काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यका मठमन्दिर, शक्तिपीठ र किंवदन्तीले जीवन्त सहरका रूपमा चिनिन्छ । नेपाल मण्डल (काठमाडौं उपत्यका)को उत्पत्तिबारे धार्मिक र सांस्कृतिक मिथकहरू अति नै लोकप्रिय मानिन्छन् ।

यस्तै, काठमाडौंस्थित टेकुमा रहेको ‘पचली भैरव’को पनि आफ्नै विशेष महत्व र सांस्कृतिक मिथक छ । पचली भैरव सबै भैरवहरूको प्रमुख मानिन्छ । किंवदन्तीअनुसार पञ्चलिंगेश्वरको अपभ्रंश भएर पचली भएको हो । 

भगवान पचली भैरवको वास्तविक नाम पचली भैरव थिएन । पचली भैरव को थिए ? कसरी पचली भैरव बन्न पुगे ? आज हामी टेकुस्थित पचली भैरवको उत्पत्तिको कथा सुनाउँदै छौँ, त्यो पनि नाट्य रूपान्तरणमार्फत ।

वियोगान्त प्रेमकथाले सिद्ध भएका पचली भैरव 
परापूर्वकालमा किराँतमा एक राजा थिए । यलम्वर नामका ती किराँती राजा तान्त्रिक योग र तन्त्रमन्त्रले सिपालु थिए । राजा यलम्वर हरेकदिन भेष परिवर्तन गरेर पाँच प्रकारका ऊर्जाको लिङ्ग उत्पत्ति भएको वाग्मती र विष्णुमतीको दोभानमा पवित्र तीर्थस्थल पञ्चलिंगेश्वरमा गएर ध्यानमा बस्ने गर्थे । शान्त अनि प्राकृतिक सुन्दर पञ्चलिंगेश्वरमा ध्यानमग्न यलम्वरलाई एकदिन नेवा सुन्दरी रुकमणी अर्थात् नैअजिमाले देख्छिन् ।

त्यस्तो शान्त जंगलमा जंगली जनावरको डर नमानी ध्यानमा मग्न सुन्दर पुरुषप्रति रुकमणीको दिल आउँछ । रुकमणीले अर्को दिन आफ्नी संगीहरूलाई पनि यलम्वरलाई देखाउन लग्छिन् । तर, रुकमणीका संगीहरूले जिस्काएर यलम्बरको ध्यान भङ्ग गरिदिन्छ ।

त्यसपछि पलाउँछ यलम्बर र रुकमणीको प्रेमको, पालुवा । त्यसदिनदेखि रुकमणी र यलम्बरको भेट हरेकदिन हुन थाल्छ । उनीहरूको प्रेमसम्बन्ध यति गहिरो हुन्छ कि रुकमणीको पेटमा यलम्बरको प्रेमको ‘नासो’ पलाउँछ ।

तर, त्यसदिनदेखि यलम्बर र रुकमणीको भेट हुन छोड्छ । यलम्बर कुनै खबरै नगरी ध्यान बस्न आउन छोडेपछि रुकमणी चिन्तित हुन्छिन् । रुकमणी चिन्तित हुनु स्वाभाविक पनि थियो । किनकि उनले नाम, थर, घर केही थाहा नभएका परिचयविनाका पुरुषलाई विश्वास गरेर आफू नै सुम्पिएकी थिइन् ।

रुकमणीको परिवर्तित व्यवहारलाई नजिकबाट नियालिरहेकी उनकी आमाले एकदिन रुकमणीलाई सबै कुरा भन्न आग्रह गर्छिन् । रुकमणीले पनि बेलीबिस्तार लगाउँदै यलम्बरसँगको सम्बन्ध र दुईबीचको सम्बन्धको ‘नासो’ आफ्नो शरीरमा हुर्किरहेको बताउँछिन् । 

किशोरी अविवाहित छोरी गर्भवती बनेकोमा समाजले थाहा पाए अनर्थ हुने डर उनकी आमालाई लाग्छ । त्यसो हुन नदिन उनले रुकमणीलाई प्रेमीको परिचय थाहा पाउने जुक्ति दिन्छिन् । 

आमाले भनेअनुसार नै रुकमणीले धेरैदिनपछि भेट्न आएका आफ्ना अपरिचित प्रेमी अर्थात यलम्वरलाई जालमा फसाएर आफ्नो परिचय खुलाउन जिद्दी गर्छिन् ।

तर, यलम्वरले भने कति कुराहरू रहस्यमै सीमित भए राम्रो हुने भन्दै प्रेमिका रुकमणीलाई जिद्दी नगर्न आग्रह गर्छन् ।  “बुझ्ने कोसिस गर, कतिपय रहस्यहरू, रहस्यनै भएको उत्तम हुन्छ । त्यसैले मलाई यहाँबाट जान देऊ,” यलम्वर प्रेमिकालाई सम्झाउने प्रयास गर्छन् ।

तर, रुकमणीले आफ्नो प्रेमी र हुनेवाला सन्तानको बुवाको परिचय जान्ने अधिकार भएको भन्दै अन्ततः यलम्वरलाई रहस्य खोल्न बाध्य बनाउँछिन् । 

आफ्नो प्रेम साँचो हो भनेर प्रमाणित गर्न यलम्वर (पचली भैरव) रहस्य खोल्न तयार हुन्छन् । तर, उनले रुकमणीसँग सर्त राख्छन् । उनी सर्त मान्न तयार हुन्छिन् ।

यलम्वरले तन्त्रमन्त्र गरेको अक्षता दिँदै भन्छन्, “तिमीले मेरो रूपको दर्शन पाएपछि, पुनः यस मनुष्य रूपमा फर्कन यस मन्त्रयुक्त अक्षेता मलाई छर्किनू ।” 

यहाँबाट सुरु हुन्छ यलम्वरबाट पचली भैरवको यात्रा... । के रुकमणीले प्रेमी यलम्वरलाई दिएको वाचा पूरा गर्छिन् त ?, के रुकमणीले प्रेमीको वास्तविक रूप देखेपछि पुनः मनुष्य रूपमा फर्काउन सक्छिन् ? के रुकमणीले मन्त्ररूपी अक्षता छर्किन सफल बन्छिन् ?

यी सबै जिज्ञासा मेट्न टेकुस्थित कौशी थिएटरमा पुग्नुपर्नेहुन्छ । बज्रकला कुञ्जको प्रस्तुतिमा ‘कौशी थिएटर’ मा बिहीबारदेखि मंसिर ४ गते शनिबारसम्म ‘पचली भैरव’ शीर्षकको नाटक प्रस्तुत भइरहेको छ । नाटक शनिबारबाहेक हरेक दिन साँझ साढे ५ बजे र शनिबार दिउँसो १ र साँझ साढे ५ बजे हेर्न सकिन्छ । 

चन्द्रमान मुनिकारको परिकल्पना/कथा संकलन/निर्देशनमा मञ्चन भैरहेको यस सांस्कृतिक नाटकलाई इँगिहोपो कोंइच सुनुवारले नाट्य रूपान्तरण तथा सह–निर्देशन गरेका हुन् । 

यस नाटकबारे मुनिकार भन्छन्, “पछिल्लो २८ वर्षदेखि संस्कृतिसँग नजिक रहेर काम गरिरहेका हामीहरूले यसै सिलसिलामा योपटक ‘पचली भैरव’ माथि नाट्य प्रस्तुति तयार पारेका हौँ । हामीले चरिया नृत्य प्रशिक्षणदेखि हरेक वर्ष केही न केही माध्यममार्फत नेपालको संस्कृतिलाई फैलाउने र जोगाइराख्ने कोसिस गरिरहेका छौँ ।” 

मुनिकार अगाडि थप्छन्, “पछिल्लो समय नाटकघरहरूमा धेरैजसो विदेशी नाटकहरू मञ्चन भइरहेको देख्दा आफ्नै किन नगर्ने त ? हाम्रो आफ्नै कथाहरू पनि धेरै छन्, भनेर पनि यो छानेका हौँ ।”

नाटकमा प्रयोग भएका भेषभूषा, पृष्ठभूमिमा समयसमयमा बज्ने संगीत अनि नेपाल भाषाका गीतसंगीत, बेलाबेला बोलिने संवादले नेपाली संस्कृति र कलाकौशलाई चित्रण गरेको छ । तर, यो कथा नेवार जातिको मात्रै नभई समग्र नेपालीको हो भन्ने अपनत्व महसुस गराउन भनेर नाटक समग्र नेपालीभाषामा तयार पारेको उनले बताए । तर, केहीकेही संवादहरू भने नेपाल भाषामा पनि छन् । 

चरिया नृत्य प्रशिक्षण गर्ने बज्र कला कुञ्जका र बाँकी बाहिरकागरी जम्मा ११ जना कलाकारहरूले अभिनय गरेका छन् । नाटकमा सुदनमान मुनिकार, नानुमैँया महर्जन, सृर्जना शर्मा, करिना सुनुवार, श्रृष्टिना मुनिकार, संगीता थापा, युवहाङ राई, इँगिहोपो कोँइच सुनुवार, अनिसा श्रेष्ठ, पवित्रा राई र रोशनी चौधरीको अभिनय रहेको छ । 

यो नाटक तयार पार्न निर्देशक मुनिकारले दुई वर्षदेखि तयारी थालेका थिए । पचली भैरवमा लिखित पुस्तक तथा मौखिकी आधारित कथाहरू र पौराणीक भनाइ र सुनाइहरूको मालाबाट यो नाटक तयार पारिएको हो ।

टेकुको पचली भैरवमा, टेकुको पचलीमा गएर प्रेमिकाका कारण सिद्ध हुन पुगेका पचली भैरव, डरले प्रेमीलाई मनुष्यरूपमा फर्काउन दिइएको मन्त्ररूपी अक्षता आफैँले निलेकी नैअजिमा (रुकमणी) र पचली भैरव र नैअजिमाको प्रेमको नासो छोरा मुसुका गणेशको मूर्ति स्थापना भएको छ । मुसुस्क हाँसिरहने भएकाले उनको नाम मुसुका गणेश रहेको किंवदन्ती छ ।

तस्बिरहरू : अभिषेक महर्जन/बाह्रखरी