राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका महामन्त्री डा. मुकुल ढकाल पार्टीको छवि र विश्वास के कस्तो छ भन्ने बुझ्न जिल्ला दौडाहामा गए । दलहरूले बेलाबखत यसरी नागरिक मत बुझ्नुपर्छ । त्यही क्रममा उनले पार्टीका नेता, कार्यकर्ता र शुभचिन्तकहरूबाट प्राप्त सुझाव संकलन गरे ।

उनको निष्कर्ष रह्यो, ‘बेलैमा पार्टीको अपरेसन नगरे पहिलेजतिकै सिट प्राप्त गर्न पनि मुस्किल हुन्छ ।’ उक्त प्रतिवेदन पार्टी सभापति रवि लामिछानेलाई बुझाए । तर, त्यही प्रतिवेदनले त्यो पार्टीभित्र विग्रह ल्याउनेसम्मका टीकाटिप्पणी आएका छन् । जनमतलाई फरक तरिकाले अर्थ्याउन खोजियो भने ‘अनर्थ’ पनि सिर्जना गर्नेछ ।

संसारभरका राजनीतिक पार्टीको इतिहास हेर्दा पार्टीको छवि तीन कारणले सप्रिने र बिग्रने गरेको देखिन्छ । पहिलो, पार्टीका नेताहरूको सोचविचार, कार्यशैलीलाई ठानिन्छ । दोस्रो, नेताहरूको व्यक्तिगत आचरण र व्यवहार तथा नैतिकता र इमानदारिता हो । तेस्रो, जनता र राष्ट्रको आर्थिक, सामाजिकलगायत समग्र क्षेत्रमा हुने विकास र आर्थिक समृद्धिप्रतिको धारणा र काम–कारबाही ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी आफ्नो स्थापनाको दुई वर्ष मनाउँदै गर्दा महामन्त्रीको प्रतिवेदनले झस्किएको हुनुपर्छ । गत प्रतिनिधिसभा चुनावमा चामत्कारिक रूपको मत प्रााप्त गरी प्रतिनिधिसभामा चौथो ठूलो पार्टी बन्न पुगेको थियो । स्थापित तीन पार्टीसँग दिक्क भएका मतदाताले विकल्पका रूपमा तिनलाई मत हालेका थिए । प्रतिनिधिसभाको चौथो पार्टी बनाउने श्रेय पार्टीका सभापति रवि लामिछानेलाई नै जान्छ ।

लामिछानेको नागरिकता, राहदानी मुद्दा लाग्दा र उनले खुसीसाथ राजीनामा दिँदासम्म पनि छवि पहिलेजस्तै कायम थियो । मानिस जति ठूलो पदमा पुग्छ, यसमाथि नेपालजस्तो देशमा अनेक मुद्दा र काण्ड लाग्छन् नै भन्ने रूपमा लिइएको थियो ।

यसमा दुईवटा कारण हाबी हुन्छन् भन्ने गरिन्छ । पहिलो, सम्बन्धित व्यक्तिले कानुनविपरीत केही काम–कारबाही गर्नु । दोस्रो, नेताका परिवारका सदस्य वा नजिकका सहयोगीबाट कानुनविपरीतका काम–कारबाही हुनु । पार्टी सभापति रवि लामिछानेमाथि सहकारीको रकम अपचलन गरेको आरोप लाग्न गयो । सहकारी – जहाँ गरिब नागरिकका दुःख–पीडा सहेर, गाँस काटेर जम्मा गरेको रकम हुन्छ । त्यस्तो रकम दुरुपयोग भएको टिप्पणीले पार्टीको छवि र विश्वासलाई धमिलो बनाउने काम गर्‍यो ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी सत्तामा छ । यसका सभापति लामिछाने उपप्रधान एवं गृहमन्त्री पदमा छन् । राहदानी र नागरिकता केसमा जुन हिम्मत र फुर्तीसाथ उनी बोल्थे, हिँड्थे, सहकारी प्रकरणपछि उनमा पहिलाको जस्तो हिम्मत र फुर्ती देखिँदैन । यसको असर इलामको प्रतिनिधिसभा उपनिर्वाचनमा पार्टी उमेदवारको जमानत जफत हुनुबाट बुझ्न सकिन्छ । उक्त चुनाव जित्न स्वतन्त्र पार्टीले भएभरको शक्ति प्रयोग गरेको थियो ।

पार्टीका महामन्त्री डा। मुकुल ढकालको प्रतिवेदन चर्चाको शिखरमा छ । प्रतिवेदन बुझाएसँगै ढकालमाथि पार्टीभित्रबाटै दबाब परेको छ । त्यो पार्टीभित्र उत्पन्न खलबलले झन् छविमा खिया लगाउने काम गरेको छ ।

हिजोआज निजी र सार्वजनिक संस्थामा ‘रिसर्च एन्ड डेभलपमेन्ट विभाग’को व्यवस्था गरिएको हुन्छ । उक्त विभागको मुख्य काम नै संस्थाको संस्थाको लक्ष्य तथा उद्देश्य पूरा गर्न के कस्ता कठिनाइ छन् भन्ने पहिचान गरी त्यसको समाधानको उपाय पत्ता लगाउनु र आफ्नो वस्तु वा सेवाको उत्पादन र बिक्री–वितरणमा व्यापकता कसरी ल्याउने भन्ने उपाय पत्ता लगाउनु हो ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी नयाँ जोस–जाँगरसहित नेपाली राजनीतिमा उदाएको पार्टी भएकाले महामन्त्री डा. ढकालको आलोचनात्मक प्रतिवेदनलाई स्वाभाविक रूपमा लिइएला भन्ने सबैले अनुमान गरेका थिए । महामन्त्री ढकाललाई संकटमा पारेपछि यो पार्टी पनि अरूजस्तै निरंकुश बन्न पुगेको टीकाटिप्पणी बढेको छ ।

एउटा लोकतान्त्रिक पार्टीले आफ्ना अगाडिका तमाम समस्यामाथि खुला छलफल र बहस गर्नुपर्छ । यसले पार्टीको ‘इमेज’ बढाउन राम्रै सहयोग गर्छ भन्नेमा दुई मत छैन । सभापतिको सोचविचार र दृष्टिकोणभन्दा भिन्न किसिमको प्रतिवेदन आउनु पनि राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको लोकतान्त्रिक अभ्यासमा गहिरो आस्था र विश्वास रहेछ भन्ने देखिन्थ्यो ।

प्रायः सबै पार्टीका नेता, कार्यकर्ता र बुद्धिजीवीले महामन्त्री ढकालको प्रतिवेदनलाई बहसको विषय बनाएका छन् । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका लागि यो राम्रो कुरा पनि हो । अरू पार्टीका महामन्त्रीहरूले यस्तो साहसिक र यथार्थ रिपोर्ट दिएको देखिँदैन । यसै कारणले पनि महामन्त्री ढकालको रिपोर्ट बहस र छलफलको केन्द्रमा रहन गएको हो ।

पार्टीको ‘शल्यक्रिया’ गर्नुपर्ने कारण धेरै हुन सक्छन् । पहिलो, नेताको सोच, विचार, दृष्टिकोण र आचरण तथा व्यवहार हो । दोस्रो, सत्तालिप्सा देखाउनु हो । तेस्रो, पार्टीमा कुनै पनि समस्या वा विषयमाथि खुला छलफल र बहस नहुनु हो । दुःखका साथ भन्नुपर्छ– राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका सभापतिको सोचविचार, दृष्टिकोण र आचरण र व्यवहार पहिलाजस्तो देखिँदैन । महामन्त्री ढकालको प्रतिवेदन यसैको सेरोफेरोमा रहेर मतदाताका मत आएको हुुनुपर्छ ।

यो सत्य हो कि यसैले राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको छवि र विश्वास घट्दो क्रममा जाँदै छ । महामन्त्रीको रिपोर्ट राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीलाई कसरी चलायमान र गतिशील बनाउने हिसाबले आएको हो भन्ने अर्थमा बुझ्नुपर्ने हुन्छ । यो रिपोर्ट सबैले हेर्न पाउने गर्न सके अझ राम्रो हुने देखिन्छ ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको त ‘अपरेसन’ अर्थात् ‘शल्यक्रिया’ गर्नुपर्ने देखियो भने अरू पार्टीहरूको त ‘मेजर अपरेसन’ नै गर्न जरुरी देखिन्छ । अरू पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्रको अभ्यास हुन छाडेको छ । नेपाली कांग्रेसमा भने फरक विचार राख्ने छुट छ ।

तर, सभापतिको सोचविचारभन्दा भिन्न विचारले प्रश्रय पाउँदैन । अरू पार्टीमा त त्यति पनि स्वतन्त्रता र हैसियत पदाधिकारी र केन्द्रीय सदस्यहरूलाई हुँदैन । के अब राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी पनि त्यही ‘मोडेल’मा जान लागेको हो ? 

पार्टीको गठन दृष्टिकोण र विचार भएका व्यक्तिहरू मिली बन्छ । पार्टीको निर्णय सामूहिक हुन्छ । पार्टीको निर्णयले जनता र राष्ट्रको बृहत् स्वार्थ र हितमा काम गर्छ भन्ने गरिन्छ । सभापति वा अध्यक्षको निर्णय पार्टीको निर्णय हुन सक्दैन । केन्द्रीय समितिले त्यसलाई छलफल गरी समर्थन वा संशोधन गर्न सक्ने हैसियत राख्नुपर्छ । पार्टी पद्धतिको सबैभन्दा राम्रो विशेषता भनेको समूहगत छलफल र निर्णय गर्नु तथा सभापतिलाई पनि विचार र दृष्टिकोणका हिसाबले चुनौती दिनु हो ।

यसो गर्न सकिएन भने त्यस्तो पार्टी निजामती सेवाको हैसियतमा पुगेको मानिन्छ । आजकल धेरै पार्टीमा नेता, कार्यकर्ता नेताको गलत काम–कारबाहीको विरोध नगरी चुपचाप सुविधा र पद लिन व्यस्त हुन थालेको देखिन्छ । यसैले नेपालमा पद्धति, सिद्धान्त र विचारले भन्दा नेतृत्व निरंकुशतामा रमाउँदै गएको छ ।

अर्को कुरा के छ भने सत्तामा बस्दैमा पार्टीको ‘इमेज’ र जनविश्वास बढ्छ भन्ने पनि हुँदैन । भारतमा भारतीय जनता पार्टीले दश वर्षसम्म शासन गरेकै थियो, भर्खरै सम्पन्न लोकसभा निर्वाचनमा ठूलो पार्टी मात्रै बन्ने हैसियतमा पुग्यो । दक्षिण अफ्रिकामा नेल्सन मण्डेलाको एनसी पार्टी सन् १९९४ पछि लगातार सत्तामा छ, खराब शासनका कारण भर्खरै सम्पन्न चुनावमा सत्ता चलाउने हैसियत गुमाउन पुग्यो । फ्रान्सको हालत पनि त्यस्तै देखिन्छ ।

भारतमा निकै कमजोर भइसकेको भारतीय राष्ट्रिय कंग्रेस सत्ताबाहिर रहँदा आफ्नो ‘इमेज’ र जनविश्वास बढाउनतिर लाग्यो । जसले गर्दा उसले उनान्सय सिट लोकसभामा पाउन सक्यो ।

यसले पनि के देखाउँछ भने बेलाबखतमा बिरामीको ‘शल्यक्रिया’ गरेझैँ हरेक पार्टीको शल्यक्रिया नगरे पार्टीको ‘इमेज’ र जनविश्वास घट्दै थाहा पाउन सकिँदैन । यसअर्थमा पनि राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका महामन्त्री ढकालको प्रतिवेदन यथार्थवादी हुँदै निष्कर्षमा पुग्नु नै उचित हुन्छ, त्यो पार्टीको हकमा ।

(लेखक संसद् सचिवालयका पूर्वसचिव हुन्)