पोखरा । २०३५ साल माघ २० गते । चिसो दिनको पारिलो घाम । यो दिनांक साहित्यप्रेमीले सम्झिरहन्छन् । केहीले प्रत्यक्ष हेरे, भेटे, केहीले ती किस्सा सुन्छन् र सुनाउँछन् ।

नेपाली साहित्य क्षेत्रको यो विशेष दिन पोखरामा एउटा साहित्यिक कार्यक्रमको आयोजना गरिएको थियो, ‘टिकटमा मुक्तक’ ।

यही कार्यक्रममा मुक्तक सुनाउन उक्त दशकका चर्चित साहित्यकार हरिभक्त कटुवालदेखि भवानी घिमिरे, केशवराज पिँडाली, कणाद महर्षि, हेम हमाल, गगन विरही, कृष्णभूषण बल, ध्रुवकृष्ण द्वीपलगायतका स्रष्टा पोखरामा आएका थिए । उनीहरू आएनन् मात्र, मुक्तक सुनाए ।

दुई रुपैयाँको मोल तोकिएको उक्त मुक्तक गोष्ठीले ‘मुक्तक सुन्न र सुनाउन पोखरा जाने भन्ने चलन’ समेत चलायो ।

पञ्चायती समयको त्यो साहित्य चेत र उक्त कार्यक्रम अहिले पनि नामी साहित्यकारहरूको स्मरणमा छ । तर, जसले यो कार्यक्रमको परिकल्पना गर्‍यो, ती परिकल्पनाकार पनि अब नेपाली साहित्यको स्मरणमा मात्रै छ ।

विजय बजिमय 

नेपाली साहित्यक्षेत्रमा चिनिएको नाम हो ।

उनै बजिमय जो शारीरिक दुर्बलताका बाबजुद ‘टिकटमा मुक्तक’ कार्यक्रम गरे र साहित्य इतिहासमा आफ्नो नाम लेखाएर अस्ताए ।

पोखराको मोहरिया टोलमा २०१४ सालमा जन्मिएका बजिमयको आइतबार काठमाडौंमा निधन भएको हो । उनको पार्थिव शरीर सोमबार पोखरास्थित तुलसीघाटमा अन्त्येष्टि गरिएको छ ।

उनको पार्थिव शरीरको अन्त्येष्टि चलिरहँदा तुलसीघाटमा भेटिएका अर्का साहित्यकार सरुभक्त भने बजिमयसँगका सहकार्य, विद्यालय पढ्दाको क्षण, उनको खुट्टा नचल्नुको कारण स्मरण गर्दै थिए ।

सरुभक्तको स्मरणमा बजिमय

नेपाली साहित्यका एक प्रख्यात साहित्यकार, समकालीन साहित्यकार बालककालदेखिकै साथी थिए । उनको निधनले व्यक्तिगत क्षतिका साथसाथै वाङ्मयिक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै क्षति पुगेको छ ।

२०१४ मा विजय जन्मिएका हुन् । हामीले अहिलेको गण्डकी बोर्डिङ, त्यतिबेला नेपाल आदर्श विद्यालयमा अध्ययन गरेका हौँ । म विजयभन्दा २ कक्षा सिनियर थिएँ । तर, पनि उनी साथी थिए ।

हामीसँगसँगै खाने खेल्ने गर्थ्याैं । अरु बालक झैँ उनी पनि स्वस्थ थिए ।

तर, ४–५ वर्षको उमेर हुँदा जस्तो लाग्छ । घोडाले खुट्टामा कुल्चिएर खुट्टामा चोट लागेको थियो । तैपनि उनी हिँड्न, खेल्न, दगुर्न सक्थे । हाम्रो विद्यालयमा भेट भइरहन्थ्यो । पछि विद्यालयमा नै खेलकुदको क्रममा पनि उनी एकदुइपटक लड्न पुगे । त्यसपछि परिवारले विद्यालयबाट निकालेर घरमा लगेका हुन् ।

हाम्रो विद्यालयमा त्यसपछि भेट भएन । घरमा नै पनि उनी लड्ने क्रम निरन्तर रह्यो । पछि त्यही चोटले गर्दा दुवै खुट्टा चल्न नसक्ने अवस्थामा पुगे ।

गण्डकी बोर्डिङबाट बाहिर आएपछि केही वर्षको अन्तरालमा उनको खुट्टामा चोट लाग्दै गएपछि क्रमिक रुपले हिँड्न, चल्न नसक्ने स्थितिमा पुगेका हुन् ।

खुट्टा नचले पनि उनको साहित्यिक गति भने रोकिएन । अनेकौँ रचना त्यसपछि नै सिर्जना भएका हुन् ।

घरमा बसेता पनि राजनीतिक, सामाजिक, व्यावसायिक क्षेत्रमा उनको संलग्नता उत्तिकै थियो ।

पछि २०४२–४३ तिर काठमाडौं लागेपछि त्यतै व्यवसायमा लागेका थिए । 

उनी पोखराका छोरा थिए, पोखरामा प्रख्यात साहित्यिक संस्था, ‘पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवार’का पूर्वाध्यक्ष पनि हुन् ।

हामीले ३० को दशकदेखि नै साहित्यमा सहकार्य गरेका थियौँ, जुन आजसम्म थियो ।

काठमाडौं लागेपछि पनि बजिमयको साहित्ययात्रा अगाडि बढ्दै गयो । काठमाडौंमा राष्ट्रिय नाचघरमा सांस्कृतिक संस्थानमा अध्यक्षता पनि ग्रहण गरेका थिए । प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा पनि प्राज्ञ सदस्यको रुपमा पुगेका थिए ।

उनको जीवन अत्यन्त गतिशील र विभिन्न आयाममा बाँडिएको देखिन्छ । नेपाली समाज र साहित्यको क्षेत्रमा ठूलो क्षति भएको मैले महसुस गरेको छु ।

२०३४ मा पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारको स्थापना भएको हो । म संस्थापक सचिव थिएँ । २ वर्षपछि हामीले उहाँहरूलाई एउटै संस्थामा आबद्ध भएर काम गरौँ न भनेपछि उहाँहरू पनि आउनुभयो । बजिमय २०४० तिर उहाँ अध्यक्ष भएका हुन् ।

विजय बजिमय हिँड्न नसक्ने र उनको अभिरुचीका कारण उनको घर नित्य भेट गर्ने र अनौपचारिक रुपमा साहित्य, वाङ्मयका कुराहरू चलिरहन्थे ।

त्यही घरमा एउटा कार्यक्रम फुरेको थियो, ‘टिकटमा मुक्तक’ । मलाई याद छ, त्यो कार्यक्रमको सोच नै विजयको थियो ।

विजयले नै रुसतिर टिकट लिएर कार्यक्रम गर्छन् भन्ने सुनाएका थिए । त्यतिबेला युवापुस्तामा मुक्तक लोकप्रिय हुँदै गइरहेको थियो ।

हामीले पछि हरिभक्त कटुवाललाई प्रमुख अतिथि बनाएर कार्यक्रम गर्‍यौँ । ती सबै जमघट, कवि गोष्ठी, विमर्श सबै विजयको घरमा नै हुन्थ्यो । उनको मोहरिया टोलको घरमा देशभरिका साहित्यकार आउँदा भेट हुने थलो थियो ।

पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारको स्थापना पछि अहिलेसम्म ल्याउनुमा विजयको ठुलो हात छ ।

विजय बजिमय र पोखराका अर्का साहित्यकार तीर्थ श्रेष्ठको पारिवारिक साइनो पनि छ । नाताले बजिमय तीर्थ श्रेष्ठका जेठान हुन् । तर, जेठान नाताभन्दा श्रेष्ठ र बजिमयको साहित्य नाता पनि उत्तिकै पारिवारिक छ ।

कवि तीर्थ श्रेष्ठको सम्झनामा बजिमय

मैले चिन्दा विजयलाई आफ्नो घरमा सार्वजनिक पुस्तकालय स्थापना गरिसक्नुभएको थियो । उहाँको पुस्तकालयमा विभिन्न लेखकको उपन्यास अध्ययन गर्ने जमात थियो । ती उपन्यासहरू उहाँको घरमा थियो ।

पछि हामी तीनजना विजय, म र डा. बालमुकुन्द तुलाचन मिलेर एउटै शिर्षकमा कविता लेखेका थियौँ ।

उहाँ साहित्यकार भन्दा अगाडि पत्रकार भनेर चिन्नुपर्ने हुन्छ । उहाँले २०२९ सालमा १५ वर्षको हुँदा फेवाताल नामको सामूहिक संकलन निकाल्नुहुन्थ्यो । त्यसमा उहाँले प्रकाशन सम्पादन पनि गर्नुभयो ।

पछि उहाँ हिँडडुलमा अप्ठ्यारो र उहाँको क्रियाशीलताका कारण भएपछि उहाँकै घरमा प्रत्येक शनिबार अन्तरंग गोष्ठी नामको कार्यक्रम गर्न थाल्यौँ । त्यहाँ रचना वाचन गर्ने, वाचित रचनामाथि कुनै एक समिक्षकले टिप्पणी गर्ने परम्परा थियो ।

नेपाल भाषाका समीक्षक इन्द्र माली हुनुहुन्थ्यो । उहाँ पनि आउनुहुन्थ्यो । त्यो गोष्ठीमा नै हामीले जगदीश घिमिरे, डा. वासुदेव त्रिपाठी, कुन्द दीक्षित, मदनमणि दीक्षित, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, कमलमणि दीक्षित, केशवराज पिँडालीलगायतलाई हामीले उहाँकै निवासमा भेटेका थियौँ । अघोषित रुपमा उहाँले पोखराको साहित्यको नेतृत्व गर्नुभएको थियो ।

पछि हामीले एउटा अनौपचारिक संस्था चलायौँ, ‘साहित्यप्रेमी परिवार’ भन्ने । त्यसले पोखराका सबैखालका प्रतिभालाई एकठाउँमा जोडेर २०३५ साल फागुन ११ गते फेवातालको पारिपट्टि प्रतिभा प्रितीभोज भनेर आयोजना गरेका थियौँ । कला, संगती, साहित्यको क्षेत्रको प्रतिभालाई नजिक्याउने र सहकर्म गर्ने कामको थालनी भयो, उक्त कार्यमा बजिमयको भूमिका महत्वपूर्ण थियो ।

टिकटमा मुक्तक कार्यक्रम पनि उहाँकै परिकल्पना थियो ।

पछि उहाँले समीक्षा साप्ताहिकमा संवाददाताको काम गर्नुभयो । नौलो डाँक साप्ताहिकको सम्पादन, पलाँसको सम्पादन पनि गर्नुभयो । त्योबेला हवाइपत्र भन्ने हुन्थ्यो । त्यो हवाइपत्रमा हामी दुइजनाले संगम भन्ने नामबाट संयुक्त कवितासंग्रह निकालेका थियौँ ।

उहाँले पछि पोखरा छाडेर काठमाडौं बस्न थाल्नुभयो । काठमाडौंमा पनि उहाँको निवास साहित्यकर्मीको जमघट गर्ने थलो भयो । राजनीतिक रुपमा कांग्रेसका कार्यकर्ता पनि उहाँलाई भेट्न गइरहन्थे । काठमाडौंमा उहाँले होटल र रेडियो पसलको व्यवसाय थाल्नुभयो ।

पछि चाहिँ उहाँको साहित्यिक क्रियाशीलता घट्दै गयो । त्यैपनि दुइवटा कृति प्रकाशित भयो । अन्ततोगत्वा नामक कथासंग्रह र समय भनेको समय हो भन्ने कविता प्रकाशित भएको थियो ।

पोखरा हुँदै उहाँले तत्कालीन राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले आयोजना गरेको कविता प्रतियोगितामा उहाँले तृतीय पुरस्कार प्राप्त गर्नुभएको थियो । राष्ट्रिय प्रतिभा, युवावर्ष मोती पुरस्कार, नेत्रस्मृति पुरस्कार पनि पाउनुभएको थियो ।

उहाँका फुटकर कविता थुप्रै छन् । एउटा कविता प्रकाशित हुनै बाँकी छ । त्यसको पाण्डुलिपी साहित्यकार दुवसु क्षेत्रीसँग छ ।

त्यो पाण्डुलिपी प्रकाशनको चाँजोपाँजो उहाँले मिलाउँदै हुनुहुन्छ । केही दिनभित्रै उहाँको नयाँ कविता मरणोपरान्त प्रकाशित हुँदैछ ।

उहाँले मुक्तक, गजल प्रशस्त लेख्नुभयो । 

तस्बिर : बजिमयको फेसबुकबाट