म त्यस्तै आठ वर्षकी थिएँ । मेरा हजुरबुवालाई बुवाले डोर्‍याएर घरबाट ओराल्दै हुनुहुन्थ्यो । त्यतिखेरै ‘भुइँचालो गयो’ भनेर सबै कराउन थाले । म बुवा र हजुरबुवालाई छिचोल्दै भर्‍याङबाट दगुरेर बाहिर निस्किएँ ।

मेरो बाल मानसपटलमा केवल आफू मात्र बाँच्ने धुन थियो सायद त्यति बेला । त्यसैले त होला, मैले हजुरबुवा र बुवाको उमेरको लिहाज राखिनँ । सबैलाई छिचोलेर आफू मात्रै निस्किएँ !

यदि, साँच्चै म मात्र बाँचेको भएदेखि के हुन्थ्यो होला ? यो कल्पना मैले धेरैपटक नगरेको होइन ।

बीचमा मैले यो घटना बिर्सिएँ पनि सायद ! तर, पछिल्लो लामो समयदेखि बारम्बार यो दृश्य मेरा आँखाअगाडि आइरहन्छ । त्यो क्षण म सम्झिरहन्छु ।

जब म कुनै अशक्त वृद्ध व्यक्तिलाई आफ्नाअगाडि विस्तारै हिँडिरहेको देख्छु र पछाडिबाट हतारहतार छिचोल्दै अघि बढ्न खोज्छु, तत्क्षण झसंग हुन्छु । सोच्छु, म यसरी जोसिएर हिँडिदिँदा यी अशक्त वृद्धलाई कस्तो असर पर्छ होला !

उमेरले ५० कटेको मेरो मन र शरीरले मलाई बुढो भइस् भनेको छैन । तर, बारम्बार मसँग जोडिएको समाज र परिवारले मलाई उमेरको हेक्का दिलाउन खोज्छ, मानौँ त्यो नै उनीहरूको मुख्य धर्म हो ! अथवा, वर्षौँदेखि उनीहरू त्यही भन्न लालायित थिए !

एक मित्रले भने, “किन कपालमा कालो नलगाएको ? अझै १०/१२ वर्ष त राम्रै देखिन्थ्यो नि !”

मैले हाँसेर जवाफ दिएँ, “म आफूलाई यसैमा सुन्दर देखिरहेछु ।”

“ओहो, दिदी हजुर त कस्तो बुढी देखिनुभएको हरे ! कपाल पनि कस्तो सेतै फुलेका ?”

यहाँ पनि म हाँसेरै जवाफ दिन्छु, “अरे भाइ, मेरो विषयमा किन यति धेरै चिन्तित हुनुभएको ?” 

“साथी, मेरी छोरीले के भनिन् थाहा छ तिम्रो फोटो हेरेर, ‘ममी, आन्टी त बच्चाहरूको अगाडि कस्तो बुढी देखिनुभएको ।”

अवश्य, जति बेला म मेरो हजुरबुवालाई छिचोल्दै घरबाट बाहिर निस्केकी थिएँ, त्यति बेलाका मजस्ता बच्चा र त्यस बेलाका युवालाई आजकाले केटाकेटी र युवाले बुढो भन्ने बेला त आयो नै ।

नयाँनयाँ प्रविधिअनुसार चल्न रहर लाग्नु आजको माग हो । यस्तै एउटा नयाँ एप्स डाउनलोड गर्न खोजेँ मोबाइलमा । यसका लागि मैले मेरो भान्जासँग अलिकति सहयोग मागेँ ।

म उनकै मार्गनिर्देशमा चल्दै आफ्नो मोबाइलमा औँला पुर्‍याउँछु, एप्स ‘लग इन’ गर्न । तर, त्यसले काम गरेन । सायद मोबाइलमा केही समस्या आयो वा मेरो औँलाको स्पर्शलाई मोबाइलले अवमूल्यन गर्‍यो ।

लग इन भएन । अचानक मलाई मोबाइलमा नयाँ प्रविधि सिकाउँदै गरेका भान्जाले भने, “के भो, हजुरको औँलामा चाउरी पर्‍यो कि क्या हो !”

एउटा डेक्चीमा पानी राखिएको छ र त्यसलाई तलबाट लगातार आगो दिइरहेको छ भने त्यसले एउटा निश्चित समयपछि उम्लनु प्रकृतिको नियम हो । एक सय डिग्री सेल्सियसमा पुगेपछि पानी उम्लिन्छ, यो स्वाभाविक हो ।

उम्लिएको पानीलाई बेलैमा आगोबाट निकालिएन अथवा पानी आगोबाट पर नभए त्यो छचल्किएर वरिपरि पोखिएर कसैलाई पोल्न पनि सक्छ ।

पोल्नु र पोखिनुअगावै डेक्चीलाई अगेनाबाट अलि पर अलग्गै राखेर म एकछिन सोच्न थालेँ, आफैँलाई एकछिन खोतल्न थालेँ, आखिर के हो यो मप्रतिका यस्ता भनाइ ?

एजिजम (उमेरवाद) हो ? या बडी सेमिङ (शरीरको निन्दा) ? अथवा दुवै ?

पश्चिमाहरू अत्यन्त सजग रहेको यस परिभाषामा सायद एसियन मूलका हामी त्यति सजग छैनौँ । त्यसैले यस्ता आलोचना अनि निन्दा विशेषतः ‘बडी सेमिङ’ यहाँ जुनसुकै उमेर समूहलाई पनि भइरहेको हुन्छ ।

कसैको शरीरको बनावट, आकार, तौल वा अन्य शारीरिक विशेषताहरूलाई आधार बनाएर आलोचना गर्नु अपमान हो र यसले मानसिक तनावको अवस्था सिर्जना गर्छ । यसले जो कोहीको आत्मसम्मानमा गहिरो नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । र, मानसिक स्वास्थ्यमा पनि ठूलो असर गर्न सक्छ भन्ने लाग्छ ।

म हुर्केको परिवार, समाज, समुदायमा सौन्दर्यका मान्यताहरूले यस्तो प्रकारको शारीरिक आलोचनालाई अझ बढावा दिएको जस्तो पो लाग्दछ मलाई त ।

मेरा एक वरिष्ठ गुरु भन्नुहुन्छ, “दाजु र म हिँड्दा मलाई सोध्छन् कि उहाँ तपाईंको भाइ हो ? म भन्छु– होइन, मेरो दाजु हुनुहुन्छ उहाँ । तब उनीहरू भन्छन्– ओहो, तपाईं पो दाजुजस्तो देखिनुहुन्छ त । मलाई यो पटक्कै मन परेको हुँदैन, किनकि उमेरले परिपक्व भए तापनि दाजुका अगाडि म आफू मिश्रित अपमानको महसुस गरिरहेको हुन्छु । दुवै एकैपटक पर्दा मलाई आफूमा हिंसा भएको महसुस हुन्छ । माननीयहरूबाट यो व्यवहार मलाई किमार्थ मान्य हुँदैन ।”

अब हामीले कोहीसँग भेटघाट हुँदा एकार्कालाई गर्ने संवादमा परिवर्तन ल्याउनुपर्ने भएको छ कि भन्ने लाग्छ । हामी के विषयमा कुरा गर्ने भन्ने विषयमा पनि सोच्नुपर्छ ।

कसैको शरीर, रूप, रङ वा तौललाई लिएर कुरा अगाडि बढाउने या त्योभन्दा माथि उठेर बौद्धिक या व्यावहारिक कुरा गर्ने ?

केटाकेटीलाई उसको नामले नबोलाई सानी, फुच्ची, डल्ले, मोटे, लुरे भनिनु र आफ्नो पहिचान खोजिरहेको उमेरमा तिनलाई अवमूल्यन गर्नु – के यो पनि ‘बडी सेमिङ’ होइन र ?

अझ विशेष गरी देशबाहिर आफ्नो परिवारबाट टाढा एक्लै रहेका आफन्त, छोराछोरी, नातेदारलाई सामाजिक सञ्जालमा देख्नासाथ ‘तिमी त्यहाँ कसरी बसिरहेको छौ, तिमीले कतिको संघर्ष गर्नुपरेको छ, तिम्रो पढाइ कस्तो चलिरहेको छ अथवा तिम्रो पेसा, व्यवसाय कस्तो छ भनेर नसोधी ‘लौ बाबु, दाह्री पालेर तिमी त बुढो पो देखिएछौ ! ...ओहो, कस्तो ठ्यास्स मोटाएकी !’ भनेर टिप्पणी गर्ने गरिन्छ ।

अचेलका युवापुस्ता अघिल्ला पुस्ताको अगाडि सकेसम्म पर्नै नचाहने कारण कतै यही त होइन ? कि मायाको नाममा उनीहरूले थाहा नपाउँदो किसिमले यी युवापुस्तालाई ‘बडी सेमिङ’ गरिरहेका त छैनन् ? कतै यसै कारण उनीहरू डिप्रेसनको सिकार त भइरहेका छैनन् ? यी सवाल उठ्नु अस्वाभाविक होइन ।

आफ्नै लागि बाँच्न थालिसकेकी मैले यी प्रसंगहरू यसकारण उठाइरहेकी छु कि कुनै पनि उमेर समूहका मानिससँग माथ्लोे, तल्लो र समकालीन पुस्ताले प्रयोग गर्ने बोली र व्यवहारले केटाकेटी, युवा, वयस्क र वृद्ध अवस्थामा पुगेका उनीहरूमा विभिन्न संघर्ष अनि चुनौतीहरू आफ्नै हुन्छन् ।

त्यसमा यो पनि थप हुन जाने र उनीहरू मानसिक तथा शारीरिक रूपमा पनि कमजोर हुँदै जान सक्छन् ।

म आफू कस्तो देखिन चाहने भन्ने कुरो मेरो नितान्त निजी चाहना र छनोट हो । यसमा अरू कसैको हस्तक्षेप रहनु हुँदैन भन्ने मेरो मान्यता छ ।

कपालमा कालो लगाउने विकल्प मसँग छ । शृंगारले राम्रो देखिने वा विनाशृंगारमा हिँड्ने – यो मेरो आफ्नो छनोट हो । मोटाउनु र दुब्लाउनु पनि आफ्नै चाहना हुनसक्छ ।

मोटाउनु, दुब्लाउनु कतिपय अवस्थामा मान्छेको स्वास्थ्यका कारण पनि हुनसक्छ । यस्तोमा त्यो व्यक्तिप्रति गरिने आलोचना र प्रश्नले थप बोझ अनि मनोवैज्ञानिक असर पर्न सक्छ नै ।

मानिस सामाजिक प्राणी भएकोले समाजका विभिन्न वर्ग, जाति, लिंग, समुदायमा मिलेर रहनुपर्दा यी र यस्ता खालका सवालहरू कुनै पनि उमेर समूहको लागि एक अपमान हुने निश्चित छ ।

तसर्थ, यस्ता शब्दको प्रयोजन, व्यवहार र दृष्टिकोणप्रतिको संवेदनशीलतालाई सबैले बुझ्नु जरुरी छ । तर, यसबाट अनभिज्ञ हामी या त संस्कारको कमी भएर या आफैँमाथिको कुण्ठाले यस्तो व्यवहार गरिरहेका हुन्छौँ ।

यही समाजको एउटा पात्र म पनि हुँ । म झसंग भएँ कि मैले कुन उमेरदेखि यो आलोचना सुन्दै आइरहेकी छु र कतिका लागि म स्वयं पनि कारण बनेकी छु ?

स्मरण गर्दा पाएँ कि मबाट पनि त भएको रहेछ यस्ता व्यवहार विगतमा ।

हो, साँच्चै रहेछ । बेलाबेलामा मनको विरेचन, आत्मसमीक्षा गरेर स्वीकारोक्ति पनि गर्नुपर्दो रहेछ आफ्ना कमजोरीमा । अन्यथा वैभव, मानसम्मान र समृद्धिले जतिसुकै उचाइ लिए पनि यदि परिवार, समाज र पेसागत जीवनमा एकार्काको मुटुमा भावनात्मक खाता खोल्न सकिँदैन भने ज्ञान अनि मुद्रा बैंक ब्यालेन्सको कुनै अर्थ रहन्न ।

(मीनभवन, काठमाडौं)