काठमाडौं । देशकै ठूलो ४५६ मेगावाट क्षमताको माथिल्लो तामाकोसी आयोजना शुक्रबार (असोज ११) बाट बन्द छ । निरन्तर वर्षा भएपछि शुक्रबार आयोजना बन्द गरिएको थियो ।  शनिबारको बाढीले बाँध क्षेत्रका संरचना (हेडवक्र्स)मा क्षति पु¥याएपछि फेरि ‘लोडसेडिङ’ खेप्नु स्थिति पैदा भएको छ ।

माथिल्लो तामाकोसी आयोजनामा क्षति पुगेसँगै यस वर्षको हिउँदयाम लोडसेडिङ हुने त होइन भन्ने चिन्ता थपिएको छ । सुख्खायामका लागि नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका निम्ति ‘व्याकअप’ मानिएको आयोजनामै क्षति पुगेसँगै हिउँदमा कसरी प्रणाली सन्तुलनमा ल्याउने भन्ने चिन्तामा प्राधिकरण नेतृत्व छ ।

प्राधिकरणका कार्यकारी निर्देशक कुलमान घिसिङ भन्छन्, “जलविद्युत् आयोजनामध्ये सबैभन्दा धेरै क्षति माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनामा भयो, हेडवक्र्सको कन्ट्रोल बिल्डिङ पूर्ण रुपमा ध्वस्तै भएको छ । बाँधस्थलसम्म पुग्न बाटो समेत नहुँदा पूर्ण क्षतिको विवरण प्राप्त हुन सकेको छैन ।’’ 

तामोकोसी चाँडो नबनेको अवस्थामा भारतबाट बिजुली आयात गर्नुपर्ने घिसिङ बताउँछन् । 

उनी भन्छन्, ‘‘क्षति धेरै भएको र बनाउन लामो समय लागेको अवस्थामा यसवर्षको हिउँद हामीलाई इनर्जीको व्यवस्थापनमा समस्या आउँछ । हामी सकेसम्म छिटो यसलाई रिस्टोर गर्ने गरी अगाडि बढ्ने छौं ।”

तामाकोसी आयोजनाबाट प्राधिकरणले यसअघिको हिउँदमा दिउँसो पानी जम्मा गर्ने र उच्चमाग हुने समयमा सञ्चालन गरेर माग पूर्ति गर्दै आएको थियो । 

माथिल्लो तामाकोसी ४ देखि ६ घण्टा पुग्ने ‘पिकिङ’ जलाशय आयोजना समेत हो । पानी जम्मा गरी उच्च मागको समयमा ४५६ मेगावाट उत्पादन हुने गरेको थियो । अब आयोजना पुननिर्माणमा लामो समय लागेको खण्डमा गतवर्ष जगेडामा रहेको नेपालको ऊर्जा क्षेत्र यसवर्ष धेरै घाटामा जानेछ ।

आयोजनामा शनिबार (असोज १२) अविरल वर्षाका कारण आएको पहिरोले दोलखाको बिगु गाउँपालिका–१ लामाबगरस्थित आयोजनाको बाँध क्षेत्रका संरचना (हेडवक्र्स)मा क्षति पुगेको पुगेको छ । पहिरोले बाँध स्थलमा रहेको कन्ट्रोल रुम पूर्ण रुपमा क्षति भएको थियो । यस्तै सेटलिङ बेसिन र बक्स कलर्भटमा लेदो जमेको छ । 

तामाकोसीको बाँधस्थलभन्दा केही तल दायाँतर्फ रहेको नियन्त्रण कक्ष, बालुवा थिग्ग्रयाउने पोखरी (डिस्याण्डर) र बाँधबाट डिस्याण्डरसम्म पानी पु¥याउने नहर (कल्भर्ट)मा क्षति पुगेको छ । नियन्त्रण कक्ष, डिस्याण्डर र कल्भर्ट रहेको स्थानभन्दा माथिबाट खसेको पहिरोका कारण ती संरचनामा ठूलो क्षति पुगेको अनुमान प्राधिकरणको छ ।

पहिरोको प्रकृति हेर्दा नियन्त्रण कक्ष, डिस्याण्डर र कल्भर्टलगायतका संरचनामा क्षति पुर्याएको आयोजनाको प्रवद्र्धक कम्पनी अपर तामाकोशी हाइड्रोपावर लिमिटेडका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सिइओ) मोहन गौतमले बताए । पहिरोका कारण जलाशय क्षेत्रमा ठूलो परिमाणमा ढुङ्गा, लेदो थुप्रिएको छ । 

तामाकोशी आयोजनाको डिजाइन डिस्चार्ज (पानीको बहाव) ६६ क्युमेक रहेकोमा तामाकोशी नदीको बहाव बाँधस्थलमा ४६१ क्युमेक पुगेको पुगेको थियो । प्राधिकरणसँग भएको विद्युत् खरिद बिक्री सम्झौता बामोजिम नदीमा पानीको बहाव २५० क्युमेक हुनासाथ विद्युत्गृह बन्द गर्नुपर्ने प्रावधान अनुसार ११ गते बेलुका सात बजेदेखि आयोजना बन्द गरिएको थियो ।
 
क्षति अरू २६ आयोजनामा पनि

असोज १२ को बाढीले निर्माणाधीन र सञ्चालनमा रहेको २६ आयोजनामा क्षति पुगेको छ । ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइ मन्त्री दीपक खड्काका अनुसार, दुई अर्ब ४५ करोड रुपैयाँ बराबरको क्षति भएको प्रारम्भिक अनुमान छ । 
“हामीले पाएको तथ्यांक अनुसार झण्डै साढे दुई अर्बको क्षति भएको विवरण पाएका छौं । यसमा सबैभन्दा ठूलो माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युतमा बाँधमा क्षति पुगेको छ,” उनले भने, “प्रसारण लाइनतर्फ पनि कतिपय ठाउँका टावर ढलेको छ ।”

सञ्चालनमै रहेका ६२६ मेगावाट ११ वटा आयोजनामा क्षति हुँदा भारत निर्यात पनि बन्द गरिएको प्राधिकरणले जनाएको छ । यस्तै निर्माणाधीन रहेका १०१० मेगावाट क्षमताका १५ आयोजनामा पनि क्षति भएको छ ।
 
क्षतिग्रस्त आयोजना कति समयमा सञ्चालनमा आउँछन् भन्ने बारेमा तत्कालै भन्न सकिने अवस्था नरहेको प्राधिकरणका निर्देशक घिसिङ बताउँछन् । “आयोजनाभन्दा प्रसारण लाइन डिस्र्टभ हुँदा समस्या हुन्छ । एउटा आयोजनामा क्षति हुँदा त्यस क्षमता बराबरको मात्रै विद्युत् आउँदैन । तर, प्रसारण लाइनमा समस्या भयो भने त्यस लाइनबाट प्रवाह हुनै सबै आयोजना बन्द गर्नुपर्ने हुन्छ,” उनले भने, “प्रसारण लाइनमा पनि काबेली कोरिडोर, खिम्ती– लामोसाँघु, सोलु कोरिडोरमा केही केही समस्या छ ।”

इलामको माई नदीमा आएको बाढीले काबेली करिडोर १३२ केभी प्रसारण लाइनका ४ वटा टावरमा क्षति पुगेको छ । प्रसारण लाइन ढलेसँगै ताप्लेजुङ, पाँचथर र इलाममा सञ्चालनमा रहेका आयोजनाहरुको करिब १८५ मेगावाट विद्युत् उत्पादन बन्द भएको प्राधिकरणले जनाएको छ । 

काबेली करिडोर प्रसारण लाइनअन्तर्गत इलामको गोदकबाट झापाको दमकसम्मको खण्डमा पर्ने ५०, ५१, ५२ र ५३ नम्बर टावरलाई माई नदीको बाढीले क्षति पुगेको छ । खिम्ती–लामोसाँघु १३२ केभी प्रसारण लाइनको पनि एउटा टावरमा क्षति पुगेको घिसिङले बताए । यस्तै सोलु कोरिडोर प्रसारण लाइन अन्र्तगत प्रमुख लाइन आवद्ध केही सब–स्टेसनमा क्षति भएको छ ।

कोरिडोरअन्र्तगत तिङ्ला सबस्टेसनमा जोडिएको १२ मेगावाटको सोलु दुधकुण्डको ३३ केभी लाइनको तीन वटा तारमा क्षति भएको घिसिङले जानकारी दिए । यद्यपि हालसम्म धेरै स्थान सडकमार्ग सञ्चालनमा नआएको हुँदा यसको क्षति अझै बढ्न सक्ने उनको भनाइ छ ।

बंगलादेश सम्झौतामा समस्या पर्दैन : घिसिङ

दुई दिन परेको अविरल वर्षाले नेपालको ऊर्जा क्षेत्र तहसनहस पारे पनि त्यसले बंगलादेश जाने ४० मेगावाट बिजुलीमा कुनै समस्या नहुने कार्यकारी निर्देशक घिसिङ बताउँछन् । अक्टोबर ३ तारिख (असोज १७) मा नेपाल र बंगलादेशबीच ४० मेगावाट विद्युत् खरिद–बिक्रीको सम्झौता हुँदैछ ।

४० मेगावाट सानो परिमाण भएका कारण त्यसको व्यवस्थापन गरेर भएपनि सम्झौता हुने घिसिङले जानकारी दिए । लामो समयदेखि चर्चामा मात्रै सप्मित रहेको नेपाल बंगलादेशबीच विद्युत् खरिद–बिक्री सम्झौता १७ गतेका लागि तय गरिएको छ ।