काठमाडौं । काठमाडौंमा एक सातायता वायुप्रदूषण उच्च बन्दै गएको छ । वातावरण विभागको वायुको गुणस्तर सूचकांकमा प्रदूषणको मात्रा एयर क्वालिटी इन्डेक्स २०० एक्यूआईसम्म पुगेको छ । 

अन्तर्राष्ट्रिय सूचकांक आईक्यू एयरकोे सूचीमा काठमाडौं प्रदूषित १२२ सहरहरूमध्ये १० भित्र परेको छ । आइतबारयता भने काठमाडौं प्रदूषित सहरको एकदेखि तीन नम्बरसम्म परिरहेको छ । यो रेकर्ड बिहान, दिउँसो र साँझ फरक पर्दछ । 

प्रदूषणका महिना बढ्दै 
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ)ले ५० यूएस एक्यूआईभन्दा माथिको वायुलाई अस्वस्थकर मानेको छ । एक्यूआए वायुमा भएका खराब कणहरूको मात्राका आधारमा मापन गरिन्छ । 

पीएम पीएम (पर्टिकुलेट म्याटर) १० र पीएम २.५ नै वायुको गुणस्तरका मुख्य मापक हुन् । पीएम २.५ ले वायुमा मिसिएका आँखाले देख्न नसकिने २.५ माइक्रोनभन्दा साना कण, कार्बन मोनोअक्साइड, सल्फर, नाइट्रोजन अक्साइडको मात्रालाई बुझाउँछ । यस्तै, पीएम १० ले हावामा धुलोका कणहरूको मापन गर्दछ । 

काठमाडौंमा पीएम १० को मात्र ४० माइक्रमोग्राम प्रतिघनमिटरभन्दा बढी हुन नहुने मापदण्ड छ । वायुमा पीएम २.५ औषतमा दैनिक पाँच माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटर भन्दा बढी हुन नहुने मापदण्ड डब्लूएचओको मापदण्ड छ । 

काठमाडौंमा भने सन् २०२३ मा पीएम २.५ को औसत मात्रा ४१ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटर रहेको आईक्यू एयरको तथ्यांक छ । यो मात्रा सन् २०२१ मा ५०.९ र २०२२ मा ४०.७ थियो । 

काठमाडौंमा वर्षायामका केही महिनाबाहेक अधिकांश वायु प्रदूषणयुक्त महिना हुँदै गएको तथ्यांकहरूले देखाउँछन् । सन् २०२३ का जनवरी फेब्रुअरी मार्च अप्रिल र डिसेम्बरमा पीएम २.५ को मात्रा ५१ देखि ७७ माइक्रोग्राम प्रति घनमिटरसम्म पुगेको आइक्यू एयरको रिपोर्ट छ । 

यस्तै मे, जुन र अक्टोबरमा समेत यो मात्रा २० देखि ४० सम्म पुगेको रेकर्ड छ । विशेषगरी मंसिरदेखि वैशाख–जेठसम्मका महिनामा  वायुको गुणस्तर २०० एक्यूआईसम्म पुग्ने गरेको विभागको तथ्यांक छ । हिउँदमा वर्षा नहुने र चैत वैशाखमा बढी डढेलो लाग्ने कारणले प्रदूषणका महिना बढ्दै गएको वातावरण विभागका उपमहानिर्देशक तारादत्त भट्ट बताउँछन् । 

डढेलो मात्रै हो त वायु प्रदूषणको कारण ? 
हाल काठमाडौं र तराईका विभिन्न क्षेत्रमा लागिरहेको डढेलो अहिलेको वायु प्रदूषणको मुख्य कारण रहेको विज्ञहरूले बताइरहेका छन् । 

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका अनुसार मंगलबार मात्रै देशका ४६ स्थानमा आगलागी र २४ स्थानमा डढेलोका घटना भएका छन् ।  तर मंसिरदेखि वैशाख अन्तिमसम्म काठमाडौंको वायुको गुणस्तर अत्यन्त खराब हुने तथ्यांकहरूले देखाएका छन् । 

मंसिरमा धान भित्र्याएपछिको पराल बाल्ने प्रचलनले पनि तराई हुँदै आसपासमा प्रदूषण फैलिने वातावरणविद्हरूको भनाइ छ । तर, हिउँदमा हावाको वेग कमजोर हुने, वर्षा नहुने कारणले पनि वायुमा पीएम २.५ को मात्रा रहिरहने वातावरण विज्ञ रिना चौधरी बताउँछिन् । 

वायु प्रदूषणको कारण वन डढेलो मात्रै नभइ औद्योगिक धुवाँ, सडक निर्माणको क्रममा निस्कने धुवाँधुलो र सवारी साधनबाट निस्कने खराब धुवाँ रहेको उनको भनाइ छ । यस्तै, अहिले तराई क्षेत्रमा गहुँबाली भित्र्याउने मौसम भएकाले गहुँको छ्वाली बाल्ने चलनले पनि तराई हुँदै प्रदूषित वायु काठमाडौंसम्म आइपुग्ने गरेको चौधरी बताउँछिन् ।  

स्वास्थ्यमा कति जोखिम ?
पीएम २.५ भन्दा साना कणहरू श्वासप्रश्वासको माध्यमबाट सजिलै भित्र छिर्न र विभिन्न भागमा पुगी जम्मा भएर बसिरहन सक्छन् । यस्ता कण रगतको माध्यमबाट सबै अंगमा फैलिने भएकाले घातक हुन्छन्  । पीएम १० भन्दा पीएम २.५ मा मापन भएको प्रदूषण घातक हुने चौधरी बताउँछिन् । 

धुलोमा पाइने कणहरू हावाको वेगसँगै उडेर जाने वा हट्ने भए पनि ग्यासमार्फत् निस्किने खराब कणहरू सजिलै उडेर नजाने चौधरी बताउँछिन् । अहिले वायुमा फैलिएका यस्तै कणहरू हट्न बलियो गतिको हावाहुरी या त वर्षा नै आवश्यक हुने विभागका उपमहानिर्देशक भट्ट बताउँछन् । 

वायु प्रदूषणले श्वासप्रश्वास मात्रै नभइ मिर्गौला, मुटु र कलेजोमा समेत गम्भीर असर निम्त्याउने वरिष्ठ छातीरोग विशेषज्ञ डा. निरज बमको अनुभव छ । साथै, उच्च रक्तचाप, मधुमेह नियन्त्रण नहुने, घातक मुटुरोग, डिप्रेशन  र निःसन्तानपनसम्मका परिणाम निम्त्याउने उनी बताउँछन् । यो समयमा मर्निङ र इभिनिङ वाक गर्नुलाई पनि स्वस्थकर मानिँदैन । यस्तै, वायु प्रदूषणले आँखा चिलाउने, पोल्ने, बिझाउने, पाक्नेजस्ता समस्या देखिने गरेको छ । 

सुक्खायाममा एन्टि अक्सिजन पोलुसन अर्थात् हावामा अक्सिजनको मात्रा कम हुने र अन्य दूषित ग्यासहरू हाबी हुने गरेको छ । एन्टि अक्सिजन पोलुसनले छालाको बाहिरी तहलाई चाहिने भिटामिन ‘सी’ र ‘इ’को मात्रालाई घटाइदिन्छ, यसले छालामा विभिन्न समस्या निम्त्याउँछ ।