नेपालको इतिहासमा इस्वी सम्वत् १०९९ मा स्थापना भएको मानिएको कीर्तिपुरको बिशेष महत्त्व रहेको छ । काठमाडौँ उपत्यकामा रहेका पाँच सहरहरूमध्ये आफ्नो नामअनुसार नै यसको इतिहास गौरवशाली रहेको छ ।

पहाडको टुप्पोमा रहेको अभेद्य कीर्तिपुरलाई जित्न राज्य विस्तारको क्रममा रहेको गोर्खाली फौजलाई तेस्रो प्रयासमा मात्र सफलता मिलेको थियो । गोर्खाली फौजसँग हार भए पनि उक्त सहरले बाघभैरव मन्दिरमा आफ्ना वीर योद्धाहरूको सम्मानमा झुन्डिएका तरबारहरू सँगालेर राखेको छ । पञ्चायत काल होस् चाहे जनआन्दोलन लोकतन्त्रको लागि कीर्तिपुर सधैँ अग्रस्थान रह्यो । शैक्षिक क्षेत्रमा पनि कीर्तिपुरले नेपालको पहिलो विश्वविद्यालय स्थापन गर्ने अवसर पायो ।   

सोही विश्वविद्यालयबाट स्नातोकत्तर गरेका नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री गगन थापाले हालैको उपनिर्वाचनको दौरानमा कीर्तिपुरमा भाषण गर्दा कीर्तिपुरको डाँडामा बसेर सूचना प्रविधिमार्फत् महिनाको ३-४ लाख कमाउन सकिन्छ भन्ने जिकिर गरे। सामाजिक सञ्जालमा उनको खिल्ली उँडाइयो र उनको यो भाषणलाई 'इन्टरनेट मिम'हरूसमेत बनाइयो । 

गगन थापाले बोलेको कुरा झट्ट सुन्दा कुनै नेताको हावादारी भाषणजस्तो लाग्ला तर वास्तवमा उनले सही भनेका छन् । कीर्तिपुरसँग सूचना प्रविधिमार्फत विशेषगरी आईटी पार्ककाट हुने रोजगारीको अवसर प्रदान गर्न सक्ने प्रचुर संभावना छन् । यो तथ्य बुझ्न विभिन्न देशका आईटी पार्कको सफलता र नेपालको आईटी पार्कको असफल इतिहास बुझ्नुपर्ने हुन्छ । त्यसभन्दा पहिले नेपालको सूचना प्रविधिको अवस्था बारे केही तथ्यहरू हेरौँ ।

अनुसन्धान र नीति पैरवीसम्बन्धी कार्य गर्ने नेपालको एक प्रमुख थिङ्कट्यांक संस्था आईआईडीएसले २०२३ मा प्रकाशन गरेको रिपोर्टमा नेपालको आईटी सेवा निर्यात उद्योग करिब ५१ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर बराबरको मूल्यांकन गरेको छ ।

सन् २०२२ मा आईटी सेवा निर्यातले देशको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा १.४% र विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा ५.५% योगदान गरेको छ । उक्त रिपोर्टअनुसार यस क्षेत्रमा १०६ भन्दा बढी आईटी निर्यात सेवा कम्पनीहरू संलग्न छन् । साथै सफ्टवेर विकासमा १४ हजार ७२८ आईटी फ्रीलान्सरहरू र विभिन्न डिजिटल प्लेटफर्महरूमार्फत आईटी सेवाहरू निर्यात गर्ने ५१ हजार ७८१ फ्रीलान्सरहरू छन् ।

आईटी कम्पनीहरूले सेवा निर्यातमा अघिल्लो वर्षको तुलनामा ८०.५% वृद्धि गरेका छन् भने फ्रीलान्सरहरूले ५५.२% वृद्धि हुनमा योगदान गरेका छन् । आईटी क्षेत्रमा राजस्व वृद्धिले नेपाली कम्पनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय ग्राहकहरूलाई उच्चगुणस्तरका आईटी सेवाहरू प्रदान गर्न सफल भएको देखाउँछ,। यी उपलब्धिहरूले नेपालको आईटी सेवाहरूको प्रतिस्पर्धात्मकता र दक्षतालाई पनि उजागर गर्छ । 

नेपालमा आईटी पार्कको इतिहास

नेपालमा आईटी पार्कको अवधारणा सन् १९९० को दशकको अन्त्यतिर प्रारम्भ भएको हो । यो पंक्तिकार उक्त समयमा नेपालको सूचना प्रविधि क्षेत्रको छाता संगठन कम्प्युटर एसोसियसन अफ नेपालको सचिव र महासचिवको पदमा कार्यरत थियो ।

नेपालमा आईटी पार्कको विकासले देशको आर्थिक वृद्धि, रोजगारी सिर्जना र डिजिटल रूपान्तरणलाई प्रोत्साहित गर्छ भन्नेमा सूचना प्रविधि क्षेत्रमा संग्लन सबैको समान विचार थियो । आईटी पार्कहरूको स्थापनाले प्राविधिक नवप्रवर्तन र उद्यमशीलताको वातावरण सिर्जना गर्छ भन्नेमा पनि सबै सहमत थिए ।

सूचना प्रविधिको रूपान्तरणकारी सम्भावनालाई चिनेपछि नेपाल सरकारले प्राविधिक नवप्रवर्तनलाई प्रवर्द्धन गर्न व्यापारिक संस्था, स्टार्टअप र शैक्षिक संस्थाहरूबीच सहकार्य गर्ने उद्देश्यले नीति तथा कार्यक्रमहरू लागु गर्‍यो । 

नेपालको प्रथम आईटी पार्क काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको बनेपामा अवस्थित छ जुन काठमाडौँबाट लगभग २७ किलोमिटर पूर्वमा पर्छ । प्रायः बनेपा आईटी पार्क भनेर चिनिने यस संरचनाले देशको आईटी पूर्वाधारमा पहिलो महत्त्वपूर्ण लगानीलाई प्रतिनिधित्व गर्छ ।

यसको विकास सन् १९९७ मा दक्षिण कोरियाली सरकारको आर्थिक र प्राविधिक सहयोगमा सुरु भएको थियो । बनेपा आईटी पार्कले आरम्भिक वर्षहरूमा पर्याप्त लगानी र गतिविधि आकर्षित गर्न संघर्ष गर्यो । नेपालका ठूला ठूला सूचना प्रविधिसम्बन्धी व्यापारिक संस्थाहरू आईटी पार्कमा गएनन् । त्यस बेलाको एउटा प्रख्यात ठूलो निजी सूचना प्रविधि कम्पनीका संचालकले भनेको कुरा मलाई अझै सम्झना छ ।

उनले भनेका थिए - "कोटेश्वरदेखि बनेपा आईटी पार्कसम्म फ्रिवे रेलमार्ग बनाऊ जसले गर्दा काठमाडौँबाट कर्मचारीहरू केही मिनेटमा नै आफ्नो कार्यथलो पुग्न सकुन् । त्यसो गर्ने हो भने मेरो सम्पूर्ण कारोबार म बनेपा आईटी पार्कमा लैजान्छु "।

तर फ्रिवे रेलमार्गको कुरा त छोडौँ अरनिको राजमार्ग मोटर गाडीका लागि समेत 'फ्रिवे' भएन । केही वर्षदेखि यो राजमार्गमा काठमाडौँ -बनेपा आवतजावत गर्न लामो र कष्टकर यात्रा गर्नुपर्छ । आइबीएम, जाभ्राजस्ता विदेशी कम्पनीले केही समय त्यहाँ कार्यालय सञ्चालन गरे पनि उनीहरूले केही महिनामा नै आईटी पार्कबाट बिदा लिए ।

समग्रमा बनेपा आईटी पार्कका मुख्य चुनौतीहरूमा अपर्याप्त पूर्वाधार, असंगत सरकारी नीतिहरू, सीपयुक्त जनशक्तिको अभाव र निजी क्षेत्रको सीमित चासो थिए। नेपालको एकमात्र आईटी पार्कलाई बेलाबेलामा ब्युँत्याउने प्रयास नभएको होइन तर अन्तत: यसले सम्भावनाको जादू देखाउन सकेन । 

नब्बेको दशकमा नेपालमा आईटी पार्कको सम्भावनाको बहस चलिरहँदा छिमेकी मित्र राष्ट्र भारतमा १९९० मा नै केरला राज्यमा टेक्नोपार्क नामकरण गरिएको प्रथम आईटी पार्कको निर्माण भइसकेको थियो । टेक्नोपार्क केरलाका तत्कालीन मुख्यमन्त्री ई. के. नयनारको सोच थियो जसले सन् १९८९ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा रहेको एप्पल कम्पनीको भ्रमण गरेपछि प्रेरणा पाएका थिए ।

दुईवटा कम्पनीहरूसहित सानो सुविधा केन्द्रबाट सुरु भएको यस पार्कमा अहिले करिब ५०० कम्पनीहरू सञ्चालनमा रहेका छन् ।  हाल यो ७५ हजारभन्दा बढी सूचना प्रविधि कर्मचारीका लागि रोजगार सिर्जना गर्ने एसियाकै ठूलो र सबैभन्दा हरित आईटी पार्कमा विस्तार भएको छ ।

यस्तै सफलताका कथाहरु भारतकै सिलिकन भ्याली नामकरण भएको बेंगलुरु आईटी पार्क, इजराइलको जेरुसलेमको हर हत्सविम आईटी पार्क, दक्षीण कोरियाको डिजिटल मिडिया सिटी, फिलिपिन्सको सीबु र मलेसियाको साइबर जायालगायत रहेका छन् ।

यी आईटी पार्कहरू किन सफल भए त ?  यसका विभिन्न कारण छन् । नीति निर्माण तथा उच्च तहमा रहेका व्यक्तिहरूको नेतृत्व एवं सरकारी समर्थन प्रमुख कारण रहेको देखिन्छ । दोस्रो कारण, आईटी पार्कमा आवश्यक हुने विद्युत, पानी, सुविधाजनक आवतजावत सडक सञ्जाल र उच्च गतिको डेटा जडानसहितको टेलिकम प्रणालीजस्ता सुव्यवस्थित पूर्वाधारहरू हुन् ।

कुशल जनशक्ति अर्थात् कम लागतमा दक्ष जनशक्तिको उपलब्धता पनि सफलताको सूत्र भएको देखिन्छ । आर्थिक नीतिमा कम्पनीहरूलाई कर छुटजस्ता प्रावधानले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ । यस्ता आर्थिक सुविधा दिने नीतिले विदेशी लगानी आकर्षित गरेको देखिन्छ र पछिल्लो दशकमा यी देशहरूमा बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूको संख्यामा बढोत्तरी भएको छ । 

अर्को महत्त्वपूर्ण नीति भनेको उद्यम प्रेमीहरू, स्टार्टअप र आईटी कम्पनीहरूलाई सहयोग गर्न 'इनक्युबेसन' केन्द्रहरूले प्रमुख भूमिका खेलेको देखिन्छ । यी आईटी पार्कहरू निर्यातमुखी छन् जसले स्टार्टअप र आईटी कम्पनीहरूलाई विश्वव्यापीरूपमा आफ्ना सेवा र उत्पादनहरू निर्यात गर्न सहयोग गरेका छन्।

कीर्तिपुरसँग के छ त ?

नेपालको सूचना प्रविधि क्षेत्रमा कार्यरत जनशक्तिमध्ये बहुसंख्यक जनशक्ति काठमाडौं केन्द्रित छन् । कीर्तिपुर काठमाडौँबाट जम्मा ५-६ किलोमीटर टाढा छ । कीर्तिपुर सहरमा व्यावसायिक दृष्टिमा विभिन्न औद्योगिक कलकारखानाको साथै सडक यातायात, बजारको व्यवस्था, खानेपानी, बिजुली, सञ्चार सुविधा हुनुका साथै नेपालकै सबैभन्दा पुरानो उच्च शिक्षा संस्था त्रिभुवन विश्वविद्यालय पनि कीर्तिपुरमा पर्छ ।

कीर्तिपुरबाट नेपाललाई इन्टेलस्याटमार्फत संसारको कुनै पनि भागमा सञ्चार गराउन सक्ने नेपाल  टेलिकमको सगरमाथा अर्थ स्टेसन जम्मा ७ किलोमीटर पर छ भने आफ्नै भीस्याट मार्फत नेपाललाई संसारसँग जोड्ने नेपालकै अग्रस्थानमा रहेको इन्टरनेट सेवा प्रदायक वर्ल्डलिंकको प्रधान कार्यालय ६ किलोमीटरभन्दा पनि कम दूरीमा छ । यी लगायत अन्य दूरसंचार तथा इन्टरनेट सेवा प्रदायकहरूले कीर्तिपुरमा आआफ्नो सम्पर्क कार्यालय संचालन गरेर सेवा प्रदान गरेकै छन् ।

काठमाडौं उपत्यकाबाट कीर्तिपुर आवतजावत गर्न सडक सञ्जालको सहजता तथा सार्वजनिक सवारी साधन पनि प्रचुर मात्रामा पाइन्छ । नेपालको सूचना प्रविधि विषयहरूमा उत्कृष्ट तथा क्षमतावान जनशक्ति उत्पादन गर्ने त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानलगायत अन्य धेरैजसो शैक्षिक संस्था काठमाडौंमा नै छन् ।

नेपाली वैज्ञानिक महावीर पुनको नेतृत्वमा रहेको राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्र पनि त्यहीँ छ । त्यसो त विश्वविद्यालयको आफ्नै सूचना प्रविधि नवप्रवर्दक केन्द्र पनि उसकै हाताभित्र छ । बाहिरबाट आउने जनशक्तिको लागि कीर्तिपुर वरिपरि क्षेत्रमा आवास तथा होटेल रिसोर्टहरू पनि प्रचुर मात्रामा रहेका छन् ।  

यो कीर्तिपुर नगर खुल्ला दिसामुक्त, पूर्ण साक्षर र पुर्णखोपयुक्त घोषणा भइसकेको नगरपालिका पनि हो । समग्रमा कीर्तिपुरसँग आईटी पार्क निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने सम्पूर्ण पूर्वाधार छ । 

हालको विश्व अर्थतन्त्र पहिलेभन्दा नजिक भए पनि यो अझै संरक्षणवादी नीतिहरू, राजनीतिक र सामाजिक तनाव तथा नियमनको रूपमा चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । विश्व क्रमशः भर्चुअल स्थानतर्फ अघि बढ्दै गर्दा सहकार्य र नवप्रवर्तनलाई प्रवर्द्धन गर्न निर्माण गरिएका भौतिक आईटी पार्कहरू बढ्दोरूपमा असुविधाजनक बन्ने खतरा  पनि छ ।

तसर्थ आगामी दिनमा भर्चुअल आईटी पार्कहरू प्रभावकारी हुन सक्छन् जसले सीमारहित नवप्रवर्तन प्रणाली प्रदान गर्न सक्छन् । जसले आगामी दिनमा कम्पनीहरू, अनुसन्धानकर्ता र विद्यार्थीहरू, प्रयोगशालाहरू, र विश्वभरका उद्योगहरूले सामना गरिरहेका चुनौतीलाई समाधान गर्न सक्छन् ।

यस सन्दर्भमा गगन थापाले भने झैँ कीर्तिपुरको डाँडामा बसेर युवाले महिनाको ३-४ लाख कमाउने बनाउने हो भने आवश्यक पूर्वाधारसहित १५५ हेक्टर क्षेत्रफल भएको त्रिभुवन विश्वविद्यालयको हाताभित्र एक भर्चुअल आईटी पार्क निर्माण गर्नु उपयुक्त देखिन्छ । कीर्तिपुर नगरपालिकाको नगर प्रमुखमा नेपाली कांग्रेसकै उमेदवारले सफलता हात पारेको अवस्थामा उच्च तहको राजनीतिक मार्ग निर्देशनमा कीर्तिपुर भर्चुअल आईटी पार्क हब बन्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न ।