काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यका यतिखेर हैजाको हब बनेको छ । इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (ईडीसीडी)का अनुसार १९ जुलाइयता १ अगस्टसम्म ललितपुरमा मात्रै १६ जना हैजा संक्रमित देखिएका छन् । 

काठमाडौंमा एक, कैलालीमा आठ, र प्युठानमा दुई गरी सोमबारसम्म संक्रमितको संख्या २७ पुगेको छ । पछिल्ला दुई वर्षयता काठमाडौं उपत्यकामा लगातार हैजा महामारीकै रूपमा फैलिँदै आएको छ । 

यस वर्ष पनि समुदायमा भित्रभित्रै हैजा फैलिरहेको र यसले महामारीको रूप लिनसक्ने विज्ञहरूको आँकलन छ । संक्रमणको मुख्य कारण नै असुरक्षित पानी र बाहिरको खानेकुरा भएको नियामक निकायहरूको रिपोर्टमा देखिएको छ । 

काठमाडौं उपत्यकाको पिउने पानी कति सुरक्षित छ त ? के बोतल र जारको प्रशोधित पानी ढुक्क भएर पिउने अवस्था छ ? बाह्रखरीले केही विज्ञ तथा सरोकारवाला निकायका अधिकारीहरूसँग कुराकानी गरेका थियौँ, यस्तो छ तथ्य । 

काठमाडौं उपत्यकामा पहिलोपटक (१९ जुलाई) मा ललितपुरको ठैवस्थित एक रिह्याव सेन्टरबाट हैजा आउट ब्रेक भएको थियो । सेन्टरका दुईजनामा हैजा पुष्टि हुनासाथ स्वास्थ्य कार्यालय ललितपुरले सेन्टरमा खानपिनमा प्रयोग गर्ने पानीको परीक्षण गरेको थियो । 

परीक्षणको क्रममा धारा र इनार दुवै स्रोतका पानीमा दिसामा पाइने फिकल इकोली जिवाणु भेटियो । कार्यालयले इनार बन्द नै गर्न निर्देशन दियो, धाराको पानीमा भने एक सातापछि दोस्रोपटक परीक्षण गर्दा सो जिवाणु देखिएन । धाराको पानी उमालेर पिउन कार्यालयले सुझाव दियो । 

हाल सो केन्द्र, ललितपुर महानगर, गोदावरी र महालक्ष्मी नगरपालिकामा गरी ललितपुरमा १८ जना हैजा संक्रमित देखिएका छन् । संक्रमित देखिएका क्षेत्रको पानीको परीक्षण निरन्तर जारी छ । (डा. भुवन पौडेल प्रमुख, जनस्वास्थ्य कार्यालय ललितपुर)  

काठमाडौंको कालीमाटी र टोखा नगरपालिका–२ का दुईजनामा २६ जुलाईमा हैजा संक्रमण पुष्टि भयो ।  उनीहरू दुवैलाई अस्पताल भर्ना गरेर उपचार गरिएको थियो । संक्रमण देखिएसँगै स्वास्थ्य कार्यालय काठमाडौंले सो क्षेत्रको पानी परीक्षण गरेको थियो । 

संक्रमित बस्ने घरमा ट्यांकर, धारा र आकासे पानी संकलन गरेर प्रयोग गरेको पाइयो । केही दिनदेखि भण्डारण गरेर सानो ड्रममा राखिएको पानीमा इकोलीको मात्रा धेरै नै देखिएको थियो । बर्षायाम सुरु भएयता नै कार्यालयले पानीको परीक्षण नियमित गरिरहेको छ । (डा. अर्जुन सापकोटा प्रमुख, जनस्वास्थ्य कार्यालय काठमाडौं )

नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नाष्ट)ले विगत धेरै वर्षदेखि काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न स्रोतहरूको पानीको अनुसन्धान गरिरहेको छ । धारा, ट्युबेल, इनार, ट्यांकर, बोतल, जारलगायत सबै स्रोतका पानीमा ब्याक्टेरिया भेटिएको छ । 

ब्याक्टेरिया भेटिँदा मात्रै पानीलाई असुरक्षित भन्न मिल्दैन त्यसलाई उमालेर शुद्धीकरण गरेर खानपिउन मिल्छ । तर, कतिपय स्रोतका पानीमा भने दिसामा पाइने इकोली नै भेटिन्छ, यस्तो पानी प्रयोगयोग्य हुँदैन । 

प्रशोधित पानीमा समेत यस्ता जीवाणुहरू भेटिएका रिपोर्ट धेरै छन् । यतिसम्म की गतवर्ष वाग्मती नदीको पानीमा एन्टि माइक्रोबियल रेसिस्टेन्स गराउने तत्वहरू समेत भेटिएको थियो । 

यस्ता तत्वले शरीरमा एन्टिबायोटिक औषधिले काम नगर्ने क्षमता विकास गराउँछन्, जुन अहिले विश्वव्यवापी जनस्वास्थ्य चुनौती बनिरहेको छ । यस्ता जीवाणुहरूको संक्रमणबाट बच्न पानी उमालेर पिउनु पहिलो सुरक्षित उपाय हो भने भण्डारण पनि सुरक्षित तवरले गर्नु आवश्यक छ । (डा. टिष्टा प्रसाईं जोशी, वरिष्ट वैज्ञानिक, नाष्ट) 

२०८१ साउन ९ गते वाणिज्य आपूर्ति उपभोक्ता संरक्षण विभागले काठमाडौंको गोकर्णेश्वर–६ स्थित क्वालिटी खानेपानी प्रालिलाई ५० हजार रुपैयाँ जरिवानासहित कारबाही गर्‍यो । अनुगमनका क्रममा सो कम्पनी सञ्चालन गर्न आवश्यक दर्ता प्रमाणपत्र, मूल्यसूची नपुर्‍याउको पाइयो । 

कागजातसम्बन्धी यो कसुरलाई पनि पानी सप्लार्यस कम्पनीको मापदण्ड नपुगेकै मानिन्छ । पछिल्लो समय होटेलमा सप्लाइ हुने बोतल र जारको प्रशोधित पानीमा लेबलिङ नगरिएको, गुणस्तर यकिन नभएको जस्ता उजुरी आइरहेका छन् । सो उजुरीका आधारमा अनुगमन गर्दा पानीको गुणस्तरमा हुनुपर्ने मापदण्डअनुसार भएको पाइँदैन । विभागले नियमित पानीको बजार अनुगमन गरिरहेको छ । (राकेश पाण्डे निर्देशक, वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभाग)

काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेएल)ले उपत्यकामा सुरक्षित पानी सप्लाइमा काम गरिरहेको छ । तर नियमित सप्लाइ नभइरहेको अवस्थामा पानी शुद्धीकरण गर्न प्रयोग भएका रसायनहरू नै पाइपमा जम्मा भएर कहिलेकाही पानी दूषित भइरहेको हुन्छ । 

वर्षायाममा पाइपहरू बाटोमा फुट्ने, चुहिने, ढल मिसिनेजस्ता समस्या देखिएसम्म मर्मत गरिन्छ । तर, नदेखिएका तथा पुराना पाइपहरूमा यी समस्या भइ पानी दूषित हुनसक्छ । त्यसैले अहिलेको अवस्थामा सबैभन्दा सुरक्षित उपाय भनेको पानी उमालेर पिउनु नै हो । (शैलजा अधिकारी प्रमुख, वाटर क्वालिटी एस्युरेन्स डिभिजन, केयूकेएल)