काठमाडौं ।  पछिल्ला वर्षहरुमा नेपालको पश्चिम क्षेत्र (मर्स्याङ्दी नदीदेखि सुदूरपश्चिमसम्म) मा ठूलो भूकम्प नगएकोले त्यहाँ भूकम्पको जोखिम बढी रहेको तर्क भूकम्पविदहरुले गर्दै आएका छन् । खासगरी २०७२ वैशाख १२ गते गोरखाको बारपाकलाई केन्द्रविन्दु बनाएर ७.६ म्याग्निच्युडको विनाशकारी भूकम्प गएपछि नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा भूकम्पको जोखिम बढी रहेको बताइँदै आइएको छ ।

त्यसो त भूकम्प यति नै बेला यति म्याग्निच्युडको जान्छ भनेर ठोकुवा गर्न सकिँदैन ।  तर अनुसन्धानले भूकम्पको जोखिम कहाँ बढी र कम छ भन्ने देखाउँछ । र, त्यो जोखिम कतिबेला बाहिर आउँछ भन्न सकिंदैन । 

खानी तथा भूगर्भ विभागका महानिर्देशक रामप्रसाद घिमिरेले बिहीबार बिहान बसेको विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन राष्ट्रिय परिषद्को बैठकमा यस्तै जोखिमको संकेत गरेका थिए । 

प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ समेत उपस्थित रहेको बैठकमा महानिर्देशक घिमिरेले भने, “पश्चिम नेपालमा विगत ५०० वर्ष यता ठूलो भूकम्प गएको छैन । त्यसक्षेत्रमा कुनै पनि बेला अझ ठूलो भूकम्प जानसक्ने भएकोले पूर्वतयारीमा जोड दिनुपर्छ ।” 

बझाङमा मंगलबार गएको ६.३ म्याग्निच्युडको भूकम्पले गरेको क्षति र राहत तथा उद्धार कार्यका विषयमा छलफल गर्न परिषद्को बैठक बसको थियो । 

“यो भूकम्पलाई संकेतका रुपमा लिई सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा भविष्यमा आउनसक्ने यस्तै खालका विपत्तिको पूर्वतयारी गर्न पूर्वसूचना प्रणालीको स्थापना र सञ्चालनका लागि सरोकारवालाहरुलाई निर्देशन दिन्छु,” प्रधानमन्त्री प्रचण्डले निर्देशन दिए । 

खानी तथा भूगर्भ विभागका महानिर्देशक घिमिरे र प्रधानमन्त्री प्रचण्डको धारणाले नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा भूकम्पको जोखिम कति छ भन्ने स्पष्ट संकेत गर्छ । 

पश्चिम क्षेत्रमा भूकम्पको जोखिम 

गत मंगलबार (असोज १६) गते बझाङ केन्द्रविन्दु भएर ६.३ म्याग्निच्युडको भूकम्प गएको थियो ।  राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख अनिल पोखरेलका अनुसार बझाङ भूकम्पबाट गएको पहिरोमा परी एकजना महिलाको मृत्यु भएको छ । 

भूकम्पपछि भागदौड गर्दा र संरचना भत्किँदा २७ जना घाइते भएका छन् ।  पोखरेलले भूकम्पबाट ३७८ निजी आवास, ७ वटा विद्यालय भवन, २५ वटा सरकारी कार्यालय भवन र एउटा स्वास्थ्य भवन गरी कुल ४११ वटा भवन क्षतिग्रस्त भएको जनाए । 

राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रका वरिष्ठ भूकम्पविद् लोकविजय अधिकारीका अनुसार मंगलबार दिउँसो २ः४० बजेदेखि बिहीबार दिउँसो १ः३० बजेसम्मको अवधिमा २७४ वटा परकम्पन आएका छन् । यीमध्ये १२ वटा त ४ म्याग्निच्युडभन्दा माथिका भूकम्प छन् । 

मंगलबारको भूकम्पले ठूलो जनधनको क्षति नगरे पनि त्यस क्षेत्रको जोखिम सम्झाइदिएको छ ।  एक वर्षअघि २०७९ कात्तिक महिनामा सुदूरपश्चिम प्रदेशको डोटी केन्द्रविन्दु भएर ६.६ म्याग्निच्युडको भूकम्प गएको थियो । 

तर ठूलो जनधनको क्षति भने भएन । मर्स्याङ्दी नदीदेखि सुदूरपश्चिमसम्म भूकम्पको जोखिम बढी किन छ त ? 

वरिष्ठ भूकम्पविद् अधिकारी भन्छन्, “नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा ठूलो भूकम्प (८ म्याग्निच्युडभन्दा ठूलो) नगएको ५ सय वर्षभन्दा बढी भएको छ । त्यहाँ भूकम्प जाने ठूलो शक्ति जम्मा भएको छ । यसैकारण जुनसुकै बेला ठूलो भूकम्प जानसक्छ र जोखिम बढी छ भनिएको हो ।” 

नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा वि.सं. १५०५ पछि ठूलो भूकम्प गएको छैन । यसैकारण गोरखादेखि पश्चिम भारतको देहरादुनसम्मको क्षेत्रमा अझै पनि ८ म्याग्निच्युडभन्दा माथिको भूकम्पको जोखिम कायम छ ।  तिब्बतीयन प्लेट करिब–करिब स्थिर छ । इन्डियन प्लेट तिब्बतीयन ब्लेटको मुनितिर घुसिरहेको छ । 

तिब्बतीयन प्लेटलाई कसैले युरोसियन पनि भन्छन् । यहाँ प्रत्येक वर्ष दुई सेन्टिमिटरको दरले इनर्जी सञ्चित भएर रहेको छ ।  यो इनर्जी कति बेला रिलिज हुन्छ भन्न सकिँदैन । यस्तो इनर्जी सञ्चित हुन थालेको ५ सयभन्दा बढी भएको छ । 

मध्यम भूकम्पले ठूलोको जोखिम घटाउँदैन 

पश्चिम क्षेत्रमा स–साना र मध्यम खालका भूकम्प गइरहेका छन् । यस्ता भूकम्पले ठूला भूकम्पको जोखिम कम गर्ने अन्य देशमा देखिए पनि नेपालमा भने अध्ययने त्यस्तो देखाएको छैन । 

“नेपालमा गरिएको हाम्रो अध्ययनले स–साना र मध्यम खालका भूकम्प जाँदैमा ठूलो भूकम्पको जोखिम नघट्ने देखाउँछ,” वरिष्ठ भूकम्पवीद अधिकारीले भने । 

अधिकारीका अनुसार ६ म्याग्निच्युडको भूकम्पभन्दा ८ म्याग्निच्युडको भूकम्पले रिलिज गर्ने इनर्जी एक हजार गुना बढी हुन्छ । अर्थात् जहाँ ८ म्याग्निच्युडको भूकम्प जाने जोखिम छ त्यो जोखिम कम हुनको लागि एकहजार वटा ६ म्याग्निच्युडको भूकम्प जानुपर्ने हुन्छ । 

नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा पछिल्ला वर्षहरुमा ६ म्याग्निच्युडभन्दा बढीका भूकम्प निकै सानो संख्यामा मात्र गएका छन् । त्यसैले यसले ठूलो भूकम्पको जोखिम नघटेको वरिष्ठ भूकम्पविद् अधिकारीको दाबी छ । 

अधिकारीका अनुसार नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा ८ ग्याग्निच्युड भूकम्पको जोखिम कम गर्न ३२ हजार वटा ५ म्याग्निच्युडको भूकम्प जानुपर्ने हुन्छ ।  यस्तै ८ म्याग्निच्युड भूकम्पको जोखिम कम हुन ७ म्याग्निच्यूडका ३२ वटा भूकम्प जानुपर्ने हुन्छ । 

“पाँच सय वर्ष ठूलो भूकम्प नगएका कारण छिट्टै ठूलो भूकम्प जान्छ नै भन्ने छैन । अझै पाँच सय वर्ष ठूलो भूकम्प नजान पनि सक्छ । तर यस्तो हुँदा ठूलो भूकम्प जाने इनर्जी भने सञ्चित भइरहेको हुन्छ, जुन यति नै बेला रिलिज हुन्छ भन्ने भन्न सकिँदैन,” वरिष्ठ भूकम्पविद् अधिकारीले भने ।

जोखिम कसरी कम गर्ने ? 

भूकम्पलाई रोक्न सकिँदैन । तर भूकम्प गएपछि हुने क्षति भने कम गर्न सकिन्छ । भूकम्प आफैले कसैको ज्यान लिँदैन तर भूकम्पका कारण कमजोर संरचना भत्किदा ठूलो जनधनको क्षति हुनेगर्छ । 

प्रधानमन्त्रीले प्रचण्डले बिहीबार विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन राष्ट्रिय परिषद्मा भनेझै मंगलबारको भूकम्पलाई संकेतमा रुपमा विपत्तिको पूर्वतयारी र पूर्वसूचना प्रणालीको स्थापना र सञ्चालन नै जोखिम कम गर्ने प्रमुख उपाय हुन् । 

“भूकम्पको जोखिम कम गर्ने उपाय भनेको पूर्वतयारी राम्रोसँग गर्नु नै हो । विकसित प्रविधिको प्रयोग, अनुसन्धान र पूर्वसूचना प्रणालीको स्थापन गरी तयारी अवस्थामा बस्नुपर्छ,” खानी तथा भूगर्भ विभागका महानिर्देशक रामप्रसाद घिमिरेले बाह्रखरीसँग भने । 

नेपालमा भूकम्पको जोखिम कम गर्न जीपीएस स्टेसन–नेटवर्क स्टेसनको संख्या बढाउनुपर्ने धारणा घिमिरेको छ ।  एउटा भूकम्पको सही विवरण मापन गर्न तीनवटा स्टेसन आवश्यक पर्ने उनी बताउँछन् । 

“हरेक वर्ष कति सेन्टिमिटर हलचल भइरहेको छ सुक्ष्म अध्ययन गर्नुपर्छ । यसको लागि जीपीएस स्टेसनको सहयोग आवश्यक पर्छ,” उनले भने । 

२०७२ वैशाख १२ गतेसम्म नेपालमा २१ वटा मात्र सेस्मिक स्टेसन थिए । २०७२ वैशाख १२ गते विनाशकारी भूकम्प गएपछि २१ वटा सेस्मिक स्टेसन थप गरी ४२ पु¥याइएको थियो । सेस्मिक स्टेसनले भूकम्प र आणविक विस्फोटबाट उत्पन्न भूकम्पीय तरंगसहित जमिनको गति मापन गर्छन् ।

“नेपालभित्र भूकम्प कता गयो, कति म्याग्निच्युडको गयो भन्ने थाहा पाउन हामीसँग रेकर्ड गर्ने प्रणाली छ,” वरिष्ठ भूकम्पविद् अधिकारी भन्छन्, “तर भूकम्पको सुक्ष्म अध्ययन गर्नका लागि हामीसँग स्टेसन छैनन् । अब यतातिर ध्यान दिनु पर्छ ।” 

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख अनिल पोखरेलका अनुसार भूकम्पको जोखिम कम गर्ने अर्को उपाय हो – भूकम्प प्रतिरोधात्मक संरचनाको निर्माण । 

“भुकम्पले मान्छे मार्दैन । भूकम्पका कारण कमजोर संरचना भत्किदा त्यसले थिच्दा मान्छेको मृत्यु हुन्छ । यसैकारण संरचना (घर, स्कुल, पूल, अस्पताल आदि) बनाउँदा भूकम्पले भत्काउने खालको बनाउन भएन,” कार्यकारी प्रमुख पोखरेलले भने । 

संरचना बलियो बनाउने हो भने भत्कदैन । संरचना नभत्किए मान्छेलाई किच्दैन र मार्दैन । 

उनले थपे, “नयाँ बनाउने घर मात्र भूकम्प प्रतिरोधात्मक बनाउने होइन । बनिसकेका घरहरुमा पनि भूकम्पीय जोखिम छ–छैन जाँच गर्नुपर्छ । जोखिम भएका घरलाई प्रवलीकरण (रेट्रोफिटिङ) गरेर बलियो बनाउन सकिन्छ ।”
 
प्रवलीकरण गर्न नमिल्ने घरहरु भत्काएर भूकम्प प्रतिरोधात्मक घर बनाउनुपर्ने सुझाव उनको छ । 

उनी भन्छन्, “पूर्वतयारी घरबाटै सुरु हुनुपर्छ ।” 

भूकम्प प्रतिरोधात्मक घर बनाउन लगानी बढी लाग्ने धेरैको बुझाई छ ।  तर वास्तविकता त्यस्तो होइन । तोकिएको विधि र मापदण्ड अपनाएर सस्तो मूल्यमा पनि भूकम्प प्रतिरोधात्क घर बनाउन सकिन्छ । 

“ढुंगा र माटोले बनाएको घर पनि भूकम्प प्रतिरोधात्मक हुन्छन् । तर यसको लागि घर बनाउने विधि र मापदण्डको पालना गर्नुपर्छ,” कार्यकारी प्रमुख पोखरेलले भने ।

यसका साथसाथै भूकम्पको जोखिम कम गर्न भूकम्प आइहाले कस्ता संरचना भित्र बस्न मिल्छ, अन्य कस्ता ठाउँहरु सुरक्षित हुन्छन् भन्ने जानकारी सर्वसाधरणलाई दिनुपर्ने उनी बताउँछन् ।