अनुकूल वातावरण, खानपिन, अभ्यास र संगतले अपूर्णांग जन्मेको व्यक्तिलाई पनि सफलताको सोपानतिर लैजान्छ भने प्रतिकूल वातावरण र प्रवृत्तिले शारीरिक एवं मानसिक रूपमा स्वस्थ व्यक्तिलाई पनि बरबादीतर्फ डोर्याएर लैजान्छ ।

खराब खानपान, संगत र पारिवारिक वातावरणले गलत गतिविधिलाई प्रवृत्तिमा बदलिदिन्छ । मस्तिष्कका न्युरोनहरूले व्यक्तिले लगातार गर्ने क्रियाकलापलाई पहिचान गर्न थाल्दछन् र ऊ जे गर्न चाहन्छ त्यही क्रियालाई आदतमा परिणत गरिदिन्छन् ।

कुनै किशोरवयकी लडकीले कविता लेख्न थालिन् भने उनको मस्तिष्कमा क्रमशः  काव्यात्मक तरंगहरू उठ्न थाल्दछन् । अनि, मस्तिष्कका तन्तुहरूले काव्य सिर्जनाका लागि आवश्यक ऊर्जा पैदा गर्न थाल्दछन् ।

कुनै विषयमा खोज र अनुसन्धानमा लागेको व्यक्तिको मस्तिष्कले उसलाई नयाँनयाँ खोजका लागि प्रेरित र उत्साहित गर्दछ । यौनप्रति ज्यादा उत्कण्ठामा रहने व्यक्तिलाई सूक्ष्म तन्तुहरूले अविरल रूपमा यौनबारे सोच्न बाध्य पारिदिन्छन् । 

अवश्य पनि उत्थानको मार्गभन्दा पतनको मार्ग नै सहज हुन्छ ।

कुनै पनि मनस्थिति प्रवृत्तिमा परिणत हुँदै जाँदा सम्बन्धित व्यक्तिले थाहा नै नपाउने गरी एउटा आदतको विकास हुन्छ । अचेतनले सदैव उज्यालोतिरभन्दा अँध्यारोमा लैजान चाहन्छ । उन्न्नतिको मार्ग कठिन भएको हुँदा त्यता प्रवृत्त हुन लामो समय लाग्छ ।

परिणामतः पतनतिर जान चाहने ग्रन्थी प्रबल हुन थाल्छ । कोही पनि कृष्णजस्तो पूर्ण छैन, हुन सक्तैन ।

शास्त्र भन्दछ– राम पनि पूर्ण थिएनन् । प्रत्येक मनुष्य अपूर्ण छ, कोही धेरै र कोही कम । त्यसैले शारीरिक र मानसिक कमजोरीअनुरूपको योग अभ्यास र अनुशासन चाहिन्छ ।

हरेक सकारात्मक ऊर्जालाई भंग गर्न एउटा नकारात्मक उर्जा तयारी हालतमा बसेको हुन्छ । यो जगत्को प्रत्येक नरनारी एक तपस्यारत विश्वामित्र हो ।

विश्वामित्रको तपस्या भंग गर्न एउटा इन्द्र सदैव तत्पर छ । मेनका नामकी अप्सरा व्यक्तिको ध्यान र प्रयत्नलाई भंग गराउन तत्पर नकारात्मक ऊर्जाको विम्ब हो ।

जुनसुकै क्रान्तिकारी व्यक्तिमा प्रतिक्रान्तिको भावना हुन्छ । स्वार्थी र मौकापरस्त तत्त्व उसको अचेतनमा लुकेर बसेको हुन्छ । राणाविरुद्ध क्रान्ति गर्ने अन्य राणाहरूले ऐना हेर्दा सायद आफ्नो शिरमा श्री ३ को श्रीपेच देख्थे ।

प्रत्येक व्यक्तिको मनको पल्लो कुनामा आफू पनि ‘राणा’ बन्ने सपना लुकेर बसेको हुन्छ । शोषक र सामन्तीका विरुद्ध मात्र होइन, राजालाई सिंहासनाच्युत गर्ने प्रतिज्ञा गरेको कथित जनवादी क्रान्तिको नेतृत्व वर्गमा आफैँ सिंहासनस्थ हुने सपना थियो ।

हरेक परिवर्तनको अभियानमा सरिक व्यक्तिको अचेतनमा अरूले मस्ती गरेको देखेर त्यतै पो लाग्नुपर्छ कि भन्ने भावना प्रच्छन्न रूपमा बसेकै हुन्छ । सबै परिश्रमयुक्त कार्यमा एउटा पश्चात्ताप र गुमेको अवसरको सम्झना रहिरहेको हुन्छ ।

एउटा अध्ययनशील किशोर कापी किन्न भनेर बजारतिर जाँदै छ । बाटामा ऊ के देख्छ भने उसका समवयी केटाहरू सडकपेटीमा ढलिमली गर्दै चरेस सेवन गरिरहेका छन् । परिचित छिमेकी साथीहरू हुन् । 

‘आइज साथी, तेरो दुनियाँभन्दा हाम्रो दुनियाँ रमाइलो छ ।’ आह्वानमा मिठास थियो ।

वर्षौँ मिहिनेत गरेर पढेपछि पनि फेरि अर्को मिहिनेतको जन्जालमा फसिने त हो । परिश्रमको अन्त्य नै नहुने एकबारको जुनीमा तयारी हालतको मस्ती र त्यसमा पनि रसिला यार दोस्तहरूको मधुर आह्वान ।

किशोर यसो उभिएर सोच्न थाल्यो । धन्न उसका न्युरोनहरू पढाइमा प्रवृत्त भइसकेका थिए । धन्न उसको दिमागका तन्तुहरू विवेक प्रयोग गर्नमा सिपालु थिए ।

ऊ सरासर घरतिर लाग्यो । सुदृढ धारणा नभएका ठिटाहरू बिग्रेर गए । सुदृढ धारणा भएको हुँदा त्यो किशोर जोगियो । परन्तु, ऊ बारम्बार त्यही बाटो भएर हिँड्न थाल्यो र त्यसै गरी आह्वान भइरह्यो भने के होला ?

अन्धभक्तिमा आधारित धार्मिक कट्टरवाद र अति राष्ट्रवादको नाराले मानिसको मस्तिष्कलाई सबैभन्दा ज्यादा प्रभाव पार्दछ । विशेष गरेर बेरोजगारी र निराशाको पीडाले ग्रस्त युवाहरूलाई ती माध्यमबाट एउटा ‘प्लेटफर्म’ प्राप्त हुन्छ ।

उनीहरूको मनमा धार्मिक या राष्ट्रिय भावुकता र कदाचित उग्रताले भरिएका भाषणहरूको गहिरो प्रभाव पर्छ । उनीहरू त्यसैमा लहसिन थाल्छन् र तर्क एवं तथ्यको निर्मम खारेजी हुन्छ । अनि, क्रमशः अन्य व्यक्तिहरूमा पनि त्यही नै सच्चा र सम्यक मार्ग हो कि भन्ने सोच पलाउन थाल्दछ ।

मनुष्यको मनमा शान्त र शालीन गतिविधिभन्दा उग्रताको प्रभाव त्वरित र गहन हुन्छ ।

मस्तिष्क नकारात्मक कुरामा बढी सक्रिय हुन्छ । कोही अल्छी हुँदै गयो भने दिमागले पनि त्यस आलस्यमा उदार सहयोग पुर्याउन थालिहाल्छ । एउटा बालक पढ्नमा भन्दा भिडियो गेम खेल्नमा रुचि राख्दछ । किनकि, पढेर हुने रमाइलो आन्तरिक हुन्छ र धेरै समय कुर्नुपर्छ ।

भिडियो गेमको रमाइलो तत्काल प्राप्त हुन्छ । त्यसैले त बालबालिकाको भविष्य अभिभावकको हातमा छ । गलत हातमा पर्यो भने जतिसुकै बलियो इन्जिन भएको गाडी पनि दुर्घटनामा पर्दछ ।

कुनै डाक्टर एकदमै सिपालु हुन्छ र कुनै अलिकता कमजोर । कुनै इन्जिनियरले सही तवरले कुरा बुझेर काम गर्दछ भने कुनै भने आजीवन अलमल्ल परिरहन्छ । ऊ निर्णय नै गर्दैन या गरे पनि गलत निर्णय गर्छ ।

वास्तविकता के हो भने ऊ इन्जिनियरिङ पढ्न जन्मेको नै होइन । उसका मस्तिष्कका न्युरोनहरू सायद अरू नै कुनै क्षेत्रका लागि फिट थिए ।

कुनै एउटा किशोर छ । टाठो पनि छ । ऊ चित्र बनाइरहन्छ । चित्रकै बारेमा सोच्छ र चित्रमै रमाउँछ । किन्तु, उसका मातापिताको ध्यान पल्लो घरको झ्यालमा छ, जहाँबाट एउटा डाक्टरी पढ्दै रहेको विद्यार्थीका मातापिता सानले बाहिरको संसार चियाउँछन् ?

धनाढ्य पिताले छोराले ‘नाइँ नाइँ’ भन्दाभन्दै पनि जबर्जस्ती पाइलट पढ्न पठाए । ऊ बडो मुस्किलले कोर्स पूरा गरेर फर्क्यो र जहाज उडाउन पनि थाल्यो । उसलाई विमान उडानमा कत्ति पनि रुचि थिएन । रिस उठेको बेलामा भन्ने गर्थ्यो– कुन दिन खसालिदिन्छु !

निरन्तर अभ्यासले ऊ असल पाइलट बन्न सक्थ्यो, किन्तु उसले इमानदार अभ्यास गर्नै सकेन । सायद खराब पाइलट बन्न विवश थियो ऊ । नभन्दै एक दिन उसले उडाइरहेको विमान आकाशबाट धर्तीमा खस्यो । 

स्टिफेन हकिङका मातापिता उनलाई डाक्टर बनाउन चाहन्थे । तर, हकिङले त्यो प्रस्तावलाई अस्वीकार गरेर फिजिक्सतिर लागे । उनले भनेका छन्, ‘सायद मलाई फिजिक्सतिर डोर्याउने प्रेरणा पूर्वनिर्धारित थियो । सायद मेरो निर्णय मेरै नियन्त्रणमा पनि थिएन ।’

मेधावी भएको हुनाले उनलाई डाक्टर बन्न पनि उस्तो कठिन हुने थिएन होला । किन्तु, सायद डाक्टरी पेसा उनका लागि एउटा बन्धन हुने थियो । उनी काम त डाक्टरको गर्दथे होला, तर सोच्दथे सायद ब्रह्माण्डको बारेमा ।

यहाँ म एउटा प्रसंग जोड्न चाहन्छु । यही निबन्धको पहिलो भाग प्रकाशित भएपछि मेरा प्रिय मित्र राजीव घिमिरेले प्रेरक प्रतिक्रिया दिँदै लेख्नुभयो, ‘गजबको लेख, गहन विषय ! यसरी सोचेर यति सरल भाषामा लेख्न सक्ने कमै होलान् ।’

उहाँले अगाडि लेख्नुभयो, ‘प्रारब्धले कसरी काम गर्छ ? कुनै नियमलाई ‘फलो’ गर्छ भने त्यो ‘नियमित’ भयो, प्रारब्ध भएन । कुनै नियमलाई फलो गर्दैन भने त्यो केबल ‘र्यान्डमनेस’ मात्र भयो । विज्ञानमा र्यान्डमनेस छ, प्रारब्ध छैन । र्यान्डमनेसमा पूर्वनिर्धारित नियम हुँदैन । कुन शुक्राणुले कुन डिम्बलाई सेचनका लागि छान्छ भन्ने कुरामा र्यान्डमनेस हुन्छ होला । भौतिक विज्ञानले पनि र्यान्डमनेसलाई स्वीकार गरेर ‘ब्रउनियन मोसन’ जस्ता सिद्धान्त विकास गरेको छ ।’

उहाँको प्रतिक्रियामा मैले लेखेको थिएँ, ‘विज्ञान नियोजित हुँदैन । पक्षपात गर्दैन । पाप र धर्मको अभिलेख राख्दैन । विज्ञान कल्पित ईश्वरजस्तो कथित चेतन तत्त्व होइन ।

तथापि, र्यान्डमली नै भए पनि भोग्ने व्यक्तिको हकमा त त्यही प्रारब्ध भयो । प्रारब्धका धेरै अर्थ छन्, यस लेखको हकमा त्यसको अभिप्राय भाग्य हो । आकस्मिक रूपमा नै किन नहोस्, कसैलाई त्यही नै प्राप्त भयो ।

सायद अस्तित्ववादले त्यसै हुनाले जीवनलाई विसंगत भन्यो । विसंगतपूर्ण र निरर्थक नै भए तापनि जीवन एक वास्तविकता हो । यो वास्तविकता स्वीकार गरेर कर्ममा सरिक हुनुबाहेक अर्को उपाय छैन भन्ने मेरो मनसाय हो ।

कमजोर मानसिक र शारीरिक दशा लिएर जन्मेको मनुष्यले बढी परिश्रम र अभ्यास गर्नुपर्यो भन्ने मनसाय हो । ईश्वरलाई आड बनाएर नै किन नहोस्, कोही सदाचारी, कर्मशील र करुणामय हुनसक्छ भने त्यो पनि उचितै हो भन्ने मनसाय हो ।

यो निबन्ध फिजिक्स नबुझेको तर फिजिक्समा निष्ठा राख्ने मान्छेले लेखेको हो । मलाई यति थाहा छ कि राजीव सरले यो निबन्ध लेखेको भए यसरी लेख्नुहुने थिएन । यस्तो विषयमा लेख्ने अधिकारित्व ममा छैन । किन्तु, संसार यस्तै अधिकारित्वहीन अधिकारले भरिएको छ । र, सायद साहित्यको विकास पनि त्यही क्रममा हुँदै गयो ।

साँच्चै भन्छु सर, यो लेख्दालेख्दै लेखिन गएको रचना हो । चारजनाको आँखा पर्यो भने पनि सार्थकै होला र विज्ञान र अध्यात्म मान्ने दुवैलाई न्याय होला भन्ने सोचेर सार्वजनिक गरेको हुँ ।’

मानिसको प्रारब्ध कति अनिश्चितरूपले निर्धारित रहेछ भन्ने कुरालाई ‘ब्राउनियन मोसन’को सिद्धान्तले झनै पुष्टि गरेको छ । यसले त मनुष्यलाई झनै परिश्रमी र अभ्यसित हुन बाध्य पारेको छ ।

राजकुमार सिद्धार्थबाहेक कतिपय अरू मानिसमा पनि बुद्ध बन्ने चेतना थियो होला । किन्तु, उनीहरूका साथमा अनुकूल परिस्थिति थिएन । सिद्धार्थ राजाका छोरा अर्थात् हुनेवाला राजा थिए । सांसारिक सम्पदा र वैभवको भरमार थियो ।

परन्तु, उनले बुलन्द आवाजमा घोषणा गरे– जीवनमा दुःख छ ।

बुद्धभन्दाअघि पनि अनगिन्ती मानिसले जीवनमा दुःख छ भनी नै रहेका थिए । परन्तु, एउटा अकिञ्चन झोपडीवासीले दुःख छ भन्नु र समस्त ऐश्वर्यका स्वामी राजपुत्रले दुःख छ भन्नुमा ठूलो भिन्नता थियो ।

सर्वसाधारण प्रजाले त के बुझेका थिए भने दुःख भन्ने कुरा दरिद्रहरूको पेवा हो । किन्तु, सौन्दर्य, शील, सौभाग्य, सम्पत्ति र सत्ताका मालिक राजकुमारले नै ‘दुःख छ’ भनेर घोषणा गर्दा आममानिसमा दुःखको व्यापकता र गहिराइको महसुस भयो ।

सर्वदा सुखको सागरमा डुबुल्की मार्छन् भनेर मानिएका राजालाई पनि दुःख रहेछ । राजाले पनि सारा सम्पदा र सौभाग्य परित्याग गरेर आधा रातमा सुटुक्क जोगी हुने अभिलाषाले महाभिनिष्क्रमण गर्न सक्दा रहेछन् ।

सामान्य प्रजाजनले पनि सहजै सिद्धार्थको कुरामा विश्वास गरे र उनलाई ‘बुद्ध’ भनेर पुकार्न थाले । कपिलवस्तु राजदरबारको एउटा सामान्य नोकरले ‘दुःख छ’ भन्दै त्यसको निवारणबारे उपदेश दिन थालेको भए को पत्याउँथ्यो ?

प्रह्लाद, ध्रुव, राम, कृष्ण, युधिष्ठिर र परीक्षित सबै उच्च घराना र इज्जतदार परिवारका सन्तान थिए । उनीहरूका वाणी र सत्यवादको हाईहाई भयो । वीरता, रूप, सीप र शालीनताको निकै प्रशंसा भयो ।

उनीहरू हतियार लिँदा पनि, हतियार त्याग्दा पनि, सदाचार पालन गर्दा या नगर्दा पनि, छलकपट गर्दा पनि र अनाहक जुवा खेल्दा पनि प्रजा र कविका समेत प्यारा नै भए ।

अष्टावक्र र सुदामाजस्ता दरिद्र ज्ञानीहरूको वर्णन त पौराणिक साहित्यमा प्रसंगवश मात्र गरिएको छ । त्यो एकप्रकारले गरिबीको गौरवीकरण हो, ताकि मनुष्यलाई गरिबीमा पनि सन्तोष मिलिरहोस् ।

शान्तिकाल, राजनीतिक स्थायित्व र यथास्थितिवादको वर्चस्व रहेको समयमा साधारण र गरिब परिवारको मानिस अगाडि आउनै पाउँदैन । ऊ अगाडि आउन कि क्रान्ति हुनुपर्छ या सच्चा लोकतान्त्रिक समाजको स्थापना ।

कृष्ण अपार क्षमता, ज्ञान र ऐश्वर्यका प्रतिरूप थिए । उनले जोरजाम गरेको सरजामबाट सारा कुटुम्बहरू मालामाल भए । किन्तु, उनीहरूको स्वभाव र शालीनता मालामाल हुन सकेन ।

कृष्णबाट प्रणीत सम्पदा र शक्तिले गर्दा उनीहरूले कुनै परिश्रम नै गर्नु परेन । परिस्थितिले गर्दा सद्दे मानिसहरूको बुद्धि पनि अभिमान र अनाचारमा प्रवृत्त भयो र अहंकार आदत बनेर गयो ।

महाभारतको युद्ध समाप्त भएपछि गान्धारीले कृष्णलाई दिएको श्राप त एउटा विम्ब मात्र हो । कृष्णले यदुकुलको ‘डेस्टिनी’ महाविनाश हो भन्ने बुझेका थिए । त्यसैले त्यो हदको दर्दनाक अभिशापमा पनि उनी प्रसन्न मुद्रामा मुस्कुराइरहे । 

यदुकुलका सम्यक मस्तिष्कका धनी मानिसहरू पनि खराब वातावरण, संगत र अभिमानको हुलहालमा परे । अभिमानको हुलमुल बडो विनाशक हुन्छ ।

शारीरिक, मानसिक र आर्थिक अवस्था दुरुस्त भएका मानिस पनि खराब प्रवृत्तिका कारण कसरी विपत्तिमा पर्छन् भन्ने थाहा पाउन चाहनेले महाभारत मात्र पढे पुग्छ ।