तीस वर्ष बढी भएछ मैले खोटाङ छाडेको । त्यहाँका उत्साहपूर्ण आँखाहरूले गहभरि आँसु पारी बिदा दिएको, त्यहाँका परिश्रमी हातहरूले जीवनमा कर्मठताको ज्ञान दिएको, रावा, सावा र साप्सु खोलाहरूले माया गरेका कुराहरू हिजैजस्तो लाग्दछ । तर, दिनहरू यसरी बितिसकेछन् र आफू बुढो भएको थाहा हुन्न रहेछ ।

खोटाङ अझ दिक्तेल सम्झनासाथ त्यहाँका धेरै प्रसंगहरू, परिवेशहरू र सम्झनाहरू आउँछन् । एक प्रशासकको हैसियतले तीनै वर्ष देशका लागि महत्त्वपूर्ण र उल्लेखनीय कार्यहरू गरी आएको (जनमतसंग्रह २०३६, रा.पं. सदस्यको निर्वाचन २०३७ र जिल्ला तथा गा.पं. सदस्यहरूको निर्वाचन २०३८) सम्झदा गर्वको अनुभव हुन्छ ।

अहिलेको पुस्ताका लागि अस्वाभाविकजस्तो लागे पनि कर्मचारी भएर तत्कालीन सरकारको नुन खाएको नाताले दिएको जिम्मेवारी पूरा गर्नु मेरो कर्तव्य थियो ।

प्रशासक भएका बेला त्यस जिल्लाका केही निरीह आँखाहरूलाई सहयोग पुर्‍याई तिनको जीवनलाई उज्यालो बनाएका केही संस्मरणहरू मसँग सजीव छन् । तिनलाई उल्लेख गर्न चाहन्छु ।

एकपटक जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रको भ्रमणमा थिएँ । ऐँसेलुखर्कबाट उत्तरतिर बाकाचोल गइरहेको थिएँ । त्यहाँबाट देखिने हिमालको दृश्य साह्रै मनमोहक र रमाइलो थियो । हिमाल एकदम प्रस्ट देखिन्थ्यो र त्यसले आमन्त्रण गरिरहेको अनुभव हुन्थ्यो ।

तर, एकैछिनमा दृश्य बदलियो र घनघोरसँग पानी पर्न लाग्यो । लेकको ठाउँ हुनाले जाडो पनि भयो । बाटो धेरै कठिनसँग काटिरहेको थिएँ । अचानक बाटोमा यौटी ४५–५० उमेरकी स्वास्नीमान्छे त्यस्तो मुसलधारे पानीमा बाटोमा बसी रोइरहेकी भेट्टाएँ । 

मैले नसोधिरहन सकिनँ, “तिमी को हौ र यो पानीमा बसेर किन रोइरहेकी छ्यौ ?”

“म सीडीओ साहेबलाई भेट्न बसेकी ।” उसको बोली प्रस्ट थिएन ।

“म नै सीडीओ हुँ र तिमीलाई के भयो ?” मैले भनेँ ।

पानी दर्किरहेको थियो । जंगल धेरै बाक्लो थियो र पानीको आवाजले जंगलका पातहरू कराउँदा यौटा भयावह वातावरण उपस्थित थियो । उसले धेरै लामो बेलीविस्तार लगाई, मैले केही बुझेँ, केही बुझिनँ । तर, यत्तिचाहिँ बुझेँ कि ऊ आफ्ना ४–५ जना छोराछोरीहरूलाई लिएर बसाइँ जान लागेकी छ, यस ठाउँलाई छाडेर ।

उसको लोग्नेले आजभन्दा २०–२५ वर्षअघि लिएको ऋण तिर्न नसकी लोग्ने मर्‍यो । त्यही रुपैयाँबापत घर, गाईवस्तु जग्गापात सबै साहुले (एकजना लामा वा तामाङ के हो ?) लिन लाग्यो । उसको सहारा केही छैन र अब कहाँ जाने हो, उसलाई केही पनि थाहा छैन ।

‘भोलि बिहान पञ्चायतमा आउनू’ भनी म त्यहाँबाट हिडेँ ।

त्यो रातभरि मैले उसैलाई सम्झिरहेँ । ऊ उमेरभन्दा बुढी देखिएकी थिई र उसका आँखाहरूमा भयानक दुःख र पीडा थियो । एकजना प्रशासकको कर्तव्य हो, उसलाई यी सबबाट मुक्ति दिने । मलाई लाग्यो– सायद यही स्वास्नीमान्छेको उद्धारका लागि म यहाँ आएको छु । भगवान्ले मलाई यहाँ ल्याएका हुन् । मैले भगवान्लाई सम्झिरहेँ सम्झिरहेँ ।

बिहान भयो, आकाश राम्रोसँग खुल्यो । म पञ्चायत पुगेँ । जिल्ला पञ्चायत सदस्य पूर्णबहादुर श्रेष्ठ मसँग हुनुहुन्थ्यो । सो आइमाई आइसकेकी थिई र मलाई देख्नासाथ हात जोडी । मैले उसको कुरा बुझिसकेको थिएँ ।

“तिम्रो घरबार लिने साहु कहाँ छ ?”

“यहीँ गाउँको हजुर !”

मैले साहुलाई लिन पठाएँ । यौटा पुड्को, मोटोमोटो, बुढो तामाङ आएर हात जोडी भन्न लाग्यो, “२०–२५ वर्षदेखि यस आइमाईले मेरो ऋण तिरिन हजुर । यसको लोग्नेले ऋण लिएको थियो, गाह्रोसाह्रो खाँचोमा मैले गर्जो टारेको थिएँ । अब म के गरूँ हजुर !”

“तिम्रो तमसुक खै ?” मैले तमसुक लिएँ र हेरेँ । २०१५–१६ सालतिरको तमसुक रहेछ, ४–५ सय रुपैयाँको होला । भूमिसुधार लागु भएपछि त्यस तमसुकको ऋण निश्चित पनि गरेको रहेनछ ।

त्यस आइमाईका चार छोरा र एक छोरी पनि त्यहाँ आइपुगिसकेका थिए र मलाई क्वारक्वारर्ती हेर्न लागेका थिए । मैले सबै जनसमूहका अगाडि त्यस तमसुकलाई धरधरी च्यातिदिएँ र भने, “यसको ऋण सिद्धियो । तिमीले आफ्नो घरबार, जग्गा केही छाड्न पर्दैन । निस्फिक्रीसँग बस्नू र बसाइँ जाने जरुरत छैन । यसले केही गरे मलाई खबर गर्नू ।”

“म अन्यायमा परेँ हजुर ! महाअन्यायमा ।” तामाङ करायो ।

“मैले ठिक गरेँ । तिमीले यसको केही लिन पाउँदैनौ । यसलाई दुःख दियौ भने म तिमीलाई थुनिदिन्छु ।” भावुक बनाउने घटना भए पनि म भित्रैदेखि दह्रो भएँ । अनि, त्यस स्वास्नीमान्छेलाई त्यसका केटाकेटीहरूलाई हेरेँ । तिनका आँखामा, अनुहारमा खुसीका जुन लहरहरू, जुन उद्वेगहरू मैले पाएँ । (म लेख्न सक्तिनँ, मसँग शब्दहरू छैनन्, म क्षमा पाऊँ !)

भगवान्ले तिनको रक्षा गर्न मलाई पठाए – भगवानलाई धन्यवाद । यौटा नेपाली परिवारलाई बरबाद हुनबाट मैले जोगाएँ ।

पछि सुनेँ– तामाङले मेरो नाममा धेरै माथिमाथिसम्म उजुरी गर्‍यो रे, राजदरबारसम्म पनि । ऊ सधैँ मलाई गाली गरेर बस्छ, श्राप दिएर हिँड्छ ... । आदि इत्यादि । 

तर, मैले जो गरेँ ठिक गरेँ – मलाई यस्तै केही अहिले पनि लागिरहन्छ ।

फेरि अर्को प्रसंग छ । म पश्चिम–दक्षिण क्षेत्र हलेसीको भ्रमणमा थिएँ ।

एउटा गाउँमा पुगेँ, दूधकोसी छेउको । त्यहाँ पुग्नासाथ एक हुल मान्छेहरूले मलाई घेरे । ती सबको यौटा आवाज थियो, “गाउँको जंगल सखाप भयो, बोटबिरुवाको नामनिसान देख्न पाइएन । दाउरा र घाँसपातलाई त जंगल नहुने भयो भयो, लास समेत जलाउन पाइएन ।”

“जंगल कसरी कसले नास गर्‍यो ?” मैले त्यस हुललाई सोधेँ ।

“यही बस्नेतले हजुर ! राजदरबारमा मेरो भाइ सेनामा छ भन्छ । जंगल मेरो हो भन्छ र दिनहुँ एकदुई रुख ढलाउँछ । अब त बुट्यान मात्र बाँकी छन् ।”

मैले त्यस बस्नेतलाई बोलाउन पठाएँ । कुरा बिल्कुलै साँचो थियो । ऊ केही बोल्न सकेन । मैले उसलाई त्यहीँ पक्राउ गरी सदरमुकाम लिएर हिडेँ । उसमाथि वन मुद्दामा कारवाही भयो ।

उसलाई केही दिन जेल राखियो । पछि धरौटीमा छाडियो । पछि दुइटा कुरा एकैपटक मैले सुनेँ– बस्नेत बसाइँ सरेको र त्यो ठाउँमा अब राम्रो जंगल भएको ।

(प्रसिद्ध आख्यानकार परशु प्रधानको संस्मरणात्मक कृति ‘जिन्दगीका मोडहरू’बाट ।)