काठमाडौं । भलिबल नेपालको राष्ट्रिय खेल हो । नेपालमा कहिलेदेखि खेल्न सुरु भयो भन्नेबारे यकिन तथ्यांक भेटिँदैन । तर, नेपाली भलिबलको इतिहास करिब आठ दशक पुरानो रहेको जानकार बताउँछन् । नेपाल भलिबल संघको स्थापना भएको नै पाँच दशक पुगिसकेकाले यसको इतिहास लामो रहेको अनुमान सहजै लगाउन सकिन्छ । सरकारले २०७४ जेठ ९ गते भलिबललाई राष्ट्रिय खेल घोषणा गरेको थियो । 

नेपालका राष्ट्रिय महिला र पुरुष दुवै टोली अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा सक्रिय सहभागिता जनाउँछन् । तर, भलिबल संघकै स्थापना भएको ४८ वर्ष पुगिसक्दा पनि नेपालमा अझै पनि यो खेलप्रति आशातीत गतिमा सफलता पाउन सकेको छैन । 

तुलनात्मक आधारमा नेपालमा पुरुषभन्दा महिला भलिबलको स्थिति केही राम्रो देखिन्छ । तर, यसमा पनि अपेक्षाकृत व्यावसायिक वातावरण र लगानी अझै छैन । यसै सन्दर्भमा बाह्रखरीका आशिष पुडासैनीले नेपाली महिला भलिबल टिमका मुख्य प्रशिक्षक जगदीश भट्ट र कप्तान अरुणा शाहीलाई नेपालमा भलिबलको स्थितिबारे प्रश्न राखेका छन् ।

जगदीश भट्ट (मुख्य प्रशिक्षक, महिला टिम)

प्रशिक्षक भट्ट नेपालका पूर्वराष्ट्रिय खेलाडी समेत हुन् । सन् १९९३ देखि भलिबल करियर सुरु गरेका उनले १३ वर्ष अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा नेपालको प्रतिनिधित्व गरे । पछिल्लो १८ वर्षयता उनी प्रशिक्षणमा सक्रिय छन् । उनले राष्ट्रिय टिमलाई प्रशिक्षण दिन सुरु गरेको नै १७ वर्ष पुगिसक्यो । 
 
नेपालमा भलिबलको स्थिति कुल बेला सबैभन्दा राम्रो थियो र अहिले कस्तो छ ?

९० को दशकमा नेपालको भलिबल राम्रो थियो । त्यसबेला शरदचन्द शाहको पालामा नेपालको तीन वटा टिम थियो । जसले धेरै अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा सहभागिता पनि जनाउँथ्यो । 

तर, जनयुद्ध सुरु भएपछि भलिबल खेल्ने युवा आन्दोलनमा होमिदा यो केही पछि प¥यो । पछिल्लो १० वर्षयता नेपाल भलिबल संघले जसरी आन्तरिक प्रतियोगिताका लागि क्यालेन्डरलाई कार्यान्वयनमा ल्याएको छ, अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताहरूमा सहभागिता हुने अवसर बनाएको छ, त्यसको प्रतिफलस्वरुप नेपालमा भलिबल क्रमैसँग माथि आइरहेको छ । नेपाल सरकार र आम भलिबलप्रेमीले माया गरे मलाई अबको युग भलिबलको हो जस्तो लाग्छ । 

९० को दशकमा भलिबलको युग थियो । त्यसपछि फुटबलको भयो, अनि क्रिकेट । अहिले फेरि भलिबल लयमा फर्किने मेरो अनुमान छ । सरकारले यसलाई राष्ट्रिय खेल भनेर घोषणा पनि गरेको छ । यसले गर्दा खेलको रूपमा भलिबल उदाएको छ । नेपालको अधिकांश पहाडी भेगमा भलिबलको क्रेज बाक्लो छ । निकै लोकप्रिय छ । यसका प्रतिभालाई खोजेर खेलेरै जिविकोपार्जन गर्न सकिन्छ भन्ने बनाउन सकियो भने भलिबल धेरै माथि आउँछ । 

भलिबल संस्कृति विकास गर्न सरकारी क्षेत्रबाट कस्तो सहयोग आवश्यक देख्नुहुन्छ ?

अहिलेको युवालाई कुलतबाट जोगाउन पनि सरकारले खेलमा लगानी बढाउन आवश्यक छ । त्यसमा पनि भलिबल सानो स्थानमा पनि सहजै खेल्न सकिने र मानिसहरूको लगाव भएकाले यसलाई ध्यान दिनुपर्छ । यसको विकासका लागि व्यावसायिक वातावरण र कभर्डहल निर्माण गर्न सरकारलाई सुझाव छ । 

मसँगै खेलेका धेरै विदेशीसके । तर, देशको भलिबल विकासमा केही गर्नुपर्छ भनेर म अझै यसैमा लागिरहेको छुँ । नेपालमा भलिबल राष्ट्रिय खेल भएकाले महाशक्ति राष्ट्र र एफआईभीभीको पनि आँखा परेको छ । त्यसका लागि लगानी बढाउन आवश्यक छ ।

अरुणा शाही (कप्तान, महिला टिम)
नेपाली महिला टिम अरुणा शाहीको कप्तानीमा छ । पछिल्लो १७ वर्षदेखि भलिबलमै रमाइरहेकी अरुणा ११ वर्षयता नियमित राष्ट्रिय टिमकी सदस्य बनेकी छन् । उनले सन् २०१९ मा नेपाली महिला भलिबल टिमको कप्तानी जिम्मेवारी पाएकी थिइन् । उनै अरुणालाई पनि प्रशिक्षक भट्टकै प्रश्न–

नेपालमा भलिबलको स्थिति कस्तो छ ? 

पहिलेको तुलनामा धेरै राम्रो छ अहिले । हामीले खेल्दा र अहिले हेर्ने हो भने धेरै राम्रो छ भलिबलको अवस्था । भलिबललाई करियर नै बनाएर खेल्न सुरु गरेको १६–१७ वर्ष भइसक्यो । राष्ट्रिय टिममा खेल्न थालेको ११ वर्ष भइसक्यो । सुरुमा हामीले खेल्दा एउटा प्रतियोगिता नै खेल्न वर्ष दिन कुर्नुपर्ने स्थिति थियो । अहिले हामी नियमित खेलिरहेका छौँ । परिवर्तन भएको छ तर, पर्याप्त भने छैन । 

नेपालमा भलिबलको व्यावसायिक वातावरण कस्तो छ ?

अरु देशको जस्तो फ्रेन्चाइज शैलीमा प्रतियोगिता गराएर खेलाडीले पुग्ने पारिश्रमिक पाएकोे छैन । त्यस आधारमा शून्य नै हो, भर्खरै फ्रेन्चाइजको अवधारणा सुरु हुँदैछ । नेपालमा चाहिँ विभागीय टिममा नै अधिकांश खेलाडी आबद्ध छन् । त्यो पनि खेलाडीको लागि पारिश्रमिकको स्रोत नै हो । व्यावसायिकतालाई कुन आधारमा हेर्ने हो भन्ने कुरा हुन्छ । 

भलिबलको क्रेजअनुसार संघ र सरकारले नै काम गर्न नसकेको देखिन्छ । यो क्रेजलाई सही उपयोग गर्न के गर्नुपर्ने देखिन्छ ?

क्रेजले मात्र हुँदैन । हामीलाई अहिले चाहिएको लगानी हो । लगानीलाई कसरी तान्न सकिन्छ भन्ने हो । लगानी नै नभएपछि जतिसुकै क्रेज भए पनि भलिबल माथि उठ्न सक्दैन । भलिबल राष्ट्रिय खेल हो । यसैकारण पनि सरकार र निजी क्षेत्रबाट अझै धेरै लगानीको आवश्यकता छ । 

नयाँ आउने पुस्तालाई के भन्नुहुन्छ ?

सबैलाई खेल्न आग्रह गर्छु । भलिबल नै खेल्नुपर्छ भन्ने छैन । तर, आफूमा लगाव भएको खेल खेल्नुपर्छ । कुनै पनि खेलमा आबद्ध हुँदा यसले खेलाडीको नियमित जीवनमा पनि सहयोग पु पु¥याउँछ र करियर बनाउनमा पनि । हामी आएको अवस्थाभन्दा अहिले धेरै विकास भइसकेको छ ।