहेकी थिइन् । हामी सेक्टरमा ६ मा थियौँ । हामीलाई सेक्टर ५ मा पुग्नुपर्ने थियो । हामी वासुकि नाग मन्दिर, निरञ्जन अखाडा, दशाश्वमेघघाट, पन्टुन पुल, कच्छपद्वार, नन्दीद्वार र संगमद्वार हुँदै संगमघाटतर्फ यात्रा गरिरहेका थियौँ । बाटोको दुवै छेउमा अस्थायी प्रकृतिका पसल थिए, जहाँ चिया, पानी, उपहारका सामानहरू, होटेलहरू,  निःशुल्क खानाका स्टलहरू, विभिन्न धार्मिक तथा गैरधार्मिक संस्थाहरू र चिउरा, भुजा, चिनी मिठाई, पेडा आदि प्राप्त गर्न सकिन्थ्यो । एउटा कुरा सहजै भन्न सकिन्थ्यो, यस महाआयोजनले स्थानीय अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पारेको हुनुपर्छ ।

अहिले मलाई त्यति भीडभाड भएको महसुस भएन । भीड त थियो, तर जुन वर्णन मैले सुनेको थिएँ, त्यस्तो लागेन । नागाबाबाहरूको संख्या अब घट्दै गएको थियो । हातमा माला लिएर बेच्ने भाइरल कन्याहरू अब देखिन्न थिए । तर, डुंगाको व्यापार फस्टाएकै देखिन्थ्यो ।

एउटा कुरा स्वीकार गर्नुपर्छ, डेढ महिनासम्म एकैठाउँमा यति ठूलो भीड व्यवस्थापन गर्नु सजिलो थिएन । तर, केही अपवादबाहेक जे जस्तो व्यवस्था गरिएको थियो, त्यसको प्रशंसा गर्नैपर्छ । १५/२० हजार निरन्तर सुरक्षाकर्मी, डेढ लाखभन्दा बढी शौचालय र मूत्रालय, नुहाउनका लागि असंख्य घाट, अस्थायी र स्थायी सडकको व्यवस्थापन र डेढ दर्जनभन्दा बढी ठूला पार्किङ क्षेत्रको निर्माण र व्यवस्थापन कम चुनौतीपूर्ण थिएन । तर, सम्बन्धित व्यक्ति र निकायको सामूहिक प्रयासका कारण यो सम्भव भयो र राम्रोसँग सम्पन्न भयो ।

बिहान लगभग तीन बजे हामी संगमघाट – घाट नम्बर ३२, सेक्टर ५ पुग्यौँ । हामी घाटमा पुग्दासम्म भीड बढेको थिएन । त्यसैले हामी सहजताको आधारमा घाट छनोट गर्न स्वतन्त्र थियौँ । हामीले यो स्वतन्त्रताको फाइदा उठायौँ । तर, त्यो खुसी धेरै समय टिकेन । यस्तो देखिन्थ्यो कि दश मिनेटभित्रै भीड अकल्पनीय रूपमा बढेको थियो र यो बढ्दै गइरहेको थियो । जसरी सलहहरू कृषि फसलमा फैलिन्छन्, त्यसरी नै गंगा, यमुना र सरस्वती नदीको संगमस्थलमा मानिसहरू फैलिरहेका थिए । प्रयागराजको यो संगममा गंगा र यमुना नदीको संगम प्रत्यक्ष देख्न सकिन्छ, तर सरस्वती नदीलाई प्रत्यक्ष देखिँदैन । तर, श्रद्धालुहरू यहाँ सरस्वती नदी पनि मिसिने र त्यसको धार पनि अनुभूत हुने दाबी गर्दछन् । उत्तराखण्डस्थित प्रसिद्ध तीर्थस्थान बद्रीनाथ धामको माथितिर पर्ने मानागाउँ, जसलाई भारतको पहिलो वा अन्तिम गाउँ पनि भनिन्छ – मा सरस्वती नदी हिमालयबाट बग्दै आएर तल जमिनमा ठोक्किएको देखिन्छ । तर, त्यसपछि यो नदी पूरै भारतमा कतै देखिन्न । यही सरस्वती नदी मानागाउँपछि जमिनमुनि बग्दै प्रयागराजमा गंगा र यमुनासँग मिसिएको विश्वास गरिन्छ । सनातन आध्यात्मिक महत्त्वका तीनवटा नदी मिसिने विश्वासका कारण पनि प्रयागराजको संगम अन्यत्रको भन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।

अब मैले रविजीले भनेको कुराको अर्थ बुझेँ । यात्रामा निस्कनुअघि उनले तौलिहावेमा भनेका थिए, “हामी एक बजेसम्म घाट पुग्ने प्रयास गर्नेछौँ र तीन/चार बजेसम्ममा स्नान पूरा गरी बढीमा साढे पाँच बजेसम्म प्रयागराजबाट निस्कनेछौँ ।” हामी उनको कुरा पछ्याइरहेका थियौँ । यदि, हामी अलिकति पनि ढिलो भएको भए सायद ठूलो ट्राफिक जाममा फस्ने थियौँ होला ।

ब्रह्म मुहूर्तमा संगम जलस्पर्श
अन्ततः फाल्गुन कृष्णपक्षको दशमी तिथि शनिबार हामीलाई  महाकुम्भमा स्नान गर्ने सौभाग्य मिल्यो । बिहान करिब तीनदेखि साढे तीन बजेको बीचमा हामीले भक्ति र प्रेमको संगममा डुबुल्की लगायौँ । आध्यात्मिक रूपमा यो समय ब्रह्म मुहूर्तसँग सम्बन्धित छ । यो केवल धार्मिक कार्यक्रम मात्र नभएर मानवता, आस्था र शाश्वत संस्कृतिको महान् पर्व थियो । सनातनहरूको महान् अनुष्ठान पनि थियो । मानव सभ्यतामा विगतमा कसैले आजसम्म नदेखेको जनसागर थियो, जसको आधार परम्पराप्रतिको प्रेम र विश्वास थियो । यो एउटा दुर्लभ दिव्य अवसर थियो, जुन एक सय ४४ वर्षमा मात्र उपलब्ध हुन्छ । यो अवसर कम्तीमा चार पुस्ताअगाडि र चार पुस्तापछाडिका लागि उपलब्ध छैन । अनि, यो आध्यात्मिक शुद्धीकरण, ऐतिहासिक अनुभव र जीवनमा सांस्कृतिक समृद्धिको लागि एक दुर्लभ अवसर हो भन्ने मैले महसुस गरेको थिएँ ।

माथि उल्लेख गरिएझैँ हामी संगमघाट पुगिसकेका थियौँ । हामीले प्लास्टिकको तन्नामा अस्थायी आराम गर्ने ठाउँ बनायौँ र सबैको लुगा त्यहीँ राख्यौँ । सबैले पालैपालो नुहाउन थाले । त्यसपछि मुन्नीले फेरि घाटमा धूप लगिन् र पूजा गरिन् । यो सबै गरिसकेपछि मैले घडी हेरेँ, पौने चार बजिसकेको थियो । मानिसको भीड बढ्दै गएको अनुभव भइरहेको थियो । सकेसम्म चाँडो निस्कने सम्भावनाको बारेमा छलफल गर्दै हामी अब फिर्ता यात्राको लागि अगाडि बढ्यौँ । मुन्नी पुनः घाटमा गइन् र पूजाको क्रममा दुनामा बालेको बत्तीलाई दुनासहितै पानीमा बगाइन । हामी अगाडि बढ्न थाल्यौँ । मैले दुई–तीनपटक पछाडि फर्केर हेरेँ । दुनाको बत्ती पनि हामीजस्तै अगाडि बढिरहेको लाग्यो ।

संगमबाट फर्किंदा मेरो दिमागमा धेरै कुराहरू आए । संगमको आध्यात्मिक महत्त्व, यसको पवित्रता, मानिसको भीडमा पानी प्रदूषण, रोग सर्ने आदिबारे मेरो मनमा प्रश्न नउठेको होइन, तर सबैभन्दा ठूलो कुरा आत्मसन्तुष्टिको अनुभूति थियो ।

मुक्तिको संगम : मोक्षको स्थान
सातौँ शताब्दीमा चिनियाँ यात्री ह्वेनसाङले कतै प्रयागको सन्दर्भमा ‘मुक्तिको संगम’ को उल्लेख गरेको विश्वास गरिन्छ । गंगा, यमुना र सरस्वतीको संगमस्थल त्रिवेणी संगमलाई हजारौँ वर्षदेखि मोक्षको स्थान मानिन्छ ।

कुम्भको इतिहास र पौराणिक कथा हिन्दु धर्मका पुराणहरू, विशेष गरी भागवतपुराण, विष्णुपुराण, महाभारत र रामायणमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । कुम्भको मूल कथा समुद्र मन्थनसँग सम्बन्धित छ । जब देवता र दानवले मिलेर समुद्र मन्थन गरे, तब अमृत कलश (कुम्भ) निस्कियो । समुद्र मन्थनबाट प्राप्त अमृतका लागि देवता र असुरबीचको संघर्षको क्रममा अमृत कलशबाट केही थोपा अमृत पृथ्वीमा खसेको विश्वास गरिन्छ । देवता र असुरबीच अमृतको लागि संघर्षपछि अमृतका थोपाहरू पृथ्वीमा खस्दा जुन खगोलीय अवस्था थियो, त्यो पुनःनिर्माण गर्न एक सय ४४ वर्ष लाग्छ र यस वर्षको कुम्भलाई त्यही खगोलीय अवस्था मानिएको छ । यो भूमि फेरि एकपटक लाखौँ भक्तहरूको लागि आत्मशुद्धिको केन्द्र बनेको छ । पृथ्वीमा त्यो अमृत प्रयागराज, हरिद्वार, नासिक र उज्जैनमा खसेको धार्मिक मान्यता छ ।

केही परिस्थितिहरू हुन्छन्, जहाँ भावना महसुस गर्न सकिन्छ । तर, भावनाहरू सार्वजनिक गर्न धेरै असहज हुन्छ । मेरो अनुभव पनि त्यस्तै थियो । एक सय ४४ वर्षमा आयोजन हुने महाकुम्भ मेलाबाट फर्किएको अनुभूति शब्दमा बयान गर्न गाह्रो छ । यो केवल धार्मिक/आध्यात्मिक यात्रा मात्र थिएन, जीवनको गहिराइ र सत्यता अनुभव गर्ने क्षण पनि थियो भन्दा अस्वाभाविक हुँदैन । सन्त र ऋषिहरूको ऐतिहासिक भव्यता, आध्यात्मिक ऊर्जा र दिव्य उपस्थितिले मनलाई ऊर्जावान् बनाएको जस्तो अनुभूतिले जीवनमा केही नौलोपनाको आभाष भइरहेको थियो । पछि मैले सामाजिक सञ्जालबाट थाहा पाएँ, पोखराका मेरा पत्रकार मित्र दीपेन्द्र श्रेष्ठले पनि सोही दिन प्रयागराजमा कुम्भ स्नान गरेका थिए । तर, हामी त्यहाँ भेटिन सकेनौँ । त्यहाँबाट फर्केपछि उनले सामाजिक सञ्जालमा आफ्ना भावना व्यक्त गरेका थिए– भक्ति, ध्यान र विश्वासको यो समय मेरो जीवनको अविस्मरणीय क्षण थियो ।

म स्वीकार गर्छु, म दीपेन्द्रको भावना र विचारसँग सहमत छु । संगममा डुबुल्की मार्ने क्षण जीवनको एउटा अविस्मरणीय क्षण थियो, जुन प्राप्त गर्न सजिलो छैन र त्यो क्षण अनुभव गर्नु कुनै ठूलो उपलब्धिभन्दा कम होइन । म यी र यस्तै सोच्दै अगाडि बढ्दै थिएँ, मैले देखेँ, कच्छपद्वार आइपुगेको थियो र यो द्वारबाट अगाडि हेर्दा मैले देखेको मानिसको समुद्र अविश्वसनीय र अद्भुत थियो । मैले मेरो जीवनमा पहिले कहिल्यै पनि एकैठाउँमा यति धेरै मानिस देखेको थिइनँ । यस्तो लाग्थ्यो, यी मानिस हिँडिरहेका थिएनन्, बरु सनातनी संस्कृतिको उत्कृष्ट अभिव्यक्तिका रूपमा संगमघाटतिर बगिरहेका थिए, संगमको जलधाराजस्तै... ।