साहु गणेशमान आफ्ना बाबुको एक्लो छोरो । बाबुले जीवनपर्यन्त व्यवसाय गरेर, नेपालदेखि बर्मासम्मको हिसाब–किताब मिलाएर प्रचुर सम्पत्ति सँगाले । छोराको बिहा पनि गरे, नातिको मुख पनि देखे र छोरोलाई सम्पूर्ण सफल गृहस्थ बनाएर स्वर्गे भएका थिए ।

बाबुकै पालादेखि पालिराखेको एउटा केटो पनि सँगसँगै खाई, लाई, बाँची, घरको कामधन्दा गरी गणेशमानको घरको प्राणी भएको थियो । उसको नाउँ थियो, ‘राममान’ ।

गणेशमानकी स्वास्नी घरकी मालिक्नी भएर गृहस्थीमा लागिन् र गणेशमानको सानो छोरोचाहिँ राममानको एकलौटी सम्पत्ति जस्तो भयो । उसैले खेलाउने, उसैले ख्वाउने, पण्डित बाजे आएको बेलामा पढ्न बसाल्ने र पढ्दाखेरि आफू पनि बसिरहेर टुलुटुलु हेरिरहने !

गणेशमान, छोरो कृष्णेलाई अत्यन्त माया गर्थे, मालिक्नी अत्यन्त प्यारो गर्थिन् प्राणझैँ र राममान कृष्णेलाई पाएर आफैं केटाकेटी हुन गएको थियो । ऊ पढ्ने बेलामा राममान आफैं पनि पढिरहेको जस्तो पाउने, खेल्ने बेलामा स्वयं खेलिरहेको जस्तो आनन्द लिने ।

कहिलेकाहीँ कृष्णेलाई केही रुघा, खोकी, जरो आएर खेल्न–पढ्नमा बाधा पर्‍यो भने राममान स्वयं हतबुद्धि, कर्तव्यहीन भएर ऊ पनि बिरामी जस्तो नै हुन जान्थ्यो । मानो कृष्णेबाहेक उसको स्वयंको कत्ति पनि अस्तित्वै छैन; मानो कृष्णेकै उत्फुल्लता, हाँसो, चकचकेपनमा राममानको प्राण सजीव हुन जान्थ्यो ।

कहिलेकाहीँ कृष्णेप्रति कुनै दोष, कुनै असावधानी राममानबाट हुन जाँदा मालिक्नी रिसाएर हप्काउँदथिन्, ‘छोरोलाई तैंले कुन्नि के भन्ठानेको छस्; यो टुहुरो त होइन –जल्ले पायो जथाभाबी गर्ने ।’ इत्यादि ।

राममानलाई आफ्नो वास्तविक अस्तित्वको भान हुन्थ्यो, ‘कृष्णे देउता हो, स्वर्गको पुष्प हो, महान् हो ! राममान उसको नोकर, तुच्छ, नगण्य, निजीव !’ 

कहिलेकाहीँ मग्न भएर कृष्णेका साथ राम खेलि–हाँसिरहेको बेलामा साहु गणेशमान आइपुग्दथे । यो चालामा उनको महानताको दर्पलाई धक्का लागेर भन्थे, ‘ए छुसी ! केटोलाई बिगारि नै दिन ऑटिस् ? त्यो तँ जस्तो भाते त होइन !’

राममानलाई आफ्नो अपराधको पत्ता हुन्थ्यो, ‘ऊ (कृष्णे) म जस्तो होइन । उसको घर हो, उसको श्रीसम्पत्ति, ऊ मालिक हो ।’

र, र कुनै यस्तै बेलामा एकातिरबाट हाँस्तै, उफ्रँदै आएर कृष्णे आह्वान गर्थ्यो, ‘राममान, ए रामे, ईः हेर् न मेरो गुच्चा ! नयेँ, भक्खरै किनिल्याएको !’ राममानका आँखा चम्कन जान्थे, उसको नसानसामा विद्युत्प्रवाह भरिन जान्थ्यो, अनि ।

‘जाऊँ बाहिर, बारीमा भोकटे नटिप्ने ? भकुन्डो खेल्न पर्दैन ? उः श्यामे पनि छ, गोविन्दे पनि !’

राममान बिर्सन्थ्यो सब थोक, एकैछिनमा उसको समस्त ‘आश्रितको अस्तित्व’ लोप भएर राममान उत्फुल्ल, उत्सुक कृष्णेको साथी हुन जान्थ्यो ।

यही क्रमभित्र एक दिन पतिलाई सैंतिस वर्षको विधुर पारेर, छोरोलाई एघार वर्षको बच्चो छोडेर, आफू तेत्तिस वर्षको जिन्दगीको सुख उठाएर मालिक्नी परलोक भइन् ।

कृष्णे रोयो, उसको रुवाइ देखेर राममानको प्राणै रोयो । बोलाउन आएका छिमेकीहरूले सम्झाइ–बुझाइराखेका सान्त्वनाभित्र गणेशमानले पनि निकै आँसु खसाले, कृष्णेको टाउको सुमसुम्याउँदै राममानले उसलाई अपनायो ।
अनि केही दिनपछि नै गृहस्थीको चालामाला बिग्रन लाग्दा साहु गणेशमानलाई धेरैले राय–सल्लाह दिए, ‘बिहा गर्नुपर्छ, उमेरै पो कति भएको छ र ! घरबार कसरी चल्ने ? छोरो टुहरो भयो, ।’ इत्यादि ।

रामेको आत्माले कुन्नि कुन कुनाबाट करायो, ‘मेरो कृष्णे टुहुरो छ, मेरो कृष्णे...।’ उसले विचार गर्‍यो, ‘टुहुरो म हुन दिन्नँ, मालिक हनुहुन्छ नै, म छँदै छु, अब कृष्णेलाई यताउति त्यसै खेल्न जान दिन्नँ, राम्ररी पढाउनुपर्‍यो ।’

किन्तु एकछिनपछि उफ्रिँदै आएर कृष्णे भन्थ्यो, ‘ए रामे, आइज न, हेर् त हेर् कस्तो...!’ जान्थ्यो रामे चङ्गा लुट्न र लाग्थ्यो कृष्णे उसको पछिपछि हाँस्तै दगुर्न ।

गणेशमानले एक दिन हप्काए, ‘तैँले केटोलाई बरालिदिनै आँटिस् ए ! दिनभरि गुच्चा, चङ्गा, भोकटे । जा निक्ली तँ यस घरबाट !’ अनि दुई–चार थप्पड लगाएर घोक्य्राइदिए । कृष्णे उस बखत थिएन ।

भोको रामे रुखमनि बसिरह्यो । उसले टाढैबाट हेर्‍यो– गणेशमान कृष्णेको कान निमोठिरहेका थिए, केही हप्काइ पनि रहेका थिए, तर तिनको कुरा सुनिँदैनथ्यो ।

उसको शरीरको रगत उफ्रेर कृष्णेतिर पुग्ने बल गयो, तर रगतचाहिँ शरीरभित्र बन्द थियो र शरीरचाहिँ रामेको थियो ः जससित कृष्णको कुनै सम्बन्ध थिएन ।

विवश भएर बसि नै रह्यो बिचरा रामे । उसका आँखा दिनभरि–कहिले त्यो झ्याल, कहिले उ झ्याल, कहिले ढोकातिर लागे; तर कृष्णे देखा परेन । उसले सोच्यो, ‘कृष्णे थुनियो कि !’

उसको भित्रमा सहस्र नीरव स्वरले सोधे, ‘कृष्णे थुनियो कि ? बिचरा कृष्णे...!’ रामे रुन लाग्यो । आँखाबाट आँसु झर्न थाले । निस्सारको आँसु र कृष्णेप्रति ! ती आँसुको मूल्य नै के थियो ?

घरभित्रको दृश्य, रामेको भित्री आँखाअगाडि प्रस्ट हुन गयो, ‘उः त्यही बैठकको कोठा होइन ? ढोका बन्द छ, कृष्णे उसैमा रोइरहेको । होइन, त्यो पूजाकोठामा, होइन, होइन, त्यहाँ पनि होइन, त्यो के त्यो भँडारमा । बा...बै ! त्यहाँ त सधैँ मुसा यताउति दगुरिरहन्थे । कसैले टोक्यो भने...!’

उतैतिर आइपरेका छिमेकका एक जना मानिसले सोधे, ‘ए, किन यहाँ बसिरहेको ? भोकै छस् ? पख, म गएर साहुलाई भनिदिन्छु– ‘रामे भोकले रोइरहेको छ ।’

उसलाई थाहा भयो– उसले आज दिनभरि केही पनि त खान पाएन । कृष्णेले पनि खान पायो, पाएन ?

साँझखेर त्यो घरको ढोकामा गएर चियायो, कृष्णे देखिएन, पछाडिपट्टिको भ्यालमा हेर्‍यो, कृष्णे छैन, एकपल्ट बिस्तारै बोलायो, ‘कृष्णे !’ कोही बोलेन । उसलाई शंका लाग्यो, ‘कृष्णे भोकै त थुनिएको छैन ? अवश्य छ, दिनभरि नत्र किन निस्कँदैनथ्यो !’

अनि, बिर्स्यो रामेले–आफू घरबाट निकालिएको । त्यसले बिर्स्यो–मालिकले रिसाएर घरमा नपस्नू भन्ने आज्ञा दिएका छन् ।

दिनभरि भोकै रुखमनि बसिरहेको कुरा पनि रामेले बिर्स्यो ।

डर मान्दै रामे साहुको अगाडि पुग्यो । गणेशमानले सोधे, ‘किन आइस् छुसी ?’ रामे रुन लाग्यो । साहुलाई दया लाग्यो, ‘अब फेरि त्यसो त गर्ने छैनस् ? जा घरमा । भोक लागेको छैन ? जा खा । तर फेरि बदमाशी गरिस् कि भोकभोकै मर्ने छस् ।’

ऊ डर मान्दै भित्र पस्यो । कृष्णे बैठकमा किताब लिएर बसिरहेको थियो । ऊ उसको अगाडि पुग्यो ।

– ‘ए रामे, आइस् ? मरो पालो म पनि दिनभरि निस्कँदै–निस्किनँ ।’

राममान, बिचरा राममानका आँखाबाट आँसु झर्न थाले । तर सधैँको झैँ कृष्णेलाई हात समातेर तान्न साहस उसलाई आज भएन र उसलाई भान भयो कि ऊ भोको छ !

गणेशमानले बिहा गरे । नौली मालिक्नी आइन् । हितैषीहरूको राय–सल्लाह नमानी साहुले सुख पाएनन् । छोरो पनि त्यसै बरालिइरहेको, त्यो चिन्ता पनि छुटाउनै थियो ।

कृष्णे स्याहारिन लाग्यो । पहिले बिस्तार–बिस्तारै र क्रमशः पछिबाट राम्ररी उसको हेरचाह हुन थाल्यो ।

पहिलो कुरा त उसलाई बिगार्ने रामेलाई नै तह लाउनुपर्‍यो । साहुको आज्ञा थियो– नोकर राख्नु पर्दैन ः पानी यसैले ल्याउँछ, घर यसैले बढार्छ, उठाउने–राख्ने काम यसैले गर्छ, ओछयान यसैले लगाउँछ, तमाखु यसैले भर्छ र पसल गएर किनमेल पनि... तर अलि हिसाब–किताब र किनिल्याएको तरकारी, मालतालमा विचार राख्नुपर्ला है !

आज्ञाकारिणी मालिक्नी सबै थोक राम्ररी पूरा गर्न लागिन् ।

कृष्णेको हेरचाहलाई आज्ञा थियो– बिहान खुवाएर अब स्कुल पठाउनुपर्छ, त्यहाँबाट फर्केपछि किताबहरू च्यातेफालेको हेर्नुपर्छ, स्कुलमा पढिरहेको थियो कि खेलिरहेको, त्यो पनि विचार राख्नुपर्ला, गुच्चा, चङ्गा, भोकटे खेल्न दिनु हुँदैन र उसको लुगा–सुगा, खानपिनलाई विचार त राख्न्यै छ्यौ ।

मालिक्नी यी सबैलाई पनि राम्ररी पूरा गर्ने थालिन् ।

रामेलाई दिनभरि फुर्सत हुँदैनथ्यो, मालिक्नी उसलाई खुवाएको खेर जान दिँदैनथिन् । कृष्णेको उधुम हेरचाह हुन लाग्यो । अनेक प्रकारका नियम–उपनियम तयार भए । अनेकौँ ‘गर्नु–नगर्नु को आज्ञा मिल्यो । किन्तु कृष्णेलाई यी सबैले पलाउन सकेनन् । उसलाई त नियमहरू बन्धन मात्र भए, कृष्णेप्रति उनमा हार्दिकताको अभाव थियो । यस्त सबै ‘गर्नु नगर्नुहरू’ निषेध मात्रका रूपमा उसलाई मिले, उनमा सहानुभूतिको त्यो अमृत थिएन जसबाट सुकेको पनि हरियो हुन जान्छ ।

कृष्णेको उफ्र्याई हरायो, हेरचाहको कमी थिएन । ऊ दिनदिनै दुब्लाउन लाग्यो, नियम–निषिेधमा बेपर्वाही थिएन ।

ऊ रामेसित खेल्न पाउँदैनथ्यो । एकनासको क्रमले उसको सजीवता नै मिट्यो । अब उसलाई प्रतिक्षण एकान्तताको भास हुन लाग्यो, ऊ आफूलाई असहायझैँ पाउन लाग्यो । बिस्तार–बिस्तारै आफ्नो दीनहीन अवस्थामा अज्ञात भावसित उसको भित्र झिझ्याट, दिक्क लाग्न थाल्यो र उसमा एउटा अकारणको विरोध–भावना उम्लन लागेकाले ऊ वातनपिच्छे झगडा गर्ने पनि हुन गयो ।

हरेक बातमा मालिक्नीलाई कृष्णेले तिखो जबाफ दिन लाग्यो र त्यस्तै मालिक्नीले उसलाई कस्न पनि लागिन् । घरमा झगडा जस्तो गर्ने र बाहिर दीनहीन भीरुझैँ भएर रहने कृष्णेको दशा बिग्रँदै गयो ।

रामेसित बाहिर स्कूल जाने बेलामा कुरा गर्ने अवसर मिल्थ्यो, तर ऊ खेल्ने, कुरा गर्ने उत्फुल्ल प्रस्ताव अब गर्दैनथ्यो । उसका आँखा रसाउन मात्र रसाउँथे । रामे पनि अलि हाँसेर, केही सोधेर आफ्नो काममा लाग्थ्यो ।

गणेशमानले भने, ‘कृष्णे दिनदिनै दुब्लो हुँदै जान लाग्यो, क्या हो ?’

मालिक्नीले भनिन्, ‘दिनभरि सहरमा चाहिने नचाहिने किनेर खान्छ, राति भात राम्ररी खाँदैखादैन । मन लागेको ठाउँमा यताउति डुल्छ । केही भनौँ भने मलाई नै भन्नु–नभन्नु भन्न थाल्दछ । गरूँ के ? हजुरबाट हप्काइ नै बक्सनुहुन्न ।’

साहुले कृष्णेलाई हप्काए, ‘आमाले भनेको मान्नु पर्दैन ? बदमासी गर्छस् पाजी !! दिनभरि डुल्ने, चभुर–चमुर घिचिरहने, पढ्न पनि पढ्दैनस् । के पढ्न लागेको, खोइ ?’

पढाइको परीक्षा लिए । भीरु कृष्णेले कुनै प्रश्नको उत्तर दिन सकेन, पढाइको कमीले कि मनको कमजोरीले, कुन्नि ? उसलाई दुई–चार थप्पड लगाएर बुझाए, ‘अबदेखि बदमासी गरिस् कि...।’

रामेलाई सह्य भएन, ‘होइन हजुर, बाबु त दिनहुँ स्कुल जानुहुन्छ, बदमासी पनि गर्नुहुन्न...।’ इत्यादि, इत्यादि । केही सम्बद्ध, केही असम्बद्ध, मूर्ख हृदयको वास्तविक उद्गार !

उसलाई पनि दुई–चार राम्रो झटारो खानुपर्‍यो, ‘अबदेखि तैँले यसलाई साथ लगाइस् त...! तैँले नै गर्दा यो यस्तो बिग्रेको, पाजी, बदमास, भाते...।’ इत्यादि ।

कृष्णेको पढाइ पनि छुटयो । उसले विचार गर्ने सामर्थ्य नराखे पनि उसको निर्मल बाल–अन्तःप्रकृतिले अझसम्म बाबुप्रति आशा, सहानुभूति, ममताको मसिनो धागो समातेर हिँडिरहेको थियो ।

आज यो अकारणको हप्काइले, ताडनाले त्यो धागो पनि चुँडियो । अब ऊ दिनभरि एक्लै गल्ली–गल्लीभित्र डुलिरहेर चार बजे घर आउँथ्यो, फेरि एक कुनामा कतै कुच्रिरहन्थ्यो ।

मालिक्नीकाप्रति उसमा त यहाँसम्म विद्रोह बढ्यो कि उनले केही भन्नै नहुने, भनिन् कि तिखो स्वरले ऊ झम्टन्थ्यो र परिणाममा अविरोध भावले कुटाइ पनि खान्थ्यो । उनलाई ऊ कुन्नि किन सहिनसक्ने भयो । राम्रो कुरा गरे पनि ऊ उल्टै तवरले व्यवहार गर्थ्यो । तर दण्ड जस्तोसुकै भए पनि चुपचाप सहन्थ्यो ।

एक दिन साहु थिएनन् । कृष्णेको नराम्रो कुरा सुनेर मालिक्नीले उसलाई कठोर दण्डको व्यवस्था गरिन् र रामेले प्रार्थना गर्‍यो, ‘यस्तो नगर्नुस् हजुर ! अब भैगो ।’ 

–विवश रामे फेरि गिडगिडायो, ‘भोभो हजुर, बिचरा बालक... हरे ! के गर्नुभएको हजुर, छोडिदिबक्स्योस्, अब भयो ।’

उसको कुरा सुनेर दीनहीन कृष्णेको गालामा दश–पाँच थप्पडको वृद्धि अरू पनि भयो । साथै रामेले पनि सुन्यो, ‘पख् तँलाई, यस घरबाट ननिकाली कहाँ छोडौँला ? तँ छुसी मलाई सम्झाउन आउने ! पख् ।’

त्यही सन्ध्यामा दुई घटना भए– बेसरी गाली र कुटाइ पनि खाएर रामे निकालियो र कृष्णेलाई जरोको आक्रमण !

जरोको उपचार मालिक्नीले राम्ररी नियमको साथ गर्न लागिन् । तर केही नलागेपछि डाक्टरले आएर भन्यो, ‘टाइफाइड जस्तो छ । सात दिनपछि थाहा होला ।’

सातौँ दिन अलिअलि अँध्यारो हुन लागेको बेलामा साहु गणेशमान छोरोको सिरानतिर बसिरहेर आँसु खसालिरहेथे र होसहवास नभएको ज्वरग्रस्त कृष्णे बरबराइरहेको थियो, ‘ए रामे, भाग् न भाग् रामे ! मुमाले तँलाई पनि कुटिबक्सनुहुन्छ । भाग् न...रामे (एकछिन थामिएर) बुबाले तँलाई पनि निकालिदिनुहुन्छ. रामे... (एकछिन फेरि थामेर) अब भोकटे खेल्दिनँ, बा..! रामेलाई ननिकालिबक्सियोस् न ! उल्ले त...उल्ले त मलाई केही पनि बिगार्दैन । अब त उल्ले...। उः, ए रामे, भाग् न भाग, मुमाले तँलाई...।’

कुन्नि कताबाट बिस्तार–बिस्तारै आएर ढोकाको प्वालबाट निकै बेरसम्म यो सबै हेरि–सुनिरहेको रामे, एउटा व्यथाले थिचिएको निश्वास फालेर, त्यस अन्धकारमा एकातिर लाग्यो । उसका आँखाबाट आँसुका थोपा झरिरहेका थिए र हृदयभित्र कुन्नि कसले नीरव भाषामा भनिरहेको थियो, ‘नकुटिबक्सियोस्, हजुर ! अब त बाबु दिनहुँ स्कुल जानुहुन्छ, भयो हजुर, अब त.. !’ 

माथि आकाशमा ताराहरू पिलपिल गरिरहेका थिए ।

(रचनाकाल : वैशाख, १९९९)
(कथाकार भिक्षुको कथाकृति ‘गुनकेसरी’बाट ।)