बीपी जन्मेको एक सय दश वर्ष पुगेको सन्दर्भ पारेर नेपाली कांग्रेसले पार्टी कार्यालय सानेपामा ‘बीपी साहित्य महोत्सव—२०८०’ आयोजना गरेको रहेछ । बीपीसँग सम्बन्धित केही नयॉ पुस्तक पनि पाइन्छ कि भनेर म एकजना मित्रसहित त्यहाँ पुगेको थिएँ ।

अन्तरक्रिया पनि जारी थियो । मञ्चमा आगन्तुक अतिथिहरू बोल्दै थिए बीपीका बारेमा । मलाई उनीहरूका विश्लेषणले निराश बनाउँथ्यो । त्यसैले त्यता जाने रुचि भएन ।

पछि पत्रिकामा उनका परिवारका सदस्यहरूको बीपीसँगका संस्मरणका केही विवरण भने पढेँ ।

मैले भोला चटर्जीको ‘विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला’सम्बन्धी पुस्तक खोजेको थिएँ, तर साझा प्रकाशनको काउन्टरमा बसेका व्यक्तिले बोल्ने पनि जाँगर देखाएनन् । भर्खरका ठिटा थिए । भन्दै थिए, ‘सिद्धियो । भोलि आउन सक्छ ।’

यस्तो लाग्थ्यो– उनले बीपीलाई अहिलेका लेखक तथा नेताहरूजस्तै ठाने । सायद उनले बीपीको कुनै पुस्तक पढेकै थिएनन् ।

म भने त्यहाँ साँच्चिकै थप केही सामग्री पाइएला कि भनेर गएको थिएँ । तर, सबैभन्दा उपेक्षित त्यहाँ त्यही पुस्तक प्रदर्शनी थियो । कतिसम्म भने त्यहाँ बीपीको ‘जेल जर्नल’ र ‘आत्मवृतान्त’ समेत थिएन ।

मैले जिज्ञासा राख्दा भन्दै थिए, ‘अघि भर्खर हामीलाई फोन गरेर किताब राख्दिनु भनेका थिए । साझामा भएका केही किताब खोजतलास गरेर यतिसम्म गरियो । के गर्नु, हैरान भइएको छ ।’ उनमा बोल्ने पनि जाँगर थिएन । 

मैले धेरै वर्षअगाडि पढेका बीपीका दुई पुस्तक पुनः किनेँ, ‘हिटलर र यहूदी’ अनि ‘सुम्निमा’ । साथीले पनि यिनै दुई पुस्तक किने ।

साथीको अन्तरक्रियामा बस्ने मन रहेछ । म भने नेताका चुरीफुरी अनि वक्ताका दृष्टिकोणविहीन सतही उत्तर सुनेर सोच्दै थिएँ– साँच्चिकै बीपी आफैँले बोलेको भए यी प्रश्नको उत्तर के आउँथ्यो होला ? सायद यही नै हुनुपर्ने थियो यो पुस्ताको परिकल्पनाको बीपी बहस ।

साहित्य र राजनीति दुवैमा जब देशमा बीपी बहस चल्छ, मलाई यो कुरा एकदमै खट्किन्छ । मैले बीपीका उपलब्ध प्रायः सबै कृति पढेको छु । हिटलर र यहूदी भने कलेजको सुरु अवस्थातिर पढेको थिएँ ।

घरमा आएपछि हिटलर र यहूदी फेरि पढ्न सुरु गरेँ । आजभन्दा झन्डै साठी वर्षअगाडि लेखिएको यो पुस्तक बेजोड छ । विभिन्न पात्रहरूमार्फत बीपीले उपन्यासमा प्रस्तुत गरेको दृष्टिकोण र विचारको मनोविश्लेषण अद्भुत छ ।

पात्रहरूको चयन सशक्त छ । पढ्दा त्यही देशमा पुगेर हेरेको र अनुभव गरेको जस्तै लाग्छ । उपन्यासमा फरक मानवका फरक मनोविज्ञानहरू ठ्याकै छुट्टाछुट्टै मानिसहरूले व्यक्त गरेजस्तो लाग्छ । घटना, स्थान र परिवेश बिलकुल यथार्थजस्तो लाग्ने उपन्यासमा ।

पानीजहाजमा गरिएको लामो (एघार दिन) यात्राभित्रका विभिन्न पात्रहरूबीचको बहस र रोमान्स । लामो यात्राका क्रममा मानव मस्तिष्कभित्र गुज्रिने अनेकैँ मनोभावहरू । परस्त्रीसँगको यौनसंसर्ग र त्यसको मनोविश्लेषण ।

आफ्नी जीवनसँगिनीप्रतिको माया, प्रेम र कर्तव्य । धेरै घटना र परिवेशमा फरक प्रकृतिले प्रकट हुने यौनमनोविज्ञान र त्यसको भोग कति सामान्य रूपमा लेखकले प्रस्तुत गरेका छन् उपन्यासमा ।

के साँच्चै लेखक स्वयम् नै उपन्यासका प्रमुख पात्र हुन् त ? हुन त प्रमुख पात्र (म) क्यान्सरको राम्रो उपचारको खातिर भारतदेखि लन्डनसम्मको यात्रा अनि काठमाडौंदेखिको बन्दोबस्ती लेखकसँग मिल्दोजुल्दो छ ।

तर, यी लेखक (बीपी) महान् द्रष्टा हुन् । उनको समग्र सामाजिक, राजनीतिक चेत र विश्लेषण त्यस समयको कुरा छाडौँ, आजसम्म पनि यति सशक्त यस देशमा अरू देखिँदैनन् ।

पुस्तान्तरणको सर्वव्यापी नियमले भन्न त भन्छ– आउने पुस्ता अझ सशक्त र बुद्धिमान् हुनेछ । साँच्चिकै कल्याणकारी राजनीतिको खातिर त यो देशमा नेताको सरापै परेको रहेछ । यो लेखकीय स्वरूप र गुण भएको नेता यो देशमा सायद आजसम्म जन्मेन ।

प्रतिभा वंशाणुगत पुस्तान्तरण हुन्थ्यो भने मलाई अन्तरक्रियाको अन्तिम दिन त्यहाँ जाने इच्छा हुन्थ्यो । तर, म विश्वस्त थिएँ, बीपीका परिवारिक सदस्यहरूले त्यस्तै नै अनुभव सुनाउनेछन्– बीपीसँग बजार घुमेको, पाइन्ट किन्न खोज्दा बीपीले किन्न नदिएको, घरमा आउने मान्छेको भीड आदि इत्यादि ।

हामीलाई त बीपीले जस्तो देख्ने, लेख्ने र गर्ने मानिस, लेखक र नेता चाहिएको हो ।

त्यस बेलाको हिटलर र यहूदीको घटना तथा कथाहरू त सामान्यतः सबैलाई थाहा नै छ । कसरी हिटलरले बर्बरतापूर्वक यहूदीहरूको हत्या गरे, ग्यास चेम्बरभित्रको आततायी नृसंस हत्या । 

मानिसको शरीरको बोसो पग्लिएर भट्टीमा दन्किएको आगोको लप्का । पढ्दा आङ नै जिरिंग हुने घटनाको बयान उपन्यासमा जीवन्त देखिन्छ ।

त्यसभन्दा पनि बढी उपन्यासमा पृथक् मनोविज्ञानको सूक्ष्म मनोविश्लेषण । बाँकी समय बीपीले किताबै मात्र लेखेको भए अरू कस्ताकस्ता पुस्तक लेख्थे होलान् !

जस्तो, यही उपन्यासमा हिटलरले त्यसो नगरेको भए उसको कर्तव्य के थियो त ? हिटलरलाई किन एक बंगालीले समर्थन गर्छ ? उपन्यासको प्रमुख पात्रलाई हिटलरले सपनामा किन आफ्नो कर्तव्य यही नै थियो भन्ने बोध गराउँछन् ?

साझा प्रकाशनले लेखेको छ, ‘यो पुस्तक बीपीको अपूर्ण पुस्तक हो । पूरा नभएको पुस्तक । मुख्य पात्र इजरायल ओर्लिएपछि उपन्यास टुंगिएको छ । सायद त्यस बेला बचेखुचेका यहूदीहरू आफ्नो देश इजरायल फर्कंदै थिए ।’

एकछिन म पनि सोचमग्न भएँ– साँच्चिकै बीपीले अब इजरायल यात्राअगाडि भेटेका र थप भेटिने पात्रहरूमार्फत कसरी मनोविश्लेषण गर्थे होलान् ?

(उपप्राध्यापक/त्रिभुवन विश्वविद्यालय)