काठमाडौं । कर्णाली डेभलपमेन्ट बैंक समस्याग्रस्त घोषणा भएसँगै सर्वसाधारणका करिब दुई अर्ब रुपैयाँ रोक्का छ । ठूला कारोबारी खेलाडीले कमजोर वित्तीय कम्पनीमा खेल्दा सेयर मूल्य अकासियो । एक वर्षअघि ३०० रूपैयाँको आसपास भएको बैंकको सेयर मूल्य एकाएक ९०० हाराहारी पुग्यो ।

बैंकले आर्थिक वर्ष २०७१/७२ यता लगानीकर्तालाई प्रतिफल दिएको छैन । केही समयअघि राष्ट्र बैंकले बैंकलाई कारबाहीसमेत गरेको थियो । तर, बैंकको सेयर मूल्य एकाएक बढ्नु अस्वभाविक थियो । 

चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को तीन महिनामा बैंक दुई अर्ब घाटामा छ । खराब कर्जा बढ्दै गएको छ । आधारभूत सूचक अस्वस्थ भएका बैंकमा लगानीकर्ता आकर्षित हुँदा नियामक बेखबर जस्तै बन्यो । 

कर्णाली डेभलपमेन्ट बैंकमा एकै व्यक्तिको नाममा साढे एक लाख कित्ता सेयर छ । एकै थर गरेका व्यक्तिहरूसँग हजारौं कित्ता सेयर छ । तर, कमजोर वित्तीय अवस्था भएको कम्पनीमा के भइरहेको छ भन्ने जानकारी नेपाल धितोत्र बोर्ड, नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) र सिडिएस एण्ड क्लियरिङ लिमिटेड (सीडीएससी)का नियमन तथा सुपरिवेक्षण शाखाले लिएनन् । 

धितोपत्र दोस्रो बजारमा ५० लाख २८ हजार ३०० कित्ता सेयर सूचीकरण भएको कर्णाली डेभलपमेन्ट बैंकको सेयर २४ लाख ६३ हजार ८६७ कित्ता सर्वसाधारणको हातमा छ । त्यसमा पनि साढे सात लाख कित्ता सेयर ६०/६२ जनासँग छ । यिनैले बैंकको सेयर मूल्य उचाल्दै साना लगानीकर्तालार्ई आकर्षित गरे । 

यस्ता धेरै कम्पनी छन्, जसको सेयर मूल्य अस्वाभाविक बढेको छ । ती कम्पनीहरूको वित्तीय अवस्था खराब छ । वित्तीय अवस्था खराब भएपनि सेयर मूल्य बढेकै छ । हाइड्रो, विकास बैंकदेखि फाइनान्ससम्म सेयर खेलाडीको कब्जामा छन् । नियामक बेखबर प्रायः छ ।

एकै व्यक्तिले लाखौं कित्ता सेयर खरिद गर्दा त्यसको अनुगमन गर्दैन । भित्री कारोबार (इन्साइडर ट्रेडिङ) भए पनि वास्ता छैन । अनुगमन गरे पनि व्यक्तिगत रिसइबी साँध्ने काम हुने गरेको छ । यो कमजोर संस्थागत सुशासन र पुँजीबजारमा भएको एक विकृतिको उदाहरण मात्र हो । 

धितोपत्र बजारको नियमन धितोपत्र बोर्डले गर्छ । धितोपत्र दोस्रो बजारको सञ्चालन नेप्सेले गर्छ । यी दुई निकायमा नियमन र सुपरभिजन महाशाखा पनि छन् । तर, यी महाशाखाका कर्मचारीले नियमन तथा सुपरभिजनका काम सहज रूपमा नगर्नुको परिणति देखापर्दैछ ।

ऐन–नियमभन्दा नेतृत्वले दिएको निर्देशन पालना गर्नु कर्मचारीको दायित्व जस्तै बन्दै गएको छ । राजनीतिक भागबण्डाका नेतृत्वकर्ता हुनु र तिनै मालिक (अर्थमन्त्री र व्यवसायी)को निर्देशनअनुसार तिनीहरूले काम गर्छन् । यस्तो हुनुमा अधिकार सम्पन्न बलियो नियामक नहुनुको नतिजा हो । 

नियामक निकायले ‘वाच डग’को काम गर्नुपर्ने पुँजीबजार विज्ञ गोपालप्रसाद भट्ट बताउँछन् । तर, धितोपत्र बोर्डले नियमनको काम गरेको भएपनि सुपरभिजनको काम गर्न नसकेको उनी बताउँछन् । “धितोपत्र बजारको नियमन धितोपत्र बोर्डले गर्छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थाको नियमन गर्छ । उनीहरूले एउटा ‘लेबल प्लेइङ फिल्ड’ दिन्छन्,” भट्टले भने, “यो नियममा बसेर काम गरेनौं भने दण्डित गर्छु, नियमभित्र बसेर नाफा कमाऊ र बाँड भन्ने काम पनि गरेका हुन्छन् ।” 

धितोपत्र बोर्ड धितोपत्र बजारको नियामक भएकाले आफ्ना नीति अनुसार कम्पनी, इन्भेष्टर र बजार सञ्चालक चलेका छन् वा छैनन्, नियमित सुपरभिजनमा लाग्नुपर्ने भट्ट बताउँछन् । नियामकले सुपरभाइजरको रोल खेल्नुपर्ने पनि उनी बताउँछन् ।

धितोपत्र बोर्डको नियामकीय दायरा धेरै भएकाले प्रभावकारी रूपमा काम हुन सकेको छैन । अझ ऐन र नियममा नै भएका व्यवस्था अनुसार काम भएको छैन । नियामकले प्रभावकारी रूपमा सुपरभिजनको काम गर्न नसक्दा साना लगानीकर्ताहरू फस्ने सम्भावना बढ्दै जान्छ । 

तर, लगानीकर्तामा वित्तीय साक्षरताको कमीले गर्दा फस्ने गरेको भट्ट बताउँछन् । “वित्तीय अवस्था अस्वस्थ भएका कम्पनीको सेयर किन्न उकास्नेहरूका पछाडि लाग्नेहरू वित्तीय साक्षरताको कमीले फस्ने गरेका छन्,” बाह्रखरीसित भट्टले भने, “तर, वित्तीय अवस्था अस्वस्थ भएका कम्पनीको सेयर सप्लाई बढेको छ भने ती कम्पनीलाई निगरानी नियामकले गर्नुप¥यो । कम्पनीका सञ्चालक र व्यवस्थापकमाथि निगरानी राख्नुपर्‍यो ।” 

नियामकको नियमन र सुपरभिजनमा आएको कमजोरीका कारण बजारमा विकृति फैलिने गरेको भट्ट बताउँछन् । बदलिँदो समयसँगै नियामकले प्रविधि र दक्ष जनशक्तिमा लगानी गर्नुपर्ने देखिन्छ । बोर्डले त्यसमा ध्यान नदिएको भट्ट बताउँछन् ।

बजारमा फैलिएका गलत सूचनाका कारण लगानीकर्ता प्रभावित भएका छन् कि भन्ने कुरामा ध्यान बोर्डले दिनुपर्ने भट्टको भनाइ छ । 

तर, बोर्डको नियमन विभागले सक्रिय रूपमा काम गरिरहेको धितोपत्र बार्डका प्रवक्ता निरञ्जय घिमिरे बताउँछन् । नियामकले रियल टाइमको कारोबारलाई निगरानी गरेर शंका लाग्नेलाई सोधपुछ र अनुगमनका काम गरेको घिमिरेको भनाइ छ ।

“नियामकले केही पनि काम गरेको छैन भन्न मिल्दैन, केही कमी कमजारी होलान् । तर, हाम्रो क्षमताले भ्याएसम्म गरेका छौं,” घिमिरेले बाह्रखरीसित भने, “ऐन र नियमबाहिर गएर हामीले केही गर्न सक्दैनौं । नियमित काम भइरहेको छ । बोर्डले सबै कम्पनीको कारोबार अवधिको जानकारी राखेको हुन्छ ।”

धितोपत्रसम्बन्धी ऐन, २०६३ को दफा ५ मा बोर्डको काम, कर्तव्य र अधिकारसम्बन्धी व्यवस्था छ । यो दफाको (क) देखि (ध)सम्म १९ वटा बुँदामा बोर्डले के गर्ने स्पष्ट व्यवस्था छ । यी १९ वटा बुँदामा लगानीकर्ताको हितका लागि काम गर्नेदेखि भित्री कारोबारलाई रोक्न आवश्यक व्यवस्था गर्ने भनिएको छ । 

यी बुँदामध्ये (द) मा धितोपत्र वा कम्पनीसम्बन्धी मामिलाका सम्बन्धमा सुपरिवेक्षण तथा नियमन गर्न सम्बन्धित निकायहरूसँग समन्वय गरी सहयोग लिने दिने भनिएको छ । तर, नियामकले सर्वसाधारणमा अनुभूति हुने किसिमले काम गरेको देखिँदैन ।

डेडिकेटेड टोली बनाएर बजार सञ्चालन अवधिभरि बोर्ड, नेप्से र सीडीएससीले निगरानी गर्नुपर्ने नेपाल इन्भेष्टर्स फोरमका पूर्वअध्यक्ष तथा लगानीकर्ता छोटेलाल रौनियार बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘‘नियामक निकाय कमजोर हुँदा साना लगानीकर्ता जोखिममा पर्ने स्थिति छ । त्यसो हुँदा यी निकायलाई बलियो बनाउन आवश्यक छ ।’’

धितोपत्र बोर्डमा स्टुडियो बनाएर बजार सञ्चालन अवधिको निगरानी गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । “बजार सञ्चालनको जुन चार घण्टा हुन्छ, बोर्ड र नेप्सेले स्टुडियो बनाएर निगरानी गर्नुपर्छ,” रौनियारले भने, “त्यसमा विज्ञ राखेर कारोबार भएको लाइभ हेर्नुपर्छ । त्यो अवधिमा केही भयो भने तुरून्तै कारबाही गर्नुपर्छ ।” 

साइबर क्राइमसम्बन्धी कानुन सक्रिय बनाउनुपर्ने पनि उनको सुझाव छ । तर, कारबाहीको बाहनामा सेयर रोक्का गर्न नहुने उनी बताउँछन् । कुनै कम्पनीको सेयर मूल्य दैनिक बढ्दै जान्छ भने ती कम्पनीलाई वाच लिस्टमा राख्नुपर्ने र आवश्यक आन्तरिक अनुसन्धान गर्नुपर्ने रौनियार बताउँछन् । गल्ती गर्नेलाई कानुनी दायरामा ल्याएर लगानीकर्ताको विश्वास बढाउने काम गर्नुपर्ने पनि उनको भनाइ छ ।