मोतिकला सुब्बा देवान मेडमप्रति आभारी छु, उहाँको निमन्त्रणापत्र रहेछ, टक्क देखिने गरी मेरो टेबलमा राखिएको । अंग्रेजी भाषासाहित्य पढाउने गुरुआमा, विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन पेसामा समर्पित । फेरि, अंग्रेजी भाषासाहित्य पढाउने शिक्षकहरूको राष्ट्रिय संघकी अध्यक्ष पनि ।

निम्तो अंग्रेजी भाषामै आयो । व्यहोरा रहेछ, नेल्टा नाउँ गरेको उक्त संघको अट्ठाइसौँ अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनको उद्घाटनसत्रमा उपस्थित भइदिने र छोटो मन्तव्य पनि सुनाउने ।

मन्तव्य सुनाउनुलाई मैले छोटोछोटो भाषण गर्नु नै भन्ने सम्झेँ । किनकि, भएभरिकालाई स्रोता बनाएर एकोहोरो बोल्नु भनेको भाषणै हो ।

केही क्षण पत्र उघारेर आँखाअगाडि राखिरहेँ । पत्रले धेरै बोल्नु जरुरी थिएन । मेरो पूर्वजानकारी नै यति बुझ्न पर्याप्त थियो कि त्यस दिन विभिन्न देशका विश्वविद्यालयहरूबाट, शिक्षासँग सरोकार राख्ने राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाबाट प्रतिनिधिहरू आउनेछन् र देशभरिबाट अंग्रेजी लेखपढ गर्ने र गर्न सिकाउने विद्वत्जनको भेला हुनेछ ।

वरिष्ठहरूले कनिष्ठहरूसँग, पदासीनहरूले गैरपदासीनहरूसँग, मञ्चासीनहरूले दर्शकदीर्घासीनहरूसँग, अल्पजनले बहुजनसँग ज्ञानको जल छर्कनेछन्, स्वस्तिशान्ति गर्नेछन् ।

हृदय नै शीतल हुने, मन झंकृत हुने मधुर वातावरण बन्नेछ । किनकि, यो आचार्य–गुरुजनहरूको भेला हो र ज्ञानको वाणी मधुर र हृदयस्पर्शी हुन्छ ।

यस्ता विद्वत्जनको सौम्य र शालीन भेलामा मलाई आमन्त्रित गरिएको छ, भाषण गर्न । सम्मेलनकक्ष पनि परिचित स्थान नै हो । यहाँ केहीचोटि फरकफरक बेलामा गएको छु । कार्यक्रमको प्रकृतिअनुसार कहिले अग्रपंक्तिमा बसाल्छन्, कहिले दोस्रो पंक्तिमा । कहिले त मञ्चमै बसाल्छन् । यो आसन र भाषण नै दुइटा यस्ता चिज रहेछन् जसले एउटै मनुष्यलाई कहिले अग्लो, कहिले होचो बनाइदिँदा रहेछन् ।

यसपटक भाषण पनि भएकाले आसन पनि गतिलै पर्ला कि ? मञ्च भनेको अग्लो स्थान हो । त्यहाँ गएर उभिँदा झन् अग्लो भइन्छ । सबैले देख्छन् र परर्र ताली बजाउँछन् । ताली बज्दा झन् अग्लो भइन्छ । अरूभन्दा अग्लो हुनुमै त छ मजा ।

मञ्चको अग्रभागको मध्यासनमा हुनेछन् कार्यक्रमका सभापति, बगलकै आसनमा हुनेछन् प्रमुख अतिथि । छेउछाउमा थपिँदै जानेछन् विशिष्ट अतिथिहरू, दिग्गजहरू र भरिनेछ पहिलो लहर ।

अनि, दोस्रो अनि तेस्रो । आसनहरूले तोक्दै जान्छन् अतिथिका ओजन । श्रेणीरहित समतल मञ्चमा पनि श्रेणीका अदृश्य धर्काहरू कोरिएका हुन्छन् । तिनै धर्काहरू नाघ्न सक्नेहरूको हो उँचाइ चुलिने ।

कुनै पनि कार्यक्रमको मंगलाचरण नै आसनग्रहण हो । कार्यक्रम सञ्चालक नाउँ पुकारा गर्दै जान्छन्, आसन लिनेहरूको लर्को लाग्दै जान्छ । खदा, पुष्पगुच्छा, माला, ब्याज लगाउने क्रम चलिरहन्छ । सम्बोधन हुँदै गर्छ, मञ्च भरिँदै गर्छ । रेफ बिरियो भने भतेर चर्को भइहाल्छ ।

यसो सोचेँ– मञ्चको दाहिनेतिरका भागमा परूँला कि देब्रेतिरका ? दोस्रो लहरमा परूँला कि तेस्रोमै परूँला ? लचकदार कुर्सीमा परूँला कि कडकदार ? उपरखुट्टी लगाएर बस्ने होला कि खुट्टा सोझो पारेर ? भलाद्मी बन्न गोडा पनि सही तरिकाले पसार्न जान्नुपर्छ ।

डा. अभि सुवेदी त अनिवार्य पाहुना । कि उहाँकै आसनका पछाडि पो परूँला ? उहाँ ‘उँचा’ मानिस, म ‘पुड्को’ । सर्लक्कै छेकिएर नदेखिने पो भइजाउँला कि ? उँचाहरूका सान्निध्यमा रहन चाहनु पनि उँचो विचार हो ।

उँचाहरूको पथ पछ्याउनु पनि भलो काम हो । झरीमा ओत भइदिन्छन्, गर्मीमा छहारी । सोच्दासोच्दै म आफ्नै कार्यालयको कुर्सीमा अग्लिन पो थालेँ ।

चुरो कुरो नै फुस्किएला कि झैँ पो भयो । भोलि मलाई भाषण गर्न जानु छ ।

वास्तवमा भाषण गरेर हुन्छ के ? पोहोर पनि भाषण गरिएकै हुन्, झन् पोहोर पनि भाषण गरिएकै हुन् । अझ अर्को पोहोर पनि गरिएकै हुन् । दशकौँअघि पनि गरिएकै हुन् । भाषण गर्नेको कति उन्नति भयो ? अनि, भाषण सुन्नेको कति उन्नति भयो ? भाषणैभाषणले देश ‘भाषणबाजहरूको देश’ भइसक्यो ।

भाषण वाग्मती खोलाजस्तै पो रहेछ । एउटा फोहोर बगाएर लैजान्छ, डिलमा अर्को फोहोर तैनाथ भइहाल्छ । फोहोर नै त हो भाषणको खरो विषय । फोहोर नभए खोलाले के बगाउँछ ? मान्छे भाषणमा बग्ने खोला हो ।

भाषण स्रोतालाई मोहित तुल्याउने जादुटुना पनि । भाषण सत्यभन्दा माथि भुटलाई स्थापित गराउने कलात्मक अभिव्यक्ति पनि । भाषण असत्यलाई परास्त गर्ने योद्धा पनि । भाषण एक गाँस अपाच्य भोजन पनि । धेरै मायावी रूप छन् भाषणका ।

अनि, बोल्नका लागि समय पनि त संक्षिप्तै देलान् । खै, धेरै बेर बोल्न मन पराउने कुशल वक्ताको ज्ञान सुस्तसुस्त पग्लिँदै तप्पतप्प चुहिन्छ र हो कि कुन्नि ? कुरै मेटिन्नन् ।

उता, मञ्चमा बस्नेहरू कोही हाइ काढ्न थाल्छन्, कोही उँघेर आँखा हलुंगो पारिभ्याउँछन् । कोही मोबाइल झिक्न थाल्छन्, कोही आसनमै मर्याक् र मुरुक् गर्छन् । कोही ‘साइड टक’ले काम चलाउँछन् ।

दर्शकदीर्घाबाट छटपटीका थपडी बज्छन्, सिटी बज्छन् । शौचालय जाने बहानामा एउटा, दुइटा गर्दै दर्शक रित्तिन थाल्छन् । तैपनि, बिचरा बोल्नेले बिट मार्ने सुरसारै गर्दैनन् ।

मैले त्यस्तो कलाकौशल कहाँबाट ल्याउनु ? बरु, बाटोको म्याद घटाएर बाँकी संक्षिप्तमै बोल्नुपर्ला ।

भाषणकलामा म न त मार्टिन लुथर किङ जुनियरजस्तो न विन्स्टन चर्चिलजस्तो । न त महात्मा गान्धीजस्तो न नेल्सन मण्डेलाजस्तो । मसँग स्वामी विवेकानन्दको जस्तो अद्वितीय क्षमता पनि त छैन कि पहिलो सम्बोधनमै दुई मिनेट ताली गुञ्जिरहोस् ।

‘सिस्टर्स एन्ड ब्रदर्स’ भनेर त मेरो काम चल्दैन । पहिले त मैले विचार गर्नुपर्यो – को परमादरणीय हो ? को धेरै आदरणीय ? को आदरणीय ? अनि, को अलि थोरै आदरणीय ? को परममित्र ? को थोरैथोरै मित्र ?

अझ ध्यान पुर्याउनुपर्ने कुरा हो, को मिस्टर हो ? को मिसेज, को मिस वा कसलाई मेडम भन्ने ? कसका नाउँका अगाडि डा. जोड्ने ? उनी कार्यरत संस्थामा उनको पद र हैसियतलाई नामका शिरमा वा पुच्छरमा कसरी बुट्टा बनाएर सजाउने ?

ए हजुर, विशेषण र फूलबुट्टाबेगरको निस्तो नाम मात्रैले त न कसैको मर्यादा पुग्छ न त चिनारी नै पुग्छ ! यसरी मर्यादा उल्लंघन गर्नुभयो भने पनि तपाईंलाई ठूलै बात लाग्न सक्छ । निवृत्त जीवन बाँचिरहेकाहरूले पनि ‘पूर्व’ चिनारीको भोगचलन गरेकै हुन्छन् ।

जस्तो, पूर्वमन्त्री, पूर्वन्यायाधीश, पूर्वराष्ट्रसेवक आदि । मानौँ, यसबाहेक उनीहरूले जीवनमा अर्को उपकारी कर्म गरेकै थिएनन् । विद्वान् मात्रै यस्तो व्यक्ति रहेछ जो न निवृत्त हुन्छ, न ‘पूर्व’ कहलिन्छ ।

त्यसपछि सभापतिलाई सम्बोधन गर्न पर्यो, प्रमुख अतिथिलाई पुकार्नै पर्यो । दिग्गज अतिथिहरूलाई छुटाउनै भएन, नत्र भोलिदेखि बाटोघाटोमा नमस्कारको उत्तर नआउला ।

कक्षाशिक्षकले हाजिरी लिएझैँ क्रमैसँग दोस्रो, तेस्रो लहरसम्मकालाई उच्चारण गर्नै पर्यो । झन् दर्शकदीर्घामा बसेर थपडी मार्ने स्रोता पनि, दर्शक पनि, जसलाई म ‘होर्ता’ भन्ने गर्छु, यी बेगर त मञ्चासीनको औचित्य नै छैन । ती होर्ताहरूलाई पनि जोडदार सम्बोधन गर्नै पर्यो ।

किस्तीमा फूलका गुच्छा र खादा बोकेर अतिथिहरूलाई झकिझकाउ पार्न मञ्चमै आउनेलाई अझ स्नेहपूर्वक सम्झिन पर्यो । ढोकामा उभिएर जम्लाहात गरी स्वागत गर्नेको सनातनी संस्कारलाई उच्च सम्मान गर्नै पर्यो । उत्तम संस्कारमै झल्किन्छ मानिसको हृदयको शुद्धता ।

गेटबाट भित्र प्रवेश गर्दा कुनै कुञ्जुस्याइँ नगरी एक बित्ता जमिन धसिने गरी बुट बजाएर सलाम ठोक्ने भाइलाई झन् कसरी बिर्सिनु ? कार्यक्रम सञ्चालकले मन टर्रो पार्लान्, उनलाई पनि सम्झिनै पर्यो ।

घरमा पूजाआजा गर्दा पुरेतले आआफ्नो नाम सम्झेर मःमः भन्नूस् भन्थे । यहाँ त न मःमः भनेर पुग्ने न त ऐजन ऐजन भनेर धर पाइने । सर्लक्कै छत्तीस वर्ण भन्नै पर्यो ।

राज्यको चौथो अंग सञ्चारजगत्का मित्रहरूलाई आदरपूर्वक सम्झिनै पर्यो । के थाहा, उहाँहरूको रिपोर्टिङमा कतै मेरो नाउँ पनि अटाउला कि ! 

यतिन्जेलमा त दिइएको समय नै सकिएला । अनि, के धन्यवाद भनेर थपक्क बस्नु ? अग्रजहरूले चलाएको रीत र परम्परालाई पनि धान्नै पर्यो । संक्षिप्त मन्तव्य (सर्ट रिमाक्र्स) भनेर आमन्त्रित गर्नु नै बेरीतको लाग्यो मलाई ।

फेरि सोच आयो– कस्तो परिधानमा पो जाने होला ? पोसाक सभ्यता पनि । पोसाक चिनारी पनि । पोसाक आत्मविश्वास पनि । पोसाक आत्मप्रदर्शन पनि । खै, कसो गरौँ ?

नेपाली पोसाकमै जाऊँ कि ? जस्तो म अन्तर्राष्ट्रिय सभामा एकदुईचोटि गएको छु । कि अंग्रेजी पोसाकै लगाइदिऊँ ? कार्यक्रम नै अंग्रेजी जो हो । कुन रङको सुटमा कुन कमिज लगाउने ? टाई कुन रङको ठिक होला ? पकेट स्क्वायर र टोपी पनि त म्याच गर्नु पर्यो ।

लुगा म्याच गरेर लगाउने मेरो त्यति बानी छैन । बिहान सानो प्वाल परेको मोजा लगाएको थिएँ । हुन त जुत्ताभित्रको प्वाल कसले देख्छ र ? प्वाल परेको कुनै लुगा लगाउनु ठिक होइन । त्यसबाट आफ्नो हैसियत बाहिरिने खतरा हुन्छ ।

भरे घर फर्किंदा एकजोर ब्रान्डेड मोजा किन्नुपर्ला । पर्फ्युम पनि मन्द बस्ना छर्ने, सुगन्धित नै रोज्नुपर्ला । दायाँबायाँ बस्नेका पनि त नाक हुन्छन् नि ! पादुका त झन् छर्लंग अनुहारको छाया देखिने टलकदार हुनुपर्यो ।

हठात् हृदयमा एउटा कौतूहल उम्रियो । हृदय सबैभन्दा कोमल भूमि हो । यहाँ यस्ता रहरहरू सजिलै टुसाउँछन् । एउटा जिज्ञासा जाग्यो–यसपल्टका दिग्गजगणहरू के कस्ता आउलान् ? ज्ञानको ठेली मात्रै लिएर आउलान् कि जीवन र जगत् पनि लिएर आउलान् ? जीवन र जगत्लाई ठेलीको ज्ञानसँग एकाकार गर्ने आउलान् कि ठेलीलाई नै झन् जीवनमा रूपान्तरित गर्ने पो आउलान् ?

शिक्षालाई प्रकृतिमा खोज्न सिकाउनेहरू नै आउलान् कि महाकविका वमन–वेदान्तीहरू नै आउलान् ? आधुनिक कालीदासको युगमा ‘वन्दे वाणी विनायकौ’ भनेको यस्तै त होला ?

कुरा त हाँगाबिँगामै अल्झियो । मूल काण्डमा पुग्दै पुगेन । मुख्य कुरा त भाषण गर्नु पो हो । यत्रो विद्वत्सभामा, ज्ञान र सीप अर्जाप्ने मेलामा मैले भाषण किन गर्ने ? न त म वाणी हुँ न विनायक । न त म विज्ञापनदाता हुँ न प्रायोजक । तैपनि, यो अवसर मेरा लागि, एउटा शिक्षाकर्मीका लागि स्तुत्य अवसर हो । सम्मान हो । त्यसैले मैले भाषण गर्नै पर्छ ।

तर, भन्ने पो के हो ? भोजपत्रमा सुवर्णअक्षरले लेखिएको पत्र चाँदीको किस्तीमा टक्र्याउँदा त्यही पढेर प्रजावत्सल कहलिने पौराणिककालको राजा म परिनँ । म त आफ्नै युगको मास्टर । मलाई त खबरकागतको बिटमा थोरै लेखिदिए पनि पुग्थ्यो । कसलाई गुहार मागौँ ?

एउटा अनुहार सम्झेँ, अर्को अनुहार सम्झेँ । जुरुक्क उठेँ, थचक्क बसेँ । बाहिर गएँ, अनि फेरि भित्र फर्किएँ । सहयोगी भाइले ढोकाबाट चियाउँदै सोधे, ‘सर, चिया टक्र्याऊँ कि ?’

मैले भनेँ, ‘विष्णु, भोलि मलाई भाषण गर्न जानु छ । म होचाहोचा अनुहारतिर आफ्नो अग्लो अनुहार फर्काएर भन्ने छु–
आदरणीय महिला तथा सज्जनवृन्द,
...  ... ...  ...
...  ... ...  ...

धन्यवाद !’

ढोकाबाट चियाउने एकजना स्रोता पनि खै कता हराएछन् !