लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने विश्वव्यापी अभियान–२०८० को अवसर पारी मैले यो लेख लेखेका छु । जुन अभियानको अवधि हरेक वर्षको नोभेम्बर २५ देखि १० डिसेम्बरसम्म रहेको छ । ‘घर शान्ति नै विश्व शान्तिको आधारः दिगो विकासका लागि लैङ्गिक हिंसारहित समाज’ भन्ने नाराका साथ मङ्सिर १० गतेबाट देशभर लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने अभियान सुरु भएको छ ।

लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने अभियानको शुरुवात महिलाविरूद्धको हिंसा अन्त्यका लागि सन् १९९१ मा सेन्टरफोर ओमन्स ग्लोवल लिडरसिपको सहयोगमा विभिन्न २३ देशका उत्साहित महिला अधिकारकर्मी समूहले गरेको थियो । 

महिला हिंसा भन्नाले सामान्यतया महिलामाथि हुने अनेक प्रकारका हिंसालाई बुझिन्छ । महिला हिंसा विश्वव्यापी रूपमा गम्भीर र व्यापक समस्या हो । यो शारीरिक, यौनजन्य, भावनात्मक र आर्थिक दुर्व्यवहारसहित विभिन्न रुपहरुमा प्रकट हुन सक्छ । 

महिलाविरुद्ध र महिला भएकै कारणले हुने सम्पूर्ण हिंसात्मक कार्य महिलामाथि हुने हिंसा हुन् । महिलाविरुद्धको हिंसा सार्वजनिक वा निजी जीवनमा लिङ्गका आधारमा हुने हिंसाजन्य कार्य हो, जसले महिलालाई शारीरिक, यौनजन्य वा मानसिक क्षति वा पीडा पुर्याउँछ । यसअन्तर्गत त्यस्तो कार्य गर्ने धम्की, दबाब र स्वेच्छाचारी रुपमा महिलाको स्वतन्त्रतामा बन्देज गर्ने कार्यसमेत पर्छ ।

यति भन्दै गर्दा महिला हिंसाको सुरुवात कसरी भयो भन्ने कुरा बुझ्न जरूरी छ ।

नोभेम्बर–२५ लाई महिलामाथि हुने हिंसाविरुद्धको दिवसका रुपमा मनाउनुका पछाडि यसको छुट्टै इतिहास छ  । गणराज्यको एकै परिवारको ३ दिदी बहिनीहरुको हत्यासँग जोडिएको छ  । मिरावल परिवारमा जन्मेका ३ दिदी–बहिनीहरु राजनीतिक कार्यकर्ता थिए । तानाशाही सरकारले सन् १९६० मा उनीहरुको निर्मम हत्या गरेको थियो  ।

सन् १९२४ मा पेटिया १९२७ मा मिनर्भा र १९३५ माभिरीयाको जन्म भएको थियो  । यी तिनै जना दिदी–बहिनी आफ्ना मुलकमा शिक्षित र सचेत महिलाको रुपमा परिचित थिए । अन्याय नसहने स्वभावका ती दिदी–बहिनी तत्कालीन जुत्रिलो तानाशाही सरकारको विरुद्धमा थिए । यिनीहरुको विवाह पनि राजनीतिक व्यक्तिहरुसँग भएको थियो । तर यिनीहरु आफ्नो पतिभन्दा पनि बढी चर्चामा थिए । तत्कालीन सरकारले तिनै दिदी–बहिनी र उनको परिवारलाई राज्यद्रोहको आरोप लगाएको थियो  ।

उनीहरु पटक–पटक जेल परिरहेका थिए । जेलमा पाउने यातना खेप्दाखेप्दै पनि यी दिदी–बहिनीहरुले तानाशाही सरकारको विरोध गर्न छाडेनन् । यसै क्रममा सन् १९६० नोभेम्बर २५ मा गरिएको हत्यासँग जोडिएको छ  । 

त्यसैले यसलाई ल्याटिन अमेरिकी देशमा महिला हिंसाविरुद्धको दिवसको रुपमा मनाउन थालिएको हो । यसरी यी तीन दिदी–बहिनीहरुको हत्यालाई महिलाविरुद्धको हिंसाका रुपमा लिई महिला अधिकारकर्मीहरु उनीहरुको सम्झनामा अनेक कार्यक्रम आयोजना गर्दै मनाउने परम्पराको सुरुवात गरिएको हो  ।

ल्याटिन अमेरिकी देशमा महिला हिंसाविरुद्धको हिंसाको रुपमा लिई महिलावादीहरुद्वारा उनीहरूको सम्झनामा विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गर्दै मनाउने परम्पराको सुरुवात गरिएको हो । पछि, सन् १९९९ मा संयुक्त राष्ट्रसंघद्वारा यसलाई आत्मसात् गरी नोभेम्बर २५ को दिनलाई संसारभर नै महिलाविरूद्धको हिंसा अन्त्यका लागि अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रुपमा स्थापित गरियो ।

साथै सन् १९९१ मा नै क्यानाडाका युवाहरुले सेतो रिबन बाँधेर यो दिवस “म हिंसा सहन्न, आफू पनि गर्दिन, र देखेमा प्रतिकार गर्छु” भनी सेतो रिबन अभियान संचालन गरेका थिए । उक्त समयदेखि सेतो रिबनलाई लैङ्गिक हिंसाविरुद्ध प्रतिवद्धताको प्रतीकका रुपमा प्रयोग गर्दै आएको पाईन्छ ।

मिरावल परिवारका तीन दिदी बहिनीको सामूहिक हत्याले उनीहरुका सर्मथक अनुयायीहरु चूप लागेर बस्न सकेनन् । ‘शोकलाई शक्तिमा बदल्ने प्रण’ गर्दै आन्दोलनलाई सशक्त बनाए  । हत्यापश्चात् त्रिजिलो सरकारको अन्त्य भई डोमेनिकन स्वतन्त्र गणराज्य बन्यो  । यी दिदी–बहिनीको सामूहिक रुपमा गरिएको हत्यालाई महिलाविरुद्धको हिंसाका रुपमा लिइयो  । यिनै दिदी–बहिनीका सम्झनामा दिवस मनाउन थालिएको हो । 

मुलुकभरि नै उनीहरुको योगदानको चर्चा भयो । यिनै दिदी बहिनीको सम्झनामा धेरै पुस्तकहरु लेखिए । डोमेनिकन जनताले यो हत्यालाई लिगका आधारमा महिलाविरुद्ध गरिएका राजनीतिक हिंसाका रुपमा लिई नोभेम्बर २५ लाई महिलाविरुद्ध हिंसा दिवसको रुपमा मनाउने सुरुवात गरियो ।

विस्तारै यसको प्रवाह अन्य देशहरुमा पनि पर्न गयो र अरु देशले पनि यस दिनलाई महिला हिंसाविरुद्धको दिवसका रुपमा मनाउन थाले । डोमेनिकन सरकारसहित ७४ देशहरुले उक्त दिनलाई महिला हिंसाविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रुपमा मनाउन संयुक्त राष्ट्र संघमा प्रस्ताव राखे । 

सन् १९९९ डिसेम्बर १७ का दिन संयुक्त राष्ट्रसंघको महासभाले उक्त प्रस्ताव सर्वसम्मत् पारित गरीयो । तत्पश्चात् उक्त दिवसले अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता पायो । सन् २००० देखि २५ नोभेम्बरलाई महिला हिंसाविरुद्ध अन्तराष्ट्रिय दिवसका रुपमा संसारभरि मनाउन थालियो ।

लिखित इतिहास नियाल्दा नेपालमा महिलाविरुद्ध हुने हिंसाका सम्बन्धमा आवाज उठाउने प्रथमः महिला योगमाया न्यौपाने हुन् । वि.स. १९२५ मा नेपालको पूर्वी पहाडको भोजपुरमा जन्मेकी उनले तत्कालीन नेपालको समाजमा महिलामाथि हुने गरेका अन्याय, अत्याचार र कुसंस्कारविरुद्धमा सामाजिक परिर्वतन र महिला अधिकार स्थापनाका लागि सशक्त रुपमा आवाज उठाएकी थिइन । उनले समाजमा रहेका पितृसत्तात्मक सोच, सामाजिक मूल्य–मान्यता, शोषण, जातीय विभेद र चरम लैगिंक विभेदविरुद्ध अभियान संचालन गरेकी थिइन  ।

संयुक्त राष्ट्रसंघ सन् १९४८ मा पारित मानवअधिकारसम्बन्धी विश्वव्यापी घोषणापत्रले महिलाको विशेष अधिकारहरुको व्यवस्था गरेको छ । संयुक्त महासभाले १६ डिसेम्बर सन् १९८९ मा पारित महिलाविरुद्ध हुने सबै प्रकारका भेदभाव उन्मूलनसम्बन्धी महासन्धि सिड) र सन १९९५ मा चौथो विश्व महिला सम्मेलनबाट पारित बेइजिङ घोषणापत्र संयुक्त राष्ट्रसंघ सुरक्षा परिषदले पारित गरेको प्रस्तावना प्रभावकारी कार्यान्वयनका अभावमा महिलाविरुद्धको हिंसाले समाजमा जरो गाडिरहेको छ  । 

पुरुषवादी सोच व्यवहार र मान्यता हिंसाप्रतिको मौनता यतिबेलासम्म पनि तोड्न सकिएको छैन । महिलाविरुद्ध हिंसा महिलाको मात्र नभई सबैको समस्या हो । महिला हिंसाले महिलालाई मात्र नभई व्यक्ति परिवार र सिंगो समाजको विकास र उन्नतिमा समेत अवरोध श्रृजना गरेको छ  ।

महिलाविरुद्धको हिंसा मुख्यतः लैंगिक भिन्नताका कारणले हुन्छ । अधिकांश महिलाहरु पुरुषबाट पीडित हुन्छन् । नेपालमा विद्यमान सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक तथा सांस्कृतिक संस्कारका कारण महिलाले विभिन्न खालका हिंसा विद्यमान छन् ।

जस्तै, घरेलु हिंसा, शारीरिक हिंसा, मानसिक हिंसा, भावनात्मक हिंसा, आर्थिक हिंसालगायत यौन दुर्व्यव्हार तथा कुप्रथाहरु वादी, झुमा, बोक्सी आदि हिसांहरुबाट पीडित हुनु परेको अवस्था छ  । यसरी महिलाविरुद्ध हुने यस्ता हिंसा देशव्यापी रुपमा जगडिएर रहेका छन् ।

सन्धि–महासन्धि र नीतिहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयनको अभावका कारण महिलाविरुद्ध हुने हिंसाले आज पनि विश्वव्यापी रुपमा जरा गाडेको छ । विद्यमान सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक संरचनामा महिलाहरुलाई पछाडि पारिएको छ  । 

नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्म महिला हिंसाविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय दिवसलाई एक दिनमा मात्र सीमित नराखी १६ दिनसम्म विभिन्न अभियानका साथ मनाउने गरेको पाइन्छ । १६ दिने अभियानअन्र्तगत पनि विभिन्न दिवसहरू पर्छन् । 

यी दिनहरूमा पर्ने दिवसहरु जस्तै नोभेम्बर २५ महिला हिंसाविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय दिवस, नोभेम्बर २९ महिला मानवअधिकार रक्षकहरुको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस, डिसेम्वर १, विश्व एड्स दिवस डिसेम्बर ३, विश्व अपाङ्गता दिवस, डिसेम्बर ५ विश्व स्वयंसेवक दिवस, डिसेम्बर ६ महिला शहिदहरुको सम्मान दिवस, डिसेम्बर ७ अन्तर्राष्ट्रिय नागरिक उड्डयन दिवस, डिसेम्बर ९ भ्रष्टाचारविरुद्धको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस, डिसेम्बर १० अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवस पर्छन् । 

क्यानाडाको मन्टियलमा मानवअधिकारको आवाज उठाउँदा त्यहाँको सरकारले १४ जना अधिकारकर्मी महिला मारिएको सम्झनामा यो अभियानलाई १६ दिने अभियानको रुपमा मनाउँदै आएको हो  ।

यसरी अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा महिला हिंसाविरुद्ध आवाज उठाइरहँदा पनि संसारमा हरेक तीनजनामध्ये एकजना महिलाले आफ्नो जीवनकालमा कुनै न कुनै प्रकारको हिंसा भोग्छन् । यस्तो हिंसामा संलग्न पीडक महिलाले चिनेको, माया गर्ने र विश्वास गर्ने व्यक्ति हुने गर्छन् । हरेक दिन महिलाले व्यक्तिगतदेखि सार्वजनिक क्षेत्रमा कुनै न कुनै प्रकारको हिंसाको सामना गरिरहनुपरेको स्थिति छ ।

महिलाविरुद्धको हिंसा संरचनागत विभेदको परिणाम हो । यस विभेदको अन्त्यका लागि राज्यका हरेक संरचनामा रहेको पितृसत्तात्मक सोच र मूल्य–मान्यताको अन्त्य जरुरी छ । लैङ्गिक समानता, महिलाको आफ्नो शरीरमाथिको निर्णय र गतिशिलताको अधिकार सुनिश्चित नभएसम्म महिलाहरू स्वतन्त्र र मर्यादित जीवन यापन गर्न पाउने अधिकारबाट वञ्चित हुन्छन् ।

यसर्थ, नेपालको संविधान, नेपाल सरकारले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा गरेका प्रतिबद्धताहरु पूर्ण पालना गर्दै, महिला भएकै कारणले भोग्नुपर्ने विभेद तथा हिंसाको अन्त्य गर्ने वातावरण तयार गर्नुपर्ने जरुरी छ ।
(लेखक मध्यपश्चिम विश्वविध्यालय कानुन संकायमा अध्ययनरत छिन् ।)