काठमाडौं । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज राखिएका सीसी क्यामरामा दुई व्यक्ति कैद भए, गत जेठ १९ गते । त्यो दृश्य लोथरमा राखिएको सीसी क्यामराले कैद गरेको थियो । 

जो व्यक्ति सीसी क्यामरामा कैद थिए, उनीहरूको हातमा बन्दुक थियो भने पछाडि झोला भिरेका थिए । यो दृश्य देख्ने बित्तिकै थाहा भयो, उनीहरू चोरी शिकार गर्न आएका हुन् । 

त्यसपछि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षार्थ खटिएको नेपाली सेनाले निकुञ्जभित्र खोजी सुरु गर्यो । एक दिनपछि झोला र बन्दुकमा राख्ने बारुद फेला पर्यो । 

“उनीहरूलाई जेठ २२ गते पक्राउ गर्न हामी सफल भयौं,” नेपाली सेनाका प्रवक्ता सहायक रथी राजाराम बस्नेतले भने, “प्रविधिको प्रयोगले प्रकृति संरक्षणमा थप सहजता भएको छ ।” 

नेपाली सेनाले प्रकृति संरक्षण तथा सुरक्षामा हात हालेको यस वर्ष ५० वर्ष पुगेको छ । यस अवधिमा प्रकृति संरक्षणमा नेपाली सेनाले थुप्रै आरेह–अवरोहको सामना गरको छ । 

पछिल्ला वर्षमा प्रविधिको प्रयोगले राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षामा निकै सघाएको अनुभव उनको छ । प्रविधिले सहज बनाएपछि नेपाली सेना आफैँ यसको विकासमा जुटेको छ । “हामी ‘स्मार्ट आई’ नयाँ प्रविधिको विकास गर्ने क्रममा छौं । यो विकास गर्नुको दुई उद्देश्य छन् । पहिलो शोधकर्ताको क्षमता बढाउने र दोस्रो, मौलिक प्रविधिको विकास गर्ने,” सैनिक प्रवक्ता बस्नेतले भने । 

‘स्मार्ट आई’को विकासपछि राष्ट्रिय निकुञ्जहरूको सुरक्षामा थप सहजता आउने विश्वास उनको छ । 

नागार्जुनमा अवस्थित शिलालेखअनुसार नेपालमा प्रकृति संरक्षणको प्रारम्भ तत्कालीन राजा सुरेन्द्रविक्रम शाहको पालामा सन् १८६९ बाट सुरु भएको मानिन्छ । जबकि अमेरिकामा पहिलो राष्ट्रिय निकुञ्ज ‘एलो स्टोन नेसनल पार्क’को स्थापना भएको थियो । 

नेपाली सेनाले २०१८ सालबाट गैंडा गस्ती सुरु गरेको थियो । २०३० सालमा नेपालमा पहिलो राष्ट्रिय निकुञ्ज ‘चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज’को स्थापना गरिएको थियो । यसको दुई वर्षपछि अर्थात् २०३२ सालबाट नेपाली सेनालाई औपचारिक रुपमा राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षार्थ तैनाथ गरिँदै आइएको छ । 

नेपाली सेनाका अनुसार, हाल १२ वटा राष्ट्रिय निकुञ्ज, एउटा वन्यजन्तु आरक्ष र एउटा शिकार आरक्षका संरक्षणमा नेपाली सेना खटिएको छ ।

निकुञ्ज, वन्यजन्तु आरक्ष र शिकार आरक्षको सुरक्षार्थ ८ वटा गण, ७ वटा अनाश्रित गुल्म र एउटा प्रकृति संरक्षण शिक्षालय गरी करिव ८ हजारभन्दा बढी फौज निरन्तर परिचालित हुँदै आएका छन् । 

वन्यजन्तु ऐन, २०२९ तथा मन्त्रिपरिषदबाट २०६७ सालमा पारित स्थायी कार्य सञ्चालन विधि अनुसार संरक्षित क्षेत्र, वनसम्पदा तथा वन्यजन्तु संरक्षणमा नेपाली सेना क्रियाशिल रहँदै आएको छ । 

साझेदार निकायहरूसँगको समन्वय र सहकार्यमा नियमित गस्तीलगायत अन्य अपरेशनल कार्य वार्षिक रुपमा ‘अपरेशन संरक्षण’ सञ्चालन गरी वन्यजन्तु साथै वन पैदावार संरक्षण कार्यमा सेना संलग्न रहँदै आएको छ । हाल ‘अपरेशन संरक्षण–११’ सञ्चालन भइरहेको सेनाले जनाएको छ ।

प्रकृति संरक्षण सेना खटिएपछि उल्लेख्य प्रगति भएको दाबी नेपाली सेनाको छ । सन् २००९ मा १२१ को संख्यामा रहेको पाटेबाघ हाल ३५५ र सन् २००५ मा ४०० को संख्यामा रहेको एकसिँगे गैंडा हाल ७५२ वटा भएको तथ्याङ्क सेनाको छ ।

“प्रकृति संरक्षण पूण्यको काम हो,” सैनिक प्रवक्ता बस्नेतले भने । 

५० वर्ष पुगेकोमा विशेष कार्यक्रम 

प्रकृति सरंक्षण तथा सुरक्षामा हात हालेको ५० वर्ष पुगेको अवसरमा यस वर्ष नेपाली सेनाले कार्यक्रमहरू आयोजना गरी मनाउँदै छ । 

केही साताअघि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा कार्यक्रम गरेको सेनाले यही असार १६ र १७ गते लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जमा एक विशेष अवलोकन तथा अन्तरक्रिया कार्यक्रमको आयोजना गरेको थियो । 

कार्यक्रममा नेपाली सेनाको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्ष निर्देशनालय, लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षार्थ खटिएको नेपाली सेनाको श्रीनाथ गण र लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज कार्यालयका पदाधिकारीहरू सहभागी थिए । 

कार्यक्रममा नेपाली सेनाको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्ष निर्देशनालयका प्रमुख सेनानी गजेन्द्र रावलले पछिल्लो समय निकुञ्जहरूको निगरानी सीसी क्यामरा र ड्रोनबाट भइरहेको बताए ।

“चोरी शिकारीको बदलिँदो प्रवृतिले सुरक्षामा चुनौती थपिइरहेका छन्,” रावलले भने ।

सजिलो छैन संरक्षणको काम 

राष्ट्रिय निकुञ्जको संरक्षणमा खटिनु सहज काम होइन । वन्यजन्तुको आक्रमणमा जुनसुकै बेला पर्न सकिन्छ । सावधानी अपनाउन नसके घाइते मात्र हाइन ज्यानै जान पनि सक्छ । निकुञ्जहरूको सरंक्षण तथा सुरक्षामा खटिँदा थुप्रै सैनिकले ज्यान गुमाएका छन् । “हालसम्म ११६ जना सैनिकले विरगति प्राप्त गरिसकेका छन्,” रावलले जानकारी दिए । 

चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो ११ महिनामा राष्ट्रिय निकुञ्जहरूमा वन्यजन्तुको आक्रमणमा परी ५७ जना घाइते भएको छन्, जसमा १० जना सैनिक छन् । यस अवधिमा वन्यजन्तुको आक्रमणमा परी २१ जना सर्वसाधारणको मृत्यु भएको छ । गैंडाको आक्रमणमा ९, हात्तीको आक्रमणमा ७ र बाघको आक्रमणमा परी ७ जनाको मृत्यु भएको हो । 

निकुञ्जभित्र अपरेशन

राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षार्थ खटिएको सेनाले निकुञ्जभित्र अपरेशन चलाउने गर्छ । विशेषगरी चोरी शिकारी रोक्न यस्तो अपरेशन चलाउने गरिन्छ । 

चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो ११ महिनामा नेपाली सेनाले चलाएको अपरेशनका क्रममा २१ वटा हतियार, १ हजार ७४७ वटा जाल तथा पासो, १ हजार ६७५ वटा घरेलु औजार, ३२५ वटा सवारी साधन र १० वटा आखेटापहार बरामद गरेको छ । 

के छन् चुनौती ? 

राष्ट्रिय निकुञ्जसाम थुप्रै चुनौतीहरू छन् । यस्ता चुनौतीहरू निकुञ्जअनुसार केही भिन्न छन् । “लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जमा वन्यजन्तुहरू के/कति संख्यामा छन् त्यो थाहा हुन सकेको छैन । किनकि यहाँ वन्यजन्तुको गणना भएको छैन । यो यहाँका एउटा चुनौती पनि हो,” लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षार्थ तैनाथ श्रीनाथ गणका गणपति प्रद्युम्नप्रसाद गौतमले भने । 

लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज कार्यालयका प्रमुख श्यामकुमार साह निकुञ्जको कोर इलाकामा समेत उल्लेखनीय मानव बस्ती हुँदा बेलाबखत समस्या आउने गरेको बताउँछन् । 

“कोर र मध्यवर्ती क्षेत्र इलाकामा बढ्दो बस्ती र होटल व्यवसायले पनि चुनौती थपेका छन्,” उनले भने, “मानव वन्यजन्तु द्वन्द्व अर्को चुनौती हो ।” 

विकास र संरक्षणमा पनि सन्तुलन गर्नुपर्ने साह बताउँछन् । वन क्षेत्रमा हुने आगलागी, वन्यजन्तुको चोरी शिकारी, फोहोर व्यवस्थापन पनि चुनौतीको रुपमा देखिएका छन् । निकुञ्जहरूमा पर्यटकहरूको आवागमनको समयमा, चाडपर्वको समयमा, वर्षायामको अन्त्य र हिउँदयामको सुरुवातको समयमा बढी चोरी शिकारी तथा तस्करीका घटना हुने गर्छन् ।